Źródła prawa
Źródła prawa
Akty normatywne, które są wydawane przez wyposażone w kompetencje prawotwórcze (uzyskane w drodze ich udzielenia przez konstytucję lub ustawę - w drodze delegacji ustawowej) organy władzy publicznej (państwowej lub samorządowej) tworzą system formalnie legitymowanych źródeł prawa. Źródła prawa powiązane są ze sobą kompetencyjnie i merytorycznie. Powiązania kompetencyjne wiążą się z hierarchiczną budową aparatu państwowego, co powoduje zróżnicowanie mocy prawnej (moc równa, niższa, wyższa) wydawanych przez organy władzy państwowej i samorządowej aktów prawotwórczych i stworzenie ich hierarchii.
"W doktrynie i praktyce prawniczej w zasadzie powszechnie przyjmuje się, że:
a) akt prawotwórczy o niższej mocy prawnej nie powinien być niezgodny z aktem prawotwórczym o wyższej mocy prawnej;
b) akt prawotwórczy o wyższej mocy prawnej może uchylić akt prawotwórczy o niższej mocy prawnej;
c) akt prawotwórczy o wyższej mocy prawnej przesądza w pewnym stopniu o treści aktu o niższej mocy prawnej;
d) istnieje obowiązek wydawania aktów o niższej mocy prawnej , jeżeli są one niezbędne dla realizacji postanowień aktów o wyższej mocy prawnej." [J. Jabłońska-Bonca, Wstęp do nauk prawnych]
Powiązania merytoryczne aktów prawotwórczych odnoszą się do relacji między treścią regulowanych stosunków społecznych w aktach prawnych.
Nowa Konstytucja RP w rozdziale III ( art. 87 ust. 1 i ust. 2 oraz art. 93) ujmuje źródła prawa RP w następujące grupy:
1.źródła powszechnie obowiązującego prawa na obszarze całego państwa
2.źródła prawa powszechnie obowiązującego o ograniczonym terytorialnie zasięgu (prawo miejscowe)
3.źródła prawa wewnętrznie obowiązującego
Do źródeł prawa powszechnie obowiązującego na obszarze całego państwa należą:
konstytucja
ustawy
ratyfikowane umowy międzynarodowe
rozporządzenia
Źródła prawa powszechnie obowiązującego o ograniczonym zasięgu (prawo miejscowe) tworzą:
akty prawa miejscowego stanowione przez organy samorządu terytorialnego (uchwały organów kolegialnych samorządu terytorialnego)
akty prawne, wydawane przez terenowe organy administracji rządowej
Ponadto charakter źródeł prawa powszechnie obowiązującego mają takie akty normatywne jak: rozporządzenia z mocą ustaw wydawane przez Prezydenta RP w ścisle określonych sprawach (rozdział XI Konstytucji), układy zbiorowe pracy, umowy zawierane przez Radę Ministrów z kościołami i związkami wyznaniowymi, niektóre regulaminy Sejmu i Senatu.
Źródłami prawa wewnętrznie obowiązującego są:
uchwały Rady Ministrów
zarządzenia Prezydenta RP
zarządzenia Prezesa Rady Ministrów
zarządzenia ministrów
niektóre uchwały Sejmu i Senatu
regulaminy Zgromadzenia Narodowego
niektóre akty innych centralnych organów państwowych
W hierarchii legitymowanych źródeł prawa najwyższe miejsce zajmuje konstytucja, ustawa zasadnicza, zawierająca normy - zasady będące fundamentem politycznego, społecznego i gospodarczego porządku w państwie.
Drugie miejsce w hierarchii źródeł prawa zajmują ustanawiane przez parlament ustawy.
Regulacje ustawowe odnoszą się do pewnego spektrum spraw (jest to tzw. materia ustawowa) o fundamentalnym znaczeniu dla działalności państwa np. przyznanie praw i nakładanie obowiązków na poszczególne grupy społeczne (ustawa z 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela; Dz. U. Nr 3, poz. 19 z późniejszymi zmianami); organizację i zasady działania organów władzy publicznej np. Ustawa z 7 września 1991 r. o systemie oświaty - (t. jedn., Dz. U. z 1996 r. Nr 67, poz. 329 z późniejszymi zmianami), Ustawa z 14 czerwca 1960 r. - kodeks postępowania administracyjnego (t. jedn., Dz. U. z 1980 r. Nr 9, poz. 26 z późniejszymi zmianami): ustrój gospodarczy i inne doniosłe z punktu widzenia państwa sprawy.
Ustawy normujące obszerne dziedziny spraw noszą nazwę kodeksów. Legislacja Rzeczypospolitej Polskiej przewiduje w systemie źródeł prawa istnienie rozporządzeń z mocą ustawy. Akty te mają moc równą ustawie, ustanawiane są w ściśle określonych przez Konstytucję sprawach (stan nadzwyczajny). Rozporządzenia wykonawcze do ustaw są kolejnymi dokumentami o charakterze prawotwórczo-wykonawczym. Pochodzą od naczelnych organów administracji państwowej, a na szczeblu terenowym od wojewodów. Są wydawane na podstawie upoważnienia ustawowego i służą wykonywaniu ustaw.
Przedstawione powyżej źródła prawa łącznie z aktami prawnymi organów samorządu terytorialnego (uchwałami), tworzą grupę aktów prawotwórczych powszechnie wiążących tzn. zawierają normy prawne, których adresatem może być każdy podmiot w państwie.
Kolejne w hierarchii źródeł prawa, akty normatywne, to: niektóre rodzaje uchwał parlamentu i rządu oraz zarządzenia organów administracji rządowej. Tworzą one grupę aktów prawotwórczych wewnętrznie wiążących (ich normy dotyczą podmiotów usytuowanych wewnątrz aparatu państwowego i samorządowego).
Część uchwał i zarządzeń nie ma charakteru aktów prawotwórczych, gdyż nie zawiera norm prawnych.
Grupę źródeł prawa powszechnie obowiązującego, zewnętrznego tworzą ratyfikowane umowy międzynarodowe, będące dokumentami prawnymi powstałymi w konsekwencji zgodnego oświadczenia woli podmiotów prawa międzynarodowego (tj. państw lub organizacji międzynarodowych). Umowy międzynarodowe ratyfikowane na podstawie upoważnienia ustawowego zajmują wysokie miejsce w hierarchii źródeł prawa. Legitymowane źródła prawa wewnętrznego i umowy międzynarodowe publikowane są w dziennikach (aktach promulgacyjnych) Rzeczpospolitej Polskiej:
Dzienniku Ustaw RP (konstytucja, ustawy, rozporządzenia z mocą ustawy, rozporządzenia wykonawcze, umowy międzynarodowe)
Monitorze Polskim (uchwały i niektóre zarządzenia)
Dziennikach Urzędowych poszczególnych ministerstw (np. zarządzenia)
Wojewódzkich Dziennikach Urzędowych (rozporządzenia i zarządzenia wojewody, uchwały organów samorzadu terytorialnego).
Akty organów samorządu terytorialnego publikowane są w sposób zwyczajowo przyjęty na danym terenie, w drodze obwieszczeń, w lokalnych mediach.
Znajomość źródeł prawa znacznie pomaga w poruszaniu się po obszarach prawa, jest niezbędna do skutecznego stosowania prawa, pozwala na prawidłowe wykonywanie zadań z zakresu pełnienia różnorodnych funkcji publicznych.
VIII. ŹRÓDŁA PRAWA W POLSCE
Źródłami prawa w znaczeniu materialnym są wszelkiego rodzaju stosunki międzyludzkie. W znaczeniu formalnym źródłem prawa jest forma jego występowania i pochodzenia.
Rodzaje źródeł prawa:
a) zwyczaje (prawo zwyczajowe, niepisane) - wytwór historycznego procesu kształtowania się stosunków społecznych;
b) akty normatywne (prawo stanowione, pisane) - akty wydane przez organy państwowe, złożone z przepisów prawnych i zawierające normy prawne, mające określoną strukturę.
System źródeł prawa to całokształt aktów normatywnych obowiązujących w danym państwie, charakteryzujący się hierarchiczną strukturą, która polega na tym, że jedne akty normatywne mają nadrzędny charakter w stosunku do innych (powoduje to, że żadne prawo nie może być sprzeczne z prawem stopnia wyższego).
Delegacja ustawowa to zawarte w ustawie upoważnienie do wydania przez dany organ administracji państwowej konkretnego aktu normatywnego (źródła stopnia niższego są wydawane na podstawie źródeł stopnia wyższego i celem ich wykonania).
Polska Konstytucja stanowi, że w Polsce źródłami powszechnie obowiązującego prawa są:
a) Konstytucja (ustawa zasadnicza),
b) ustawy,
c) ratyfikowane umowy międzynarodowe,
d) rozporządzenia,
e) akty prawa miejscowego.
Konstytucja jest źródłem prawa najwyższej rangi, więc żaden inny akt normatywny nie może być z nią sprzeczny. Określa ona zasady ustroju politycznego i gospodarczego państwa, jego strukturę organizacyjną oraz wolności, prawa i obowiązki obywateli.
Ustawa to akt normatywny nadrzędny w stosunku do innych (z wyjątkiem konstytucji i ratyfikowanych umów międzynarodowych), którym reguluje się istotne sprawy życia politycznego, społecznego i gospodarczego państwa (podstawowe prawa i obowiązki obywatelskie, budżet).
Tryb tworzenia ustaw reguluje regulamin sejmowy. Pierwszym etapem jest zgłoszenie projektu ustawy przez uprawnione organy lub osoby. Inicjatywa ustawodawcza (prawo do zgłoszenia projektu ustawy, powiązane z obowiązkiem rozpatrzenia go przez Sejm) przysługuje: posłom, Senatowi, Prezydentowi, Radzie Ministrów i grupie 100 000 obywateli mających prawo wybierania do Sejmu. Uchwaloną przez Sejm ustawę rozpatruje Senat, który może w niej dokonać poprawek lub ją odrzucić. Uchwalone przez parlament ustawy podpisuje Prezydent i zarządza ich ogłoszenie w Dzienniku Ustaw.
Rozporządzenie to akt normatywny wydawany zawsze na podstawie upoważnienia ustawowego i mający na celu wykonanie jakiejś ustawy (rozporządzenie wykonawcze do ustawy), publikowany w Dzienniku Ustaw. Może je wydawać: Prezydent, Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów, poszczególni ministrowie oraz Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.
Uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu te akty. Podlegają one kontroli zgodności z powszechnie obowiązującym prawem przez Trybunał Konstytucyjny. Publikowane są w Monitorze Polskim.
Zarządzenia mogą być wydawane tylko na podstawie ustawy i nie mogą stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych i innych podmiotów.
Uchwała jest aktem wydawanym tylko przez organ kolegialny. Uprawnienia uchwałodawcze mają: Sejm, Senat, Zgromadzenie Narodowe, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji oraz Państwowa Komisja Wyborcza.
Akty prawa miejscowego są wydawane przez terenowe organy administracji rządowej oraz organy samorządu terytorialnego i obowiązują tylko na obszarze działania tych organów (województwo, powiat, gmina); publikowane są w wojewódzkich dziennikach urzędowych.
Umowy międzynarodowe (traktaty, konwencje, pakty, układy) stanowią źródła międzynarodowego prawa publicznego i regulują stosunki między państwami.
Ratyfikacja to akt, w którym organ upoważniony od reprezentowania państwa wyraża zgodę na obowiązywanie umowy międzynarodowej w danym państwie (związania go tą umową); w Polsce umowy międzynarodowe ratyfikuje Prezydent.
Ratyfikacji nie podlegają umowy handlowe oraz umowy rządowe i resortowe. Umowy międzynarodowe ratyfikowane stają się częścią krajowego porządku prawnego po ich opublikowaniu w Dzienniku Ustaw i stosowane są bezpośrednio, chyba że konieczne jest do tego wydanie ustawy.
Niektóre umowy ratyfikuje Prezydent zawiadamiając o tym Sejm i Senat, a inne wymagają wydania umowy upoważniającej do ratyfikacji (umowy dotyczące pokoju, sojuszów, układów politycznych lub wojskowych, członkostwa w organizacjach międzynarodowych).
Umowa międzynarodowa ratyfikowana na podstawie upoważnienia wynikającego z ustawy ma pierwszeństwo przed ustawą krajową, w przypadku gdy jej treści nie da się pogodzić z treścią tej