Wstęp do nauk prawnych

Fakt – wszystko co zewnętrzne, wybór faktów w oparciu o hierarchię ważności, hierarchia faktów; wybór autonomiczny (wewnętrzny) i heteronomiczny (zewnętrzny), oraz autonomiczno – heteronomiczny.

Nawyk a norma – to typowe i powtarzalne sposoby zachowania, zmienne :
- nawyk – eksternalny – zewnętrzny obserwator, członkowie grupy nie są świadomi swego sposobu zachowania.
- Norma – 1. Sankcja – odstępstwo od normy 2. Sankcja jest legitymowana – uprawomocniona, uzasadniona 3. Eksternalna (zewn. Obserwator) oraz internalna (wewnętrzny uczestnik grupy ma świadomość że sposób zachowania jest normą, członek grupy traktuje normę jako kryterium oceny zachowań innych podmiotów) 4. Język normatywny – zawiera zwroty: powinien, musi, ma obowiązek 5. Są ustanawiane i nauczane a potem egzekwowane

Obyczaj a zwyczaj – długotrwała, powszechna, nie budząca sprzeciwu praktyka postępowania w określony sposób w określonych sytuacjach, z tym że obyczaj wiązany jest raczej ze sferą kultury a nie moralności czy prawa
- obyczaj to źródło prawa obyczajowego
- zwyczaj to źródło normy zwyczajowej która staje się normą prawa zwyczajowego wówczas, gdy jest podstawą decyzji organu państwa, jest niepisany

Rodzaje norm społecznych:
1. Normy związane z działalnością państwa :
- normy prawne
- normy polityczne do obu : aspekt heteronomiczny
2. Normy nie związane z działalnością państwa
- normy moralne
- normy etyczne
- normy religijne do nich : aspekt autonomiczny, bardzo niski poziom zmienności, przekonanie jednostki
- normy obyczajowe – heteronomiczność w przewadze, ulegają szybko zmianie, skłaniają do konformizmu
a) normy mowy
b) normy estetyczne
c) normy dobrego wychowania
d) normy mody

Postawy jakie może przyjąć jednostka:
1. Legalizm
2. Konformizm
3. Oportunizm
4. Innowacja
5. Bunt
6. Wycofanie się

Sposoby wysłowienia norm postępowania:
1. język naturalny
a) język potoczny
b) język literacki
2. język sztuczny (reguły wcześniej znane)
1 + 2 – slangi, języki specjalistyczne

Rodzaje wypowiedzi językowych:
1. zdanie
2. optatyw – życzenie, prognoza, nadzieja, to nie jest norma
3. dyrektywa celowościowa – to nie norma, rada, ostrzeżenie, powinność warunkowa
4. norma – powinność bezwarunkowa

Norma prawna: wypowiedź językowa wyrażona w tekście aktu normatywnego w postaci artykułu, punktu, paragrafu lub litery zawierająca sposób powinnego zachowania adresata w niej określonego i w okolicznościach w niej wskazanych. Jest to jednostka logiczna aktu normatywnego, konstruowana z przepisów prawa.

Przepis prawa: zdaniokształtny zwrot językowy zawarty w akcie normatywnym w postaci artykułu, punktu, paragrafu lub litery. Jest to jednostka redakcyjna aktu normatywnego.

Budowa przepisu prawa:
1. podmiot
a) kto? – osoba fizyczna
b) rzeczownik – kategoria
c) nazwa własna – organ państw.
2. orzeczenie – nakaz lub zakaz
a) rozkaźnikowy – użycie w trybie rozkazującym
b) nakazowy – x jest zobowiązany
c) powinnościowy – nakaz ale wyrażony w formie słabszej
d) czasownik – w trybie oznajmującym

Budowa Normy Prawnej:
1. Hipoteza – część normy prawnej, która określa adresata i jego cechy oraz okoliczności zachowania. To zakres zastosowania normy prawnej – są to przyszłe możliwe sytuacje określone w hipotezie tej normy, w których ta norma ma zastosowanie. O ile wystąpią okoliczności z hipotezy to norma znajduje zastosowanie.
2. Dyspozycja – skutek, następstwo sytuacji określonej w hipotezie. Zawiera sposób powinnego zachowania wyrażony w postaci zakazu lub nakazu (obowiązek prawny). Jest to obowiązek potencjalny. To co jest w dyspozycji to zakres normowania normy prawnej, jest to klasa przyszłych możliwych zachowań adresata danej normy prawnej, wymaganych od niego w sytuacjach określonych w hipotezie.
3. Sankcja - jest to następstwo prawne nie ziszczenia się dyspozycji. Konsekwencja prawna. Rodzaje sankcji:
a) sankcja represyjna (kara), „nie ma kary bez ustawy”
b) sankcja egzekucyjna – kiedy nie można zmusić kogoś do określonego zachowania się
c) sankcja nieważności czynności prawnej:
- nieważność ex lege – kiedy przepis prawa mówi że dana czynność nie jest ważna, nie wywołuje skutku
- nieważność na wniosek – czynność prawna jest ważna ale można ją unieważnić gdy występuje błąd w prawie cywilnym

Właściwa struktura normy prawnej: to struktura norm sprzężonych:
1. Norma sankcjonowana
2. Norma sankcjonująca – okoliczności zastosowania normy N2 znajdują się w N1

Zasada prawa – jest to nadrzędna norma prawna o charakterze zasadniczym. Termin ten używany jest w 2 znaczeniach:
a) opisowym - jest to wzorzec ukształtowania danej instytucji prawnej. Instytucją prawną będzie małżeństwo, proces karny itp.
Zasada kontradyktoryjności – kształt instytucji prawnej powinien polegać na zasadzie sporu
b) dyrektywalnym – są to wiążące prawnie normy prawne o charakterze zasadniczym, nadrzędnym
Wiążący prawnie charakter zasad prawa wynika z tego że:
1. są one zawarte bezpośrednio w normach prawnych lub
2. wynikają logicznie z norm prawnych bezpośrednich – są ich logicznymi konsekwencjami wyprowadzanymi przy użyciu reguł wnioskowań prawniczych lub
3. są uznawane za zasady prawa przez niesporną naukę prawa o ile nie wyklucza tego żaden przepis prawa
Nadrzędny charakter zasad prawa wynika z :
1. ich miejsca w hierarchii norm prawnych – zasady konstytucyjne
2. szczególnego znaczenia treści
3. spełnianej roli społecznej

Źródła prawa :
1. W sensie formalnym – określone przepisami prawa działanie kompetentnego organu prawa, którego następstwem jest powstanie norm generalnych i abstrakcyjnych
2. W sensie materialnym – wszelkie czynniki mające wpływ na treść prawa, wpływ na końcowy wynik postępowania legislacyjnego ma kancelaria sejmowa
Podział klasyczny :
1. źródła poznania – wszelkie nośniki informacji o prawie (teksty prawa, kodeksy, komentarze, opracowania naukowe, informacje w prasie)
a) źródła urzędowe – dzienniki urzędowe, w których publikowane są akty normatywne (promulgacja)
b) wszelkie inne
2. Źródła Tworzenia Prawa (Fakty prawotwórcze)
a) Stanowienie prawa – jest to jednostronna czynność konwencjonalna kompetentnego organu władzy publicznej przebiegająca w sposób określony przez przepisy prawa, której skutkiem jest powstanie norm ogólnych, abstrakcyjnych określających obowiązki i prawa adresatów tych norm.
b) Umowa – dwustronna czynność konwencjonalna poprzez którą strony określają wzajemne uprawnienia i obowiązki w postaci norm prawnych generalnych i abstrakcyjnych określających obowiązki i prawa adresatów tych norm.
c) Zwyczaj – długotrwała, powszechna, nie budząca sprzeciwu praktyka , postępowanie w określony sposób, w określonych sytuacjach
d) Konwenans konstytucyjny – szczególny rodzaj prawa zwyczajowego w prawie konstytucyjnym. Obowiązująca tu norma wywodzi się ze zwyczaju, lecz nie musi być stwierdzona przez sąd. Wszystkie organy państwowe, których dotyczy uważają ją za normę obowiązującą, której nieprzestrzeganie jest naruszeniem konstytucji – WLK BRYTANIA
e) Precedens prawotwórczy – szczególnego rodzaju wyrok sądu wyższej instancji wydawany w sytuacji gdy brak jest normy prawa pisanego lub jest ona niejasna w stopniu nie dającym się usunąć. Zawiera skonstruowaną przez sąd normę generalną i abstrakcyjną, która staje się podstawą rozstrzygania podobnych spraw w przyszłości, wiąże sądy orzekające w podobnych sprawach w przyszłości.
System źródeł prawa w świetle konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r :
Cechy ogólne:
1. Po raz pierwszy konstytucja zawiera rozdział „Źródła prawa”
2. Hierarchiczność
3. Konstytucja przyjęła zamknięty system źródeł prawa w aspekcie
a) podmiotowym – prawo może być stanowione wyłącznie przez organy wskazane w konstytucji
b) przedmiotowym – prawo może być stanowione jedynie w formie aktów wskazanych w konstytucji
4. Przyjęto podział źródeł prawa na:
a) źródła prawa powszechnie obowiązującego
b) źródła prawa wewnętrznego
5. Zamknięcie systemu źródeł prawa ma charakter absolutny jedynie w odniesieniu do źródeł prawa powszechnie obowiązującego
Hierarchiczny układ źródeł prawa wg konstytucji:
1. Konstytucja – najwyższa moc prawna, akt prawa pisanego o cechach nadrzędnych. Nadrzędna moc wynika z
U.8 art. 1 – „Konstytucja jest najwyższym aktem prawa stanowionego”.
2. Ratyfikowane umowy międzynarodowe do ratyfikacji których potrzebna jest uprzednia zgoda sejmu wyrażona w ustawie
3. Ustawy – samoistne i pierwotne źródło prawa (nie potrzebuje innej podstawy prawnej do uchwalenia, po raz I reguluje daną materię). Rozporządzenie Prezydenta z mocą ustawy (tylko w stanach nadzwyczajnych)
4. Ratyfikowane umowy międzynarodowe do ratyfikacji których nie jest wymagana zgoda sejmu wyrażona w ustawie.
5. Rozporządzenie – może wydawać organ upoważniony w konstytucji, akt wykonawczy do ustawy, co oznacza że rozporządzenie to niesamoistne źródło prawa. Byt rozporządzenia ściśle związany jest z ustawą, przestaje obowiązywać kiedy ustawa przestaję obowiązywać.
Warunki legalności rozporządzenia:
a) jako akt wykonawczy jest wydawany w celu wykonania ustawy tzn. nie może wykraczać poza treść ustawy – zakaz powtarzania, modyfikowania, zmiany treści ustawy
b) przepis upoważniający do wydania rozporządzenia zawarty w ustawie powinien być:
- szczegółowy podmiotowo – dokładnie wskazuje organ upoważniony do wydania rozporządzenia
- szczegółowy przedmiotowo – określa zakres materii rozporządzenia
- zawiera wytyczne co do treści rozporządzenia
c) zakaz subdelegacji – zakaz przekazywania przez organ upoważniony do wydania rozporządzenia tej kompetencji dla innego organu
6. Akty prawa miejscowego – obowiązują wszystkie podmioty na danym terytorium. Są to akty wydawane przez:
- organy administracji rządowej (wojewodowie, komendanci WKU)
- samorządy terytorialne – w postaci uchwał, tylko na podstawie upoważnienia zawartego w ustawie
- podlegają publikacji – Dziennik Urzędowy Województwa + sposób zwyczajowo przyjęty na danym terytorium + środki masowego przekazu

STOSUNEK PRAWNY – szczególnego rodzaju stosunek społeczny tetyczny, którego powstanie, zmiana lub ustanie określają przepisy obowiązującego prawa
Stosunek prawny faktyczny – relacja między co najmniej 2 podmiotami niezależnie od tego czy chociażby 1 z nich o tym wie czy sobie uświadamia – nie jest to fakt werbalny
Stosunek prawny tetyczny – relacja zachowania miedzy co najmniej 2 podmiotami wyznaczona przez normy prawne
PODMIOT PRAWA
1. Osoba fizyczna
Podmiotowość prawna (zdolność prawna) – możliwość bycia podmiotem praw i obowiązków, w przypadku osób fizycznych – cecha normatywna. To, kto jest podmiotem prawa wynika z przepisów obowiązującego prawa. Istnieją różne cenzusy kto jest podmiotem prawa. Podmiotowość prawna – od 12 tygodnia od zapłodnienia. Zdolność prawna przysługuje człowiekowi od momentu urodzenia się aż do śmierci.
Wyjątki od urodzenia – domniemanie że dziecko urodzi się żywe (zdolność prawna nasciturusa – dziecka poczętego ale nienarodzonego)
Wyjątki od śmierci – uznanie osoby za zmarłą (normalnie – 10 lat, lawina – 6 mies, gdy człowiek skończył 70 lat – 5 lat, nie można uznać osoby za zmarłą o ile nie ma 23 lat)
Zakres zdolności do czynności prawnych zależy :
- od wieku
- wyroku sądu
- płci
Zdolność do czynności prawnych – zdolność nabywania praw i zaciągania zobowiązań mocą własnych oświadczeń woli. Oświadczenie powinno być wolne od wad.
Osoby posiadające pełną zdolność do czynności prawnych : osoby pełnoletnie, o ile nie zostały ubezwłasnowolnione wyrokiem sądowym. Ponadto osoby małoletnie poprzez zawarcie małżeństwa
Osoby pozbawione zdolności do czynności prawnych: osoby małoletnie (13 lat) bądź ubezwłasnowolnione całkowicie wyrokiem sądowym. Przyczyny dla których sąd może orzec ubezwłasnowolnienie : choroba psychiczna, narkomania, pijaństwo, niedorozwój umysłowy. Sąd dla osoby ubezwłasnowolnionej ustanawia opiekuna. Prawo chroni takie osoby przed wyzyskiem stosując sankcję nieważności czynności prawnej. Osoby te mogą – zawierać umowy w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego – w przypadku gdy nie zachodzi rażące pokrzywdzenie osoby małoletniej lub ubezwłasnowolnionej całkowicie sąd mógł orzec ubezwłasnowolnienie musi być majątek.
Osoby posiadające ograniczoną zdolność do czynności prawnych: małoletni (13-18 lat), także osoby ubezwłasnowolnione częściowo. Osoby te, zdolne w większości przypadków do oświadczania swej woli, mogą same dokonywać wielu czynności prawnych. Czynność taka wymaga dla swej ważności uprzedniej zgody lub późniejszego potwierdzenia przedstawiciela ustawowego (rodzic, opiekun). Osoby takie mogą – zawierać umowy w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego, rozporządzać pieniędzmi, przedmiotami osobistego użytku.
2. Osoba prawna: to twór organizacyjny, który na podstawie przepisów prawa może posiadać uprawnienia lub obowiązki. Kodeks cywilny wylicza osoby prawne: Skarb państwa oraz inne jednostki organizacyjne na mocy przepisów szczególnych tzn. ustawą, stwierdza kiedy twór staje się osobą prawną. Kodeks spółek – określa rodzaje osób prawnych. Przepisy prawne określają w jaki sposób nabywa się zdolność prawną (osoba prawna). Ograniczenie może wynikać ze statutu – dokument wewnętrzny. Zdolność osób fizycznych różni się zakresem od zakresu osób fizycznych. Zakres zadań osoby prawnej nie wykracza poza ramy zadań ustanowionych w ustawie, statucie. Pełną zdolność do czynności prawnych ma każda osoba prawna w ramach specjalnego statutu – może nabywać prawa, zaciągać zobowiązania i rozporządzać swoimi prawami. Osoba prawna może składać oświadczenia woli jedynie za pomocą swoich organów statutowych (os. Fiz. prezentujące jej wolę).
Osoby prawne dzielimy na 2 grupy:
- korporacje – os prawna powstała w wyniku zorganizowania się pewnej liczby osób fiz, zmierzających do osiągnięcia określonego celu (oparta na substracie osobowym) – stowarzyszenia, związki
- fundacje – organizacja oparta na substracie majątkowym. Cel, rodzaj i sposób działalności określa założyciel w akcie fundacyjnym zatwierdzonym przez władze państwowe. Fundacje służą zaspokajaniu potrzeb destynariuszy (osób trzecich). Krąg osób korzystających z usług fundacji jest nieoznaczony.
Sposoby tworzenia się osób prawnych:
a) TRYB erekcyjny – zwany ustawowym, osoba pr powoływana jest do życia bezpośrednio przez państwo za pomocą odpowiedniego aktu prawnego
b) TRYB koncesyjny – os prawne powstają z inicjatywy założycieli. Konieczny warunek – zezwolenie (koncesja) odpowiedniego organu państwa (stowarzyszenia)
c) TRYB rejestracyjny – akt prawny generalnie określa warunki, jakie muszą być spełnione, aby powstała osoba prawna. Założyciele mają obowiązek powiadomienia właściwego organu o zamiarze powołania osoby prawnej.
Likwidacja osoby prawnej następować może:
- poprzez decyzję kompetentnych organów danej osoby prawnej o jej rozwiązaniu
- poprzez ogłoszenie upadłości
- wraz z upływem czasu, w przypadku osób powołanych na pewien czas
- mocą zwierzchniego aktu kompetentnego organu państwa który nie zezwala na dalszą działalność danej osobie prawnej
PRZEDMIOT stos. Prawnych – to do czego jedna strona stosunku jest uprawniona, druga zaś zobowiązana; wszystko z powodu czego podmioty prawa wstępują w stosunki prawne i co stanowi obiekt ich wzajemnych uprawnień i obowiązków. Przedmiotem są zawsze zachowania ludzkie lub zachowania w związku z rzeczą czy na tle stosunku do rzeczy. Zachowania oparte są o wzorzec zawarty w normie. Prawa i obowiązki podmiotów składające się na treść konkretnego stosunku są zawsze skierowane na pewne działanie lub zaniechanie, na pewną możliwość lub obowiązek ich dokonania.
Uprawnienie – gdy przepisy prawa lub postanowienia umowne pozostawiają uznaniu strony wybór zachowania przewidzianego w wypowiedzi normatywnej albo umowie, która się na niej opiera. Uprawnienia takie wynikają więc z dozwolenia mocnego (zachowanie wyznaczone normatywnie). Uprawniony może postąpić zgodnie ze wzorem ale nie jest do tego zobowiązany. W zależności od wyboru dokonanego przez podmiot uprawniony, inny podmiot staje się zobowiązany do określonego postępowania.
Obowiązek prawny – wiąże się z ustanowionym przez przepis prawa nakazem lub zakazem określonego zachowania się. Zobowiązany musi wypełnić żądanie uprawnionego bez względu na to czy zostało mu przypisane w formie nakazu czy zakazu, jeśli odmawia musi liczyć się z tym że zostanie zastosowana wobec niego sankcja (nie we wszystkich przypadkach).

FAKTY PRAWNE: wszelkie okoliczności wymienione w przepisach prawa (hipoteza) które pociągają za sobą skutki prawne. Poprzez fakt prawny dokonuje się realizacja konkretnego stosunku prawnego i jednostkowa realizacja normy prawnej.
FAKTY PRAWNE dzielimy na:
1. Zdarzenia prawne – okoliczności niezależne od zachowania podmiotów, a wywołują skutki prawne. Niektóre bezpośrednio z działania sił przyrody. Do zdarzeń zaliczamy:
- śmierć – wraz z nią wygasa większość stosunków prawnych, których stroną był zmarły; mogą nastąpić zmiany w stosunkach prawnych, mogą powstawać nowe stosunki
- urodzenie – nabycie zdolności prawnej przez urodzonego, nowe obowiązki rodziców
- upływ czasu – nabycie zdolności do czynności prawnych, przedawnienie zobowiązań – po upływie wskazanego przez prawo terminu dłużnik może uchylić się od spełnienia świadczenia
- klęski żywiołowe – skutki w postaci obowiązku wypłaty odszkodowania przez firmę ubezpieczeniową za zniszczone mienie
2. Działania prawne – fakty zależne od działań ludzkich i wywołujące przewidziane skutki prawne. Mogą polegać na działaniu lub zaniechaniu. Klasyfikujemy je na :
a) Działania wolicjonalne – celowe i zamierzone zachowanie określonych podmiotów prawa nastawione na wywołanie określonych skutków prawnych. Wymienia się:
- Czynności prawne – świadome i zgodne z przepisami prawa zachowania podmiotów, zmierzające do wywołania skutków prawnych mocą odpowiednich oświadczeń woli.
Oświadczenie woli – uzewnętrznienie przejawów zamiaru, aby było ważne – musi być wolne od wad (nieprawidłowość w powzięciu woli lub niezgodność woli wewnętrznej z jej wyrażeniem (brak świadomości lub swobody, pozorność oświadczenia, błąd, przymus psychiczny).
- Orzeczenia sądowe i decyzje administracyjne wydawane są przez kompetentne organy władzy publicznej w wyniku procesu stosowania prawa. Wyodrębnia się bowiem dwa rodzaje postępowań prawnych: sądowe i administracyjne.
Orzeczenia sądowe – kończą proces stosowania prawa przez sądy. Sądy rozstrzygają spory o charakterze prawnym. Cechą postępowania sądowego – równorzędność podmiotów. Sądy – niezależny arbiter podlegają jedynie ustawom. Powstanie, zmiana lub wygaśnięcie stosunku prawnego powodują jedynie orzeczenia konstytutywne (stwarzają nową sytuację prawną). Faktu prawnego nie stanowi orzeczenie deklaratywne (autoratywne stwierdzenie istnienia jakiegoś stosunku prawnego).
Decyzje administracyjne – indywidualne akty stosowania prawa wydawane przez organy administracji państwowej. Skierowane są do oznaczonego adresata i regulują konkretny stosunek prawny. Postępowanie administracyjne – charakter imperatywny, brak równorzędności podmiotów, organy a ustalają władczo obowiązki, zakazy i nakazy.
b) Działania niezamiarowe – zachowania podmiotu prawa rodzące skutki prawne, chociaż do ich wywołania podmiot nie dążył. Dzielą się na :
- Czyny zgodne z prawem – dozwolone przez normy prawa pozytywnego zachowania, łączą się z nimi określone skutki prawne, rodzą skutki prawne albo powodują ich zanik lub zmianę.
- Czyny niezgodne z prawem – zachowania sprzeczne z postanowieniami prawa. Wiążą się z nimi niekorzystne dla podmiotu skutki prawne. Wyodrębnia się kategorie:
 Przestępstwa – zawiniony czyn człowieka, społecznie szkodliwy, zabroniony pod groźbą kary. Przestępstwa dzielą się na:
 zbrodnie – czyn zagrożony karą co najmniej 3 lat pozbawienia wolności
 występki – czyn zagrożony karą łagodniejszą – powyżej 30 stawek dziennych grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności powyżej miesiąca. Może być popełniony również nieumyślnie.

 Wykroczenia – drobne czyny karalne, zagrożone karą aresztu lub grzywny

DELIKTY prawa cywilnego – czyny niedozwolone, zabronione, jednak nie zagrożone sankcją karną. Wywołują skutki w dziedzinie prawa cywilnego, w ich wyniku powstaje szkoda i naruszenie czyjegoś prawa podmiotowego. Powodują one powstanie stosunku zobowiązaniowego między sprawcą a tym komu wyrządzono szkodę. Treścią zobowiązania jest obowiązek naprawienia szkody.

DOMNIEMANIA PRAWNE I ICH ROLA W REGULACJI PRAWNEJ:
Nie dowodzi się faktów, które są :
- powszechnie znane
- urzędowo znane sądowi
- urzędowo zaświadczone w dokumentach
- przyznane przez stronę przeciwną
- ustalone przez wnioskowanie z innych ustalonych faktów – domniemanie faktyczne
- domniemania ustanowione przez prawo gdy nie zostały one obalone dowodem przeciwnym – domniemanie prawne
Reguły proceduralne – pomagają ustalić prawdę formalną, reguły rozumowania prawniczego zawarte w przepisach prawnych. Ustalają jaki fakt należy uznać za udowodniony w razie stwierdzenia innego faktu. Nakładają obowiązek rozstrzygnięcia. Mogą wyraźnie wskazywać jakiego typu rozstrzygnięcie należy wydać.

Domniemanie faktyczne – rodzaj wnioskowania na podstawie pewnych faktów o innych, pozostających z pierwszymi w logicznym związku. Często występuje w życiu codziennym. Pewne założenie, hipoteza, że w pewnych sytuacjach jest tak a nie inaczej. Przypuszczenie opiera się na określonych podstawach. Przedmiot domniemania – prawdopodobny (możliwy do zaistnienia).LOGICZNY wniosek – istnienie związku przyczynowego – kryterium prawdopodobieństwa. Jeśli dwa typy zjawisk łączy wysoki stopień współwystępowania i pojawia się udowodniony fakt, wtedy można domniemywać o istnieniu faktu nieudowodnionego, występującego często przy zaistnieniu faktu pierwszego. Domniemanie może być wzruszone.

Domniemanie prawne – nie odwołuje się do naszej wiedzy, czy intuicji. Ma bezpośrednie odzwierciedlenie w normie prawnej, wyrażone jest w przepisie prawa. Stanowi ustawowe dopuszczenie istnienia pewnego faktu trudnego do dowiedzenia na podstawie innego faktu udowodnionego lub bezspornego. Ustawodawca poprzez normę nakazuje uznać za istniejący element stosunku prawnego jeśli został udowodniony fakt, który z tym elementem z reguły współwystępuje. Zamiast wiązać skutki prawne z faktami rzeczywistymi prawo nakazuje wiązać je z innymi, których zaistnienie pozwala domniemywać, że zaszły fakty poszukiwane, których udowodnienie w danym momencie nie jest możliwe. Prawo nakazuje lub umożliwia wiązanie skutków prawnych z faktami formalnymi prawdopodobnymi lecz nie tworzącymi rzeczywisty obraz sprawy.

3 elementy przepisu zawierającego domniemanie prawne:
a) przesłanka domniemania – zwana podstawą określa zbiór lub klasę sytuacji, dla których ustanowiono odpowiednie domniemanie. Zawiera okoliczności, które muszą być udowodnione.
b) Funktor domniemaniotwórczy – „domniemywa się” powinien być rozumiany jako nakaz przyjęcia faktów oznaczonych we wniosku domniemania z mocy samego prawa tj. bez przeprowadzania postępowania dowodowego gdy udowodniona zostanie przesłanka
c) Wniosek – obowiązek określenia następstw, jakie narzuca odpowiedni przepis prawa

Domniemanie wiąże sąd dopóki nie zostanie wzruszone. Wzruszenie może nastąpić mocą dowodu przeciwnego. Poprzez dowód obala się zawsze wniosek. Ciężar dowodu spoczywa zaś na tym, kto chce domniemanie obalić.

Domniemania prawne można podzielić na:
- takie, które dla wywołania skutków przeciwnych wymagają określonej procedury przewidzianej przez prawo
- takie, które nie wymagają dla zaistnienia skutków prawnych żadnej procedury

OBOWIĄZYWANIE PRAWA:
A) w sensie absolutnym – oparte na intuicji prawniczej – ponieważ ono jest
B) w sensie relatywnym – kiedy obowiązuje norma prawna w danym systemie prawa.

3 Koncepcje obowiązywania prawa :
1. Behawiorystyczna (socjologiczna) – przez szkoły realizmu prawniczego. Silny wpływa psychologii behawioryzmu – każda motywacja, reguły można określić na podstawie zachowania. Prawem obowiązującym jest takie które stosuje sędzia.
Norma prawna obowiązuje:
a) jeśli istnieje dostatecznie wysokie prawdopodobieństwo że będzie przestrzegana
b) jeśli istnieje dostatecznie wysokie prawdopodobieństwo że organy stosujące prawo będą orzekały sankcje
Norma prawna może stracić moc prawną w drodze odwyknienia (organ sankcji nie stosuje, nie przestrzega adresat). DESUETUDO
2. Aksjologiczna – norma prawna obowiązuje jeśli jej treść jest zgodna z powszechnie akceptowanymi normami moralnymi – koncepcja uzupełniającą. Doświadczenia czerpiemy z praw państw autorytarnych.
3. Formalna (tetyczna) – norma prawna obowiązuje jeśli została ustanowiona na podstawie kompetencji normodawczej zawartej w normie prawnej wyższego rzędu. Została we właściwy opublikowana, nie została formalnie derogowana i jest zgodna treściowo z innymi normami prawnymi a jeżeli jest niezgodna to nie została uchylona przez stosowanie reguł kolizyjnych. Odwołuje się tylko do wymogów formalnych w konstytucji.

Zakresy obowiązywania prawa:
1. Terytorialny zakres. Reguła – prawo danego państwa obowiązuje na terytorium tego państwa. Wyjątki zawężające (teren placówek dyplomatycznych i urzędów konsularnych). Wyjątki rozszerzające (pokłady statków morskich i powietrznych, placówki dyplomatyczne)
Zasada represji wszechświatowej – ściganie określonych przestępstw – wszędzie na świecie.
2. Personalny (osobowy) – prawo danego państwa obowiązuje wszystkich którzy znajdują się na jego terytorium. Wyjątki zawężające (przedstawiciele państw obcych akredytowanych w tym państwie, korzystający z immunitetu dyplomatycznego; uwierzytelnieni w RP szefowie przedstawicielstw dyplomatycznych państw obcych; osoby należące do personelu dyplomatycznego, administracyjnego i technicznego tych przedstawicielstw oraz członkowie ich rodzin, jeśli pozostają z nimi we wspólnocie domowej; członkowie delegacji międzynarodowych, organizacji międzynarodowych, misji pokojowych i rozjemczych; kierownicy i urzędnicy urzędów konsularnych, członkowie obcych sił zbrojnych stacjonujących na terytorium tego państwa). Wyjątki rozszerzające (prawo danego państwa obowiązuje wszystkich jego obywateli bez względu na ich miejsce pobytu; ustawę karną polską stosuje się do obywateli polskich którzy popełnili przestępstwo za granicą; niezależnie od przepisów obowiązujących w miejscu popełnienia przestępstwa ustawę polską stosuje się także do cudzoziemców – o ile popełnili przestępstwo przeciwko istotnym interesom politycznym lub gospodarczym RP lub przestępstwo ścigane na mocy umów międzynarodowych.)
3. Temporalny (czasowy) – prawo danego państwa samo określa od kiedy do kiedy obowiązuje. Rozróżniamy dwa momenty czasowe:
A) akt prawny nabywa moc obowiązującą z chwilą publikacji urzędowej
B) akt normatywny wchodzi w życie tzn. od tej daty adresaci norm prawnych zawartych w tym akcie mają obowiązek ich przestrzegania. Okres pomiędzy nabyciem mocy obowiązującej a wejściem w życie nazywamy vacatio legis – odpowiednio – minimalnie 14 dni, w prawie podatkowym – 30 dni. Nie wlicza się dnia publikacji. Vacatio legis – czas na przygotowanie się do zmiany, pozwala zmienić np. stosunki prawne w których jesteśmy stroną. W wyjątkowym przypadku może być bez vacatio legis.
Sposoby określania daty wejścia w życie:
- po upływie 14 dni
- po upływie – ilość dni lub miesięcy
- z 1 dniem miesiąca następującego po miesiącu publikacji
- podanie daty kalendarzowej
- datę wejścia w życie zawiera inna ustawa
- jeśli nie ma daty przyjmujemy zasadę pierwszą

RETROAKCJA – wsteczne działanie prawa – zakaz retroakcji „lex retro non agit” – prawo nie działa wstecz
1. Prawo działa prospektywnie – do działań po dacie jego wejścia w życie
2. Stany wcześniejsze nie były uregulowane prawnie i nastąpiło pogorszenie sytuacji prawnej adresata (retroakcja właściwa).
3. Do daty wejścia w życie obowiązuje stare prawo, w momencie wejścia w życie nowe prawo – dopuszczalne wyjątkowo. W przepisie nowym powinien być przepis przejściowy – czas, dany wybór zachowania (stare, nowe lub rozwiązanie stosunku prawnego)
4. Retroakcja całkowita – możliwa bardzo rzadko – wchodząca w życie ustawa określa skutki prawne stanu rzeczy z przeszłości
Zakaz retroakcji w prawie karnym i podatkowym jest najsurowszy. Zasada sprawiedliwości społecznej musi ustąpić zasadzie „lex retro non agit”.

Sposoby utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego:
1. Derogacja właściwa – nowo uchwalony akt zawiera przepisy derogacyjne – przepisy II stopnia. Całkowita – cały akt normatywny. Częściowa – niektóre artykuły, nowelizacja
2. Derogacja niewłaściwa – reguły kolizyjne, należące do organu stosującego prawo, uchylenie mocy obowiązującej dotyczy tylko danego przypadku, uchyla się pojedyncze normy
3. Upływ czasu – dotyczy aktów czasowych, podających datę wejścia w życie i utratę mocy obowiązującej
4. Orzeczenie trybunału Konstytucyjnego orzekające niekonstytucyjność przepisów prawa, tylko w momencie kiedy akt obowiązuje

SYSTEM PRAWA, JEGO CHARAKTERYSTYKA.
Systemem może być zarówno uporządkowany układ rzeczy istniejących w sferze bytu (systemy realne) jak i zespół pewnych wartości (systemy nominalne).
System realny – przede wszystkim systemy naturalne. Powstają w sposób niezależny od działań człowieka. Warunkowane są siłami przyrody. Do systemów realnych można zaliczyć niektóre systemy sztuczne.
System nominalny – system sztuczny, np. system filozoficzny

System prawa – system nominalny. Całość związanych ze sobą elementów. Podstawowymi jego elementami są normy prawne abstrakcyjne i generalne. Posiada wewnętrzną strukturę. Między jego elementami zachodzą różnorakie powiązania i wzajemne oddziaływanie. Występują związki:
- więź treściowa – istnieje wspólna podstawa aksjologiczna norm należących do systemu. Normy prawa kierują się w dużym stopniu wartościami moralnymi, czy politycznymi. Czynnikiem sprzyjającym występowaniu tego typu związków są zasady prawa. Więź przejawia się również w jednolitości pojęć języka prawnego. To także sieć odesłań między przepisami należącymi często do różnych aktów prawnych i gałęzi prawa. Związki treściowe mogą być oparte na delegacjach ustawowych delegacje takie zawierają zwykle wskazówki co do treści przepisów stanowionych na ich podstawie. Przepisy te mogą rozwijać postanowienia aktu prawnego zawierającego delegacje. Istnienie więzi treściowych ma znaczenie dla wewnętrznej organizacji i jednolitości systemu prawa.
- Wieź formalna – tworzenie norm realizuje się w ramach prawnie określonych kompetencji i procedur, czyli z uwzględnieniem wymogów formalnych. Stanowienie jednych norm odbywa się zgodnie z rozstrzygnięciami innych norm, hierarchicznie wyższych. Norma wyższa określa warunki uznania normy niższej za obowiązującą.
- Więzi hierarchiczne – wynikają z hierarchii norm – cechy właściwe związkom formalnym i treściowym (niesprzeczność)
Dwa modele systemu prawa :
1. Statyczny – występują tylko normy merytoryczne. Mogą występować tylko więzi materialne. W takim systemie nie może się pojawić norma inna. Nowe normy na podstawie logicznych wnioskowań. W żadnej z norm nie ma uprawnienia do stanowienia prawa. Brak autonomii normodawcy niższego stopnia.
2. Dynamiczny – wyłącznie powiązania kompetencyjne (formalne). Na szczycie norma podstawowa zawierająca podstawę kompetencyjną do tworzenia norm ale nie określająca treści prawa. Treść normy prawnej może być kształtowana dowolnie i wynika z autonomii normodawcy niższego stopnia.
Każdy realnie istniejący system prawa to system dynamiczno-statyczny. Między normami dochodzi w praktyce do powiązań formalnych i treściowych.

HIERARCHICZNOŚĆ SYSTEMU PRAWA.
3 kryteria hierarchii norm prawa:
a) Kryterium obowiązywania norm prawnych – określa, że moc obowiązywania normy niższego stopnia wypływa z autorytetu normy wyższego stopnia. Norma niższego stopnia obowiązuje jeśli została ustanowiona na podstawie prawnego upoważnienia normy wyższego stopnia, w sposób przewidziany przez prawo. Norma wyższa może uchylić moc obowiązującą normy niższej. Normy równorzędne mogą się wzajemnie uchylać ale posiłkując się kryterium czasowości lub szczegółowości. Uchylenie mocy obowiązującej oznacza wyłącznie uchylenie przez organ stosujący prawo zastosowania normy w konkretnej sytuacji. Normy prawne wydawane przez organy władzy ustawodawczej i naczelne organy administracji państwowej obowiązują na terytorium całego państwa zaś wydane przez organy władzy terenowe – tylko na terytorium sprawowania przez nich władzy.
b) Kryterium podmiotowe – opiera się na istnieniu rozdziału kompetencji prawodawczych. Stanowienie konstytucji i ustaw przekazane jest władzy ustawodawczej tzw. Parlamentowi. Organy władzy wykonawczej mają kompetencje do wydawania rozporządzeń i zarządzeń. Upoważnienie do wydawania aktów niższego rzędu zawarte jest w akcie nadrzędnym.
c) Kryterium przedmiotowe – okreslone sprawy, czy obszary regulacji prawnej odnoszą się do określonych szczebli w hierarchii aktów prawnych. Materia spraw szczególnie ważna może być normowana tylko przez konstytucję.
KONSTYTUCJA – ustawa zasadnicza państwa, w sensie formalnym – akt prawny zajmujący szczególne miejsce w hierarchii norm prawnych, wyróżniający się spośród innych aktów formą, treścią, sposobem uchwalania i uchylania.
O pierwszoplanowej roli konstytucji decyduje :
- szczególna treść
- szczególny tryb uchwalania, dokonywania zmian i uchylania
- szczególna moc obowiązująca
Konstytucja to podstawa całego porządku prawnego. Z uwagi na jej treść określana jest jako ustawa zasadnicza. Reguluje:
- określenie symboli państwa
- zasady ustroju społeczno – politycznego
- organizację, kompetencje, i tryb funkcjonowania najwyższych organów państwowych
- zasady podziału terytorialnego kraju
- prawa i obowiązki obywateli
- zasady prawa wyborczego
- wejście w życie, zmiany i uchylanie konstytucji
Zmiana w szczególnej formie – zwiększone quorum i konieczność uzyskania kwalifikowanej większości głosów – drogą ustawy uchwalonej przez Sejm (większością co najmniej 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów) oraz Senat (bezwzględna większość głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów).
Szczególna moc obowiązywania – wszystkie akty prawne w państwie muszą z nią być zgodne. Konstytucja – podstawa kompetencyjna do stanowienia ustaw zwykłych. O zgodności ustaw z konstytucją orzekają Trybunały konstytucyjne.
Legitymacja obowiązywania ustawy zasadniczej tkwi w normach lub wartościach pozaprawnych o podstawowym znaczeniu dla funkcjonowania porządku społecznego (moralne, ideologiczne).

Ustawa – stanowi podstawowe źródło tworzenia norm prawnych samoistnych. Normy te w sposób pierwotny regulują daną kategorię stosunków społecznych. Stanowienie ustawy wymaga generalnego upoważnienia i zgodności z konstytucją. Do wydawania ustaw upoważniony jest Parlament. Przedmiotem ustaw powinny być sprawy najważniejsze społecznie, politycznie, gospodarcze i kulturalne. Wydawanie ustawy konieczne jest w przypadku ustanowienia obowiązków prawnych obywateli. Ustawa konieczna jest w przypadku regulowania najważniejszych zagadnień organizacyjno – ustrojowych: sądownictwa, prokuratury, kontroli ustawowej – nie należących do materii konstytucyjnej. Ustawy uchwalane są zwykła większością głosów. Po uchwaleniu ustawy przez sejm musi być uchwalona w tym samym brzmieniu przez senat, podpisana przez prezydenta i ogłoszona w Dzienniku Ustaw. Opublikowanie – warunek jej wejścia w życie. W ustawie znajdują swe upoważnienie inne akty prawne niższego stopnia.

NIESPRZECZNOŚĆ SYSTEMU PRAWA :
a) Znaczenie opisowe – cecha systemu prawa
b) Założenie o charakterze idealizacyjnym
c) Dyrektywa skierowana do
- organów stanowiących prawo – nakaz stanowienia prawa niesprzecznego treściowo
- organów stosujących prawo – nakaz usuwania kolizji norm prawa przy pomocy reguł kolizyjnych
Sprzeczność najczęściej zawarta jest w dyspozycjach norm kolidujących ze sobą. Zobowiązanie musi być obiektywnie możliwe do wykonania.

Reguły kolizyjne I stopnia:
a) Hierarchiczności – gdy dochodzi do treściowej sprzeczności norm usytuowanych na różnych piętrach hierarchii systemu – „lex superior derogat legi inferiori” – norma wyższego rzędu uchyla normę niższego rzędu – uchylenie normy stosowane tylko w konkretnym przypadku.
b) Temporalna (chronologiczna, czasowa) – stosuje się, gdy dochodzi do treściowej kolizji między normami tego samego stopnia, z których jedna jest wydana wcześniej, druga później. Norma wydana później nie może być normą hierarchicznie niższą od normy wcześniejszej. Reguła ta głosi, że norma wydana później uchyla normę wydaną wcześniej – „lex posterior derogat legi priori”
c) Merytoryczna (szczegółowości) – kiedy dochodzi do kolizji dwóch równorzędnych norm, z których jedna jest normą o zakresie ogólnym (szerszym) a druga o zakresie szczegółowym – norma szczegółowa deroguje normę ogólną (nie znajduje zastosowania w zakresie regulacji objętej normą szczegółową) – „lex specialis derogat legi generali”

Reguły kolizyjne II stopnia :
a) między regułą hierarchiczności i temporalną : gdy mamy dwie normy prawne, z których jedna jest normą wydaną wcześniej i jest wyższego stopnia a druga norma została wydana później i jest normą niższego stopnia. Norma wyższa hierarchicznie deroguje normę niższego stopnia – „lex superior prior derogat legi posteriori inferiori”
b) między regułą hierarchiczności a merytoryczną – gdy jedna z norm sprzecznych treściowo jest normą wyżej usytuowaną w hierarchii systemu i jednocześnie normą ogólną, druga zaś normą szczegółową niższego rzędu – wtedy znów dominuje reguła hierarchiczności – „lex superior generali derogat legi inferiori speciali”
c) między regułą temporalną a merytoryczną – gdy norma ogólna wydana później koliduje z normą szczegółową wydaną wcześniej (są tego samego stopnia) – dominuje norma merytoryczna – „ lex prior specialis derogat legi posteriori generali”

WNIOSKOWANIA PRAWNICZE ZUPEŁNOŚĆ SYSTEMU PRAWA
Zupełność – cecha systemu, założenie o charakterze idealizacyjnym, dyrektywa dla organów stanowiących prawo (nakaz stanowienia prawa wolnego od luk), organów stosujących prawo (nakaz wypełniania luk w prawie poprzez konstruowanie norm prawnych pośrednich przy pomocy reguł wnioskowań prawniczych – inferencyjnych).

Rodzaje zupełności w systemie prawa:
- zupełność obowiązywania – system prawna zupełny wtedy kiedy o jakiejkolwiek normie prawnej można powiedzieć czy jest ona elementem dla tego systemu czy nie jest
- zupełność proceduralna – zupełność w sferze stosowania prawa – system jest zupełny jeżeli organ stosujący prawo na podstawie norm prawnych tego systemu prawa jest w stanie rozstrzygnąć każde zagadnienie prawa na podstawie norm prawa
- zupełność kwalifikacyjna (zupełność w sferze wykładni prawa) system jest zupełny jeżeli na podstawie norm prawnych tego systemu można powiedzieć o jakimkolwiek zachowaniu podmiotu prawa czy jest zakazane, nakazane lub indyferen

Luka w prawie – luka jako zwrot potoczny; brak normy bezpośredniej określającej skutki pozytywne danego stanu faktycznego
Skutki negatywne – brak skutków pozytywnych
Skutki pozytywne – zawarte w normie prawnej określenie prawne danego stanu faktycznego
Norma bezpośrednia – wprost w przepisie prawa, z jednego przepisu formuła powinnego zachowania się w danej sytuacji
Rodzaje luk prawnych:
1. Luka aksjologiczna – wartościująca prawo
a) luka extra legem – stwierdzenie luki wymaga:
- stwierdzenie braku normy bezpośredniej
- ocena, że stan ten jest niewłaściwy
- należy skonstruować normę pośrednią, która określi skutki pozytywne danego stanu faktycznego lub zawiera skutki negatywne; stwierdzamy, że zachowanie jest indyferende prawa, lukę tę wypełnia się z podobieństwa, analogii
b) luka contra legem – stwierdzenie luki wymaga:
- obowiązuje norma prawna bezpośrednia określająca skutki pozytywne
- skutki te są niewłaściwe w ocenie stosującego prawo
- konstruuje się normę prawną która orzeka inne skutki pozytywne lub stwierdza skutki negatywne
2. Luka konstrukcyjna (techniczna) – obowiązuje norma prawna określająca skutki pozytywne, nie można ich jednak orzec ponieważ nie został uregulowany pewien element danego stanu faktycznego
Postawa pasywna – nie można określić skutków pozytywnych
Postawa aktywna – wnioskowanie.
3. Swoista luka w prawie – polega na braku aktów wykonawczych do ustawy.

WNIOSKOWANIA prawnicze:
I. Wnioskowanie oparte na wynikaniu norm, przy wynikaniu występuje związek przyczynowy
N  N1 pośrednia
1. Oparte na wnioskowaniu logicznym – jeżeli zakres zastosowania lub zakres normowania (H i D) normy N jest taki sam lub szerszy od zakresu zastosowania lub normowania normy N1 przy tożsamości dyspozycji t norma N1 wynika logicznie z normy N
2. Wynikanie instrumentalne:
a) reguła instrumentalnego nakazu – jeżeli obowiązuje norma N1 która nakazuje adresatowi A osiągnąć stan rzeczy R to obowiązuje również norma N2 która nakazuje temu adresatowi A czynić wszystko co jest przyczynowo konieczne do osiągnięcia stanów rzeczy R
b) reguła instrumentalnego zakazu – jeżeli obowiązuje N1 która nakazuje adresatowi A osiągnąć stan rzeczy R to obowiązuje również N3 zakazująca adresatowi A wszystkiego co uniemożliwia uzyskania R


Inna koncepcja rodzajów wnioskowań prawniczych:
1. Wnioskowanie per analogiam – przez analogię na podstawie podobieństwa
- analogia legis (z ustawy) gdy do jakiegoś stanu faktycznego nieuregulowanego normą bezpośrednią stosuje się normy prawne, odnoszące się bezpośrednio do innego stanu. Występuje tu podobieństwo stanów faktycznych, z którego wnioskuje się o podobieństwie skutków prawnych. Analogię legis stosuje się na gruncie danego aktu prawnego.
- Analogia iuris (z prawa) – kiedy istnieją luki w uregulowaniach prawnych dotyczących specyficznych spraw, ale sprawy te nie są podobne do żadnych innych unormowanych w danym akcie prawnym, wtedy rozstrzyga się w oparciu o normę pośrednią dedukowaną z rozumowania analogicznego na gruncie systemu prawa.
Ograniczenie dopuszczalności analogii wynika zwykle z chęci zabezpieczenia pewności prawa lub szczególnej ochrony niektórych wartości (gł. Prawo karne).
2. Wnioskowanie a contrario (z przeciwieństwa) – przeciwne analogii. Jeśli pewnien stan rzeczy spełnia określone przesłanki, to pociąga za sobą określone konsekwencje prawne. Przeciwnie – jeśli dany stan nie spełnia takich przesłanek, to nie pociąga tychże konsekwencji. Wnioskowanie a contrario stosuje się wyłącznie w wypadku istnienia odpowiedniego przepisu.
3. Wnioskowanie a fortiori przybiera 2 formy:
- wnioskowanie a maiori ad minus – z uzasadnienia silniejszego na słabsze. Jego podstawą – przepis prawa o charakterze uprawniającym lub nakazującym. Jeśli ktoś jest uprawniony lub zobowiązany do czynienia “więcej” – wtedy jest uprawniony do czynienia “mniej” w tej kwestii, w której posiada większy zakres uprawnień lub zobowiązań.
- Wnioskowanie a minori ad maius – z uzasadnienia słabszego na silniejsze. Podstawą – przepis zakazujący. Jeżeli nie wolno czynić ,mniej to tym bardziej nie wolno czynić więcej.
4. Wnioskowanie z celu na środki – z dużą ostrożnością – jeżeli prawo dozwala lub nakazuje osiągnięcie jakiegoś celu, to jednocześnie dozwala na skorzystanie ze środków prowadzących do realizacji tego celu.