Historia Ważniejszych Doktryn Politycznych i Prawnych, konspekt

Historia Ważniejszych Doktryn Politycznych i Prawnych
(HWDP i P)

Niniejsza strona zawiera konspekt z dzedziny histrorii doktryn politycznych i prawnych. Korzystający z niego robią to na własną odpowiedzialność. W dokumencie tym zastosowłem pewne skróty. Przykładowo skrót "p." oznacza "panstwo", "pr." oznacza "prawo". Konsekwencja często nie jest zachowana.

GRECJA

Homer - podział społeczny - królowie (szczyt), szlachta (na wozach), prosty lud (żołnierze piechoty) - lud jest aktywny, ale ma mało do powiedzenia; Monarchia - zasadanie wzruszona, władza pochodzi od najwyższego boga, dominuje m. dynastyczna i dziedziczna w obrębie rasy królewskiej; jest tylko wola Boga, jej rzecznikiem król; Zgromadzenia - na z. można krytykować króla, ale on ma ostateczną decyzję. Hezjod - krytyka zjadaczy prezentów, ciężka praca chłopów jest wolą bogów, ma walor religijny, H. nie był rewolucjonistą, ideał: pracujący chłop, sprawiedliwy, dobry król; władza rozmija się z wolą bogów; Prawo akcent na sędziowske funkcje władzy, Król przemawiał w imieniu bogów, porządek prawny wspólny dla bogów i ludzi.

Okres Przejścia do demokracji: synojkizm - tworzenie warownego miasta, łączenie gmin, centralizacja władzy, powstanie polis.

Solon - rzecznik kompromisu klasowego i politycznego, zniósł długi i niewolę za nie; nie zmienił struktury agrarnej, dla ludu - skromny wpływ na rządy; ustrój to gra sił społecznych, dobre prawo to narzędzie kompromisu; Ajschylos - nie był rzecznikiem radykalnych zmian, władza oparta na przemocy jest skuteczna tylko wobec uznających ją; za arystokratyczną strukturą Aeropagu;

Pindar - trójpodział ustrojów, rząd może sprawować: król (władca), popędliwy tłum, grupa mądrych; zwolennik arystokracji; demokracja niemiła, bo lud ślepy; król nie może mieć władzy arbitralnej; nie może żądać więcej niż mu dano; nie ważna legalność, byle tyran wykonywał władzę szlachetnie i godnie; Program monarchii - współpraca arystokracji w rządzie;

Heraklit z Efezu - Świat wieczny, niestworzony, myśl rządzi wszystkim, jej moznanie jest jedyną mądrością, wojna jest zjawiskiem powszechnym, Boskie prawo - rozumny porządek kosmosu; nie gustował w demokracji; lud powinien walczyć o swoje prawa, prawem jest też posłuszeństwo wobec jednego; żaden kompromis nie jest stały, stały jest konflikt społeczny;

SOFISTYKA
rola burzycieli tradycjonalizmu i demaskatorów iluzji; programowo odrzucili badania nad istotom i istnieniem bogów; sztuka narzucania niesłusznych opini;

Protagoras (relatywizm) - człowiek - obywatel to jedyna miara instytucji społecznych; prymat konwencji nad naturą, prawo jest dobre, dopóki ludzie tak uważają - relatywizm; pozytywizm - wysoka ocena przyjętych reguł i nakaz nauczenia się ich i przestrzegania;

Gorgiasz (okazjonalizm) - nie ważne są reguły, ważne są okoliczności, wobec których można się zachować dobrze lub źle; pierwszy raz w zach. filozofii prawa występuje prawno polityczna idea prymatu indywidualnego przypadku nad abstrakcyjną regułą;

Antyfon (pr. natury) - sprawiedliwość - przestrzeganie pr. państwowych, ale tylko przy świadkach, bez nich lepiej przestrzegać pr. nat.; posłuszeństwo ludzkim prawom może przynosić szkodę, bo czasem jest sprzeczne z pr. nat.; szlachectwo to tylko pusta nazwa - radyk. demokratyczna konkluzja;

Hippiasz (pr.nat.) - pr. ludzi nie zawsze są sprawiedliwe, wszyscy są krewnymi wedle pr. nat.;

Kalikles (fikcyjny) (prawo silniejszego) - działacz partyjny to karierowicz, demagog, (sława, majątek, niepodleganie nikomu) silniejszy powinien mieć więcej niż słabszy;

Trazymach - każdy rząd ustanawia prawa dla własnego interesu, sprawiedliwość - interes silniejszego;

DOKTRYNA DEMOKRACJI

1. wolność - dla wszystkich greków, włączeni niewolnicy;
2. równość prawa - równość głosu, udziału we władzy, czasem wychowania i majątku; wybór przez losowanie, diety dla pełniących funkcje, na wysokie stanowiska dobrze urodzonych i bogatych, bo lepiej wykształceni i mniej podatni na korupcję;
3. rządy prawa - w demokracji prawa powinny być panem; podleganie prawu ustanowionego przez siebie;
4. usunięcie poza obręb aktywności: cudzoziemców, kobiety, niewolnych;

KRYZYS
Ksenofont idea wychowania elity najlepszych, król to ojciec ludu, gwarancje - umowa z arystokr.; Isokrates idea panhelenistyczna, zaniechanie wojen wewnętrznych; wojna na zewnątrz;

Domestenes apel o aktywność polityczną Ateńczyków, by liczyli na własne siły;

PLATON
trzeba połączyć filozofię i wł. (zdobyć wł. lub uczyć króli), elitarna koncepcja polityki;

1. idealizm - świat niezmiennych pojęć moralnych, niechęć do przemian ustrojów;
2. państwo rzeczywiste - degradacja ustrojów: Timokracja (rządy odważnych), chciwość, żądza łupu; Oligarchia (rządy bogatych), skąpstwo, walki klas, rewolucja; Demokracja (anarchia) brak dyscypliny społ. lud szuka protektora; Tyrania (strach, zbrodnia) - wszystkie ustroje chybione i niestałe, każdy może działać z prawem lub przeciw prawu;
3. polis hierarchiczna segregacja klas; wychowanie strażników; cenzura mitów; równouprawnienie kobiet; komunizm klas rządzących; wysokie ideały moralne tłumaczą używanie kłamstwa w rządzeniu;

ARYSTOTELES

1. Państwo należy do tworów natury; (naturalny rozwój: rodzina, gmina, państwo);
2. niewyobrażalni ludzie żyjący z natury poza państwem;
3. całość pierwej od części, państwo pierwej od rodziny;

Podział ustrojów:

A. czy jednostka, grupa, ogół:
a) dobre: monarchia, arystokracja, politeja;
b) zdegenerowane: tyrania, oligarchia, demokracja;

B. kryterium ilościowe zastąpił przez społeczne:
a) oligarchia (bogaci nawet w większości),
b) demokracja (ubodzy nawet w mniejszości),
c) politeja (mieszanina a i b); nie ma ostrych granic ustrojowych; jako zabespieczenie przed rewolucją: ustrój uśredniony; Państwo ma miarę wielkości (nie może być zbyt ludne); większe państwa mniej narażone na wstrząsy, bo liczniejszy stan średni; Prawo Natury - zawsze ten sam walor, niezależne od ludzi, potrzeba wł. pryw. konieczność wł. mężowskiej i ojcowskiej, podział na wolnych i niewolników, pr.nat. - daje normy ogólne, ustawodawstwo ludzi - szczególne; należy orzekać na zasadzie słuszności;

EPOKA HELLENISTYCZNA

Z rozkładu imperium Aleksandra kilka królestw, 3 ważne:

1. Macedonii - polityczna rola wojska, król narodowy, najsłabiej idea boskości władzcy;
2. Selenkidów - król to nowy bóg, pożątkuje sprawy ziemskie, działa zawsze sprawiedliwie, boskość władzy to program polityczny;
3. Egipt - boskość władzcy jednoczyła państwo wokół niego;

STOICYZM

wszystkim rządzi przeznaczenie, cnota jest wartością absolutną, jednakowa u człowieka wolnego i niewolnego, kobiety i męszczyzny; Pr.Nat. - rządzi całym kosmosem, czyny: kąpanie się, życie w społeczności, pomaganie innym; szlachetne wskazania etyczne; nie wierzyli w siłę publicznego wychowania; pełna autonomia mędrca, może opuścić świat, nikt go nie może zmusić do czegoś, czego nie chce; Państwo - postulat aktywności politycznej; filozof ma pomagać, by pr. ludzi w zgodzie z pr. nat.; nie stawiali królów ponad innych; mędrcy ponadnarodowa wspólnota; Społeczeństwo - nie należy dzielić ludzi wedle pochodzenia, każdy mędrzec jest zawsze wolny, głupiec - niewolnikiem (pożądań), wolność jest stanem wewnętrznym;

CYNIZM

Antystenes - cnota: jedyna rzecz potrzebna ludziom do życia, życie zgodne z naturą; zaspakajanie potrzeb naturalnych (dosłownie); pogarda dla więzów społecznych, odrzucenie własności, pieniędzy, wojska, sądu, małżeństwa, bezpaństwowość, anarchia;

EPIKUREIZM
Epikur - człowiek powinien żyć wedle własnego uznania, nie troszcząc się o bogów i o przyszłość; rozsądny wybór rozkoszy cywilizacji; państwo (rodzaj umowy) ma gwarantować zewnętrzny spokój; Nie wszyscy są mędrcami, ustawy zapobiegają złym czynom;

RZYM
Idea magistratury - podstawa ustroju; wysocy urzędnicy wyposażeni we władzę, obowiązki urzędników; państwo - wspólne dobro ludu;

Polibiusz - ludzie poznają sens wydarzeń, gdy są one historią, odrzucenie przeznaczenia; Idea cyklicznego rozwoju państw i ustrojów, degradacja (Platon); rada - należy stworzyć ustrój mieszany; ustrój Rzymu: dwaj konsulowie (monarchia), senat (arystokracja), zgrom. ludowe (demokracja);

Tyberiusz & Gajusz Grakchowie - reformy odgórne, rekonstrukcja silnej armi obywatelskiej; zwiększenie udziału chłopów w korzyściach z podbojów;

KRYZYS REPUBLIKI
popularowie: należy obalić rządy senatu i wrócić do rzeczpospolitej chłopsko - rzołnierskiej; Ale - zawodowa armia na usługach dowódców - kult jednostki, boskość władzy;

Cicero - Państwo - produkt naturalnego instynktu społ.; lud - wspólnota prawa i interesów; krytyk zrównania dóbr; podboje rzymu dobre, ale niech prowincje decydują o sobie; sympatia dla rządów arystokracji; państwo idealne mieszanka trzech podstaw (ustrój mieszany) plus zgoda klas; koncesje dla ludu - wentyl bezpieczeństwa; w sytuacji kryzysowej ocalenie państwa może zależeć od jednostki lub grupy; Prawo - nat. na 1 miejscu; złe prawa ludzi nie są prawem; państwo rządzone wedle złych praw nie jest państwem;

CESARSTWO
Seneka - stoik; wspólnota wszystkich cnotliwych, solidarność ogólno ludzka, równość; dobry monarcha - sługa wspólnoty państwowej, ojciec ludu;

POSTĘP IDEOLOGII MONARCHISTYCZ.
dobry cesarz dobrowolnie przestrzega prawa i rządzi na wzór boga; idea monarchy namiestnika bożego; wł. cesarska i boskość - zasada jedności państwa, przy wielości ludów;

DOKTRYNA PRAWNIKÓW
systematyka prawa: pr.nat, pr. narodów, pr. cywilne; idea, że normy pr. powinny być w zgodzie z naturalnym rozumem, i że wszyscy ludzie są równi i wolni (stoicyzm), ale akceptowanie aktualnego systemu; wola władzcy jest prawem, ale dlatego, że lud tak chciał, lud przelał na cesarza swoją władzę; pr. zwyczajowe też jest wyrazem woli ludu (też jest pr.);

WCZESNE CHRZEŚCIJAŃSTWO
w opozycji do formalistycznej religijności faryzeuszy, do niewiary w nieśmiertelność duszy (anty Saduceuszom), ideał doskonałości moralnej i miłości (przeciw Zelotom);
Paweł z Tarsu - królowie docześni - słudzy diabła, ale władza świecka pochodzi od boga; dobry chrześcijanin powinien - być posłuszny wł. świeckiej, dawać przykład spokoju, uczciwości, ani anarchista, ani nierób; w NT nie ma propozycji zmian ustrojowych;
II I III W.

Grek Ireneusz - biskupi - element monarchiczny w kościele; Państwo pochodzi od Boga, jest dla pogan, więc cnotliwy chrześcijanin go nie potrzebuje; nie musi z nim współpracować; niech wykorzystuje ład i spokój cesarstwa dla głoszenia ewangelii nie dla polityki;

Orygenes - pogańskie cesarstwo z woli bożej zjednoczyło świat; dla lepszego szerzenia wiary chrześcijanie gotowi są wykonywać obowiązki obywatelskie; Państwo pochodzi od boga; źli władcy - kara boża; można odmówić posłuszeństwa wł. jeśli nakazuje coś sprzecznego z wiarą;

Tertulian - wszystkie władze zawsze są wrogiem sprawy bożej chrześcijanom państwo jest obce; jedyne jakie uznają - cały świat; świat jest dziełem boga, instytucje doczesne - diabła;

PRAWO NATURY
uczy miłości bliźniego; ludzie mogą poznać dzieło boże, tym samym pr.nat. należy szanować pr. poz. jeśli nie jest sprzeczne z pr. nat.; ważne co dobre a co złe, nie co nakazane i zakazane; Własność - czasowe użytkowanie, należy do Boga; każdy jest niewolnikiem Boga; niewolnik jest bożym wyzwoleńcem; bogactwo jest moralnie obojętne, liczy się użytek;

Euzebiusz z Cezarei - (teologia imperialna) - cesarz utracił rolę boga, ale rządąc ziemskim królestwem imituje swojego boskiego władcę; namiestnik i tłumacz; podważona tradycja rozdzielenia wiary i polityki;

Augustyn - 2 państwa - boże i ziemskie; niewidzialny kościół z Jezusem - wszyscy źli (majątek i żądza wł.); Państwo - większość złych, jedyne zadanie p. - represje; wł. daje ludziom zewnętrzny spokój i min. bezpieczeństwa; wł. jednako dla dobrych i złych - boskie plany; sprawiedliwość nie konieczna cecha p.; króla od zbója nie różni brak chciwości ale bezkarność; chrześć. powinni tolerować nawet złe rządy, chyba, że sprzeczne pr. bożym; tylko bierny opór; Wojna - forma kary dla złych władców i ludzi; przy zwalczaniu herezji - represja zabrania czynić źle; potem - represja za wyznawanie błędu; własność - wg pr. bożego wszystko było wspólne; złe używanie nie powoduje utraty własności; niewola też z pr. ludzkiego;

ŚREDNIOWIECZE

DOKTRYNA IMPERIALNA BIZANCJUM
po podziale cesarstwa: cesarz boży namiestnik; kierownictwo nad kościołem, rolę biskupa; bunt przeciw wł. - świętokradztwo; formalną podstawą wł. cesarza - elekcja senatu, wojska, ludu; inspiruje ich bóg ; nie można być chrześcijaninem i nie być poddanym cesarza; nie oddzielono religii i polityki;

KAROLIŃSKA IDEA IMPERIALNA
elementy frankońskie w doktrynie: cesarstwo oparte na sile mienia i podboju; elementy chrześcijańskie:koronacja oddała Karolowi zwierzchnictwo nad kościołem zach., mianował i usówał biskupów; czuwał nad szerzaniem i czystością wiary;

IDEOLOGIA KOŚCIELNA
sojusz papiestwa z władcami franków; władza świecka papieża w państwie kościelnym; wolę boga król otrzymuje przez biskupów; przeciwstawienie idei monarchicz. kościoła - ideę kościoła republik. Za prymatem papieża - "darowizna Konstantyna" (falsyfikat);

SPÓR CESARZ - PAPIEŻ
Nowe cesarstwo Ottona I;

Cesarz - władca wielu krajów, ludów, patron kościoła, bicz boży na pogan i złych chrześcijan, kontynuator antycznego imperium; powoływany elekcyjnie; Spór o inwestyturę - ideologia papalizmu - boże pochodzenie władzy jest niepewne; proces desakralizacji - zrywanie z monarchów aureoli świętości, pozbawianie ich char. namiestników bożych; jedyny namiestnik boga - papież; teza o papieskim prawie ustanawiania władców; pr. kontroli, czy królowie rządzą zgodnie z pr. bożym; pr. odbierania wł. jako sankcja; Regaliści - przeciw kontrolowaniu i detronizacji królów; teza o królu namiestniku bożym, przeciw pr. zwalniania z przysięgi wiernościkrólowi - posądzenie o nawoływanie do krzywoprzysięstwa;

ŚREDNIOWIECZNA FILOZOFIA POLITYCZNA
nowe prądy kwestionujące tradycyjny dogmatyzm, tradycjonalizm filozoficzny, ideę raz odkrytej prawdy: Jan z Salisbury (XIIw.) - (gb) człowiek winien iść za wskazaniami natury (cyceron); wszystko co jest jest tworem boga; Państwo - imitacja natury, organizm; silny król potrafiący poskromić złoczyńców, nie może być zbyt silny, bo ograniczy wolność kleru; króla można obalić - jeśli nie przestrzega pr. bożych (tyran); tyranobójstwo wyjątkowo dopuszczone, działanie boga przez narzędzie; wł. króla pochodzi od boga, lud nie może jej odebrać; Prawo oporu - zbiorowy opór środowisk feudalnych, jeśli władca naruszył interes powszechny;

UNIWERSYTECKA NAUKA PRAWA
Glosatorzy - komentowali pr. rzymskie; w odniesieniu do cesarstwa - cesarz władcą świata, panem Italii, szefem kościoła;

DOKTRYNA MONARCHII NARODOWEJ
odbudowa autorytetu monarchii, pokój wewnętrzny nałożony przez ustawy; patriotyzm wyprzedzał powinności lenne, wstęp do suwerenności państwa; (XII, XIIIw) król jest cesarzem w swoim królestwie, wytrącenie cesarzowi broni; król ma prawo do podatków, do ustawodawstwa, prawa suwerenne króla niezbywalne; jurysdykcja króla nad wszystkimi w swoim królestwie;

IDEOLOGIA IMPERIALNA
ekspansja Niemiec, wkraczanie do państw europ. więc potrzebna ideologia; cesarz - dziedzic rzymskich imperatorów, namiestnik boga na ziemi; prawo wkraczania w sprawy kościoła (zwoływanie soborów);

TEORIA PAPALIZMU
(XIIIw.) centralizacja kościoła; papież może wkroczyć w sferę świecką pośrednio z racji swej władzy duchowej; [z powodu grzechu wł. świeckiej]; drugi nurt - hierokratyczny - papież może ingerować zawsze, jest źródłem wszelkiej władzy państwowej i sędzią wszystkich ludzi;

IDEOLOGIA KOMUNALNA
hasła ruchu miejskiego: wolność (od wł. panów prywatnych), pokój; komuna - wolna republika miejska; W pokoju w Konstancji miasta lombardzkie dostały faktyczną niezawisłość, przy pozorach zwierzchnictwa cesarza;

IDEOLOGIA PLEBEJSKA
projekty plebejskie w ruch sekt i herezji; reformy kościoła - dobrowolne ubóstwo; kwestionowano często porządek państwa - osobista cnota nie oficjalne powołanie daje prawo do zajmowania urzędów; Katarowie - kwestionowanie (monarchia, hierarchia, własność, liturgia, wojny i krucjaty) świat nie nadaje się do reformowania; Waldensowie - przeciw złym duchownym, papiestwu, hierarchi, przysięgom, wyrzekali się własności i pracy, nie uznawali sądów; Joachinizm - dzieje ludzkości to 3 epoki: Ojca (rządy pr., niewola), syna (rządy łasi, swobody), Ducha (bez niewoli, potrzeby pracy, kościół duchowy)

ŚREDNIOWIECZNA TEORIA PRAWA
1. Dualizm -
a) pr.nat. - natura to bóg, dla komunistów - pr. nat. tylko dla ludzi;
b) pierwotna natura ludzi przed upadkiem w grzechu;
c) ST to pr. nat. a w szczególności: czyńcie innym jak chcecie, aby wam czyniono; Fryderyk II - matką prawa jest naturalny rozum, jego interpretatorem jest władca, jest nieomylny;

2. Ustawa - zwyczaj; pr. lenne wykluczało zmianę zwyczaju przez ustawę; pr. Justyniańskie - odwrotnie; jednak poglad, że lokalny zwyczaj może degradować ustawę;

3. Prawo - przywilej; wyższość użyteczności publicznej nad prywatą; przywileje nie mogą przynosić uszczerbku pr. powszechnym; 4. Monarcha związany pr. pozytywnym; tylko moralnie, bez sankcji;

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE

Arystoteles Łaciński - zwrot ku starożytności, przekłady Arystotelesa na łacinę; Dwie tendencje:

1) Awerroizm - wiara i filozofia należą do dwóch sprzecznych światów (sprzeczne z koranem); odrzucił dogmat zmartwychwstania i nieśmiertelności dusz; szczęście tylko w życiu doczesnym; prawdy filozofii mogą być przedmiotem dowodu, wiary - nie; autonomia państwa wobec kościoła; przewaga zbiorowości nad jednostką; ciągłość instytucji państwowych;
2) Tomasz z Akwinu - bóg stworzył świat w porządku hierarchicznym; państwo to społeczność doskonała; dostarcza ludziom wszystkiego do życia doczesnego; każde ustala własne pr. jest to wyraz suwerenności; hierarchia - zasada naturalnego porządku; można wystąpić przeciw tyranom; tyran - uzurpator, ale i wł. legalny; Papież może kontrolować wszelkie wł. świeckie, ingerować; hierarchia pr.: wieczne (boga), natury (odbicie wiecznego w umysłach), ludzkie (bardziej szczegółowe); częste zmiany pr. osłabiają jego autorytet;

Dante - opłakany stan polityczny świata; tylko światowy władca, wszystko posiadając, niczego nie pożądając może utrzymać pokój między podległymi; cesarstwo i królestwa narodowe się nie wykluczają, cesarz związany prawem; państwo niezależne od kościoła; papież nie jest pośrednikiem boga; cele doczesne i wieczne nie są sobie podporządkowane hierarchicznie (con Tomasz z Akwinu);

Marsyliusz z Padwy (awerroizm) - państwo ma zabezpieczyć i wartości duchowe i zewnętrzne; jest produktem naturalnych dążeń ludzi; dysponuje kompletem środków do zaspokojenia wszystkich potrzeb ludzi;tępienie wysępków, rozstrzganie sporów; ważne części - władcy, duchowni, wojownicy; mniej - rolnicy, rzemieślnicy, bankierzy; rząd - monopol decyzji administr. - nie może być tyrański;

Suwerenność ludu -
1. pr. stanowienia praw,
2. kontrola i ustanowienia rządu,
3. prawa stanowione większością;
4. meśl o delegacji suwerennych pr. ludu na rząd; Prawo - norma opatrzona sankcją i wydana przez uprawnionego; odrzucenie dualizmu, pr. nie musi być dobre; pr. nat to ewentualnie zasada pr. poz.; Kościół - dobrowolna wspólnota wierzących; pr. kość. - nie jest pr.; naturalny podział na państwa;

NOMINALIZM

Occam - zakwestionowanie realnego bytu pojęć ogólnych;
A) antypapalizm - papiestwo - tyranizm; Chrystus nie sprawował i nie przekazał wł. świeckiej;
B) uzasadnieniem wł. państwowej jest zgodna z wolą boga swobodna decyzja wspólnot ludzkich; gdy się raz ustanowi wł. nie można jej odebrać;
C) Prawo - wyraz bożej woli; pr. boże - ogólne zakazy i nakazy w Piśmie (i tylko tam); pr. nat. - dyrektywy rozumu (dostępne przez objawienie); pr. ludzkie powinno być zgodne z wyższymi; tam, gdzie nie ma nakazów rozumu jednostka jest wolna; prekursor pr. podmiotowych (nie wolno odebrać bez winy);

MONARCHIA STANOWA

a) wczesny absolutyzm - nieogranicznoa wł. królów winna być sprawiedliwa, ale bez sankcji za złą; bez kontroli parlamentu, pr. oporu, bez tyranobójstwa; pr. fundam. - niezbywalność domeny, ciągłość dynastyczna, religia królewska (fr); Car - głowa wschodniej ortodoksji;
b) teoria reprezentacji - osobowość prawna państwa; król nie musi mieć zgody na reprezentację państwa; król reprezentuje całe królestwo, poszczególnie posłowie - części; potem parlament reprezentował całe królestwo (po włąceniu króla do parlamentu) (gb); celem reprezentacji - wyrażenie konsensusu;

KONCYLIARYZM (XV)

idea kościoła republikańskiego rządzonego kolegialnie przez biskupów; papieża mżna sądzić, gdy popadnie w herezję, nieomylny jest kościół powszechny; wł. biskupów oparta na elekcji; wyższość sobory nad inną wł.; papież - wł. wyk. soboru;

KOMENTATORZY

zaadoptowanie pr. justyń. do potrzeb epoki; naukowe zasady wykładni pr.; normy kolizyjne;

HEREZJE, TOLERANCJA
Wycliffe (gb) - żadna wł. nie może wykonywać swych funkcji w stanie grzechu śmiertelnego; duchowni nie potrzebują dóbr ziemskich; nie potrzebni pośrednicy w akcie zbawienia jednostek; Hus - król, papież, biskup, szlachcic - tracą wł. nad poddanymi, gdy są w stanie grzechu;

Taboryci (radykalne skrzydło) - zły porządek świata obalony siłą, wytępienie gnębicieli ludu; zniesienie poddaństwa i rzywilejów stanowych; Poganie - reguła ograniczonej tolerancji - mają pr. ale wrogość; Włodkowic - tolerancja wobec pogan (porównał do żydów); nie tylko bierne znoszenie, ale i ochrona przed rabowaniem itp.; nie respekt wobec ich siły, ale miłość bliźniego; na jednej płaszczyźnie heretycy i schizmatycy (obrona heretyków);

ODRODZENIE

HUMANIZM (XVI)
chciano łączyć dwie tradycje: pogańsko - ludzką, i chrześcijańsko - boską; prawda o człowieku w doświadczeniu pokoleń; Erazm z Rotterdamu - trzeba zmieniać człowieka, nie ustrój; obyczaje, nie instytucje; rzecznik pacyfizmu; wolał republikanizm (na wzór kantonów szwajc.);

TOMASZ MORO

(gb), humanista, wróg reformacji; kościół kat. uznał go świętym; dobrzy królowie słuchają filozofów i przeprowadzają reformy (okłady); najlepiej, żeby nie było własności - utopijny komunizm; Państwa - sprzysiężenia bogaczy dbający o swój interes; Ideał: rzemieślnicy i chłopi; ale wszyscy pracują, umiar bez ascezy; tam gdzie dobro wspólne, nikt nie chce na nie pracować; Gwarantem jest: surowa moralność, nowa skala wartości, brak pieniędzy, tolerancja religijna;

NICCOLO MACHIAVELLI

a) cykliczny rozwój państw - bo osiągają dno upadku; trwałość ustroju - równowaga ekonomiczna między klasami; trwałość rządów - cnoty obywateli; religia państwowa;
b) albo republika, albo jednowładztwo, najlepsza republika mieszana (monarysdem); rządzenie w ręku bogatej burżuazji; wyższość republiki nad monarchią;
c) wszystkie prawa, instytucje, sojusze gwarantowane siłą narodowego wojska;
d) każdy nowy porządek utrwali jedynie władza jednostki (silna), nie skrępowana ni prawem, ni moralnością; władza okresu przejściowego; okrucieństwo w odpowiednim czasie i rozmiarach - cnotą;

ABSOLUTYZM FRANCUSKI

kr. niby absolutny, ale poddany pr. bożemu i pr. fundamentalnym, powinien słuchać urzędników i sędziów;

Jean Bodin - doświadczenie podstawą badań;

A) Państwo - powstało albo przemocą, albo dobrowolnie; p. sprawiedliwy rząd nad wieloma rodzinami i nad tym, co jest dla nich wspólne (z władząsuwerenną na czele, skrępowaną pr.);
B) Suwerenność - absolutna trwała niepodzielna, nienadana wł. państwa; s. daje wł. tworzenia i znoszenia pr.;
C) Prawo - rozkaz suwerena; może zmienić prawa w każdej chwili; s. nie jest związany swoim pr., ale wyższym; rozkaz s. niezgodny z pr. bożym - nieważny, ale brak sankcji;
D) Własność - nietykalna, niechęć podatkom, bo król ma od tego domenę;
E) Poddani - wszyscy w państwie; jeśli zły legalny król, to bierny opór; jeśli uzurpator, to czynny, aż do tyranobójstwa; kler podlega prawodawstwu suwerena, papież nie jest jego zwierzchnikiem;

REFORMACJA LUTERAŃSKA

prawdziwa religia, to bezpośrednia rozmowa człowieka z bogiem; zniesienie przywilejów kleru; sekularyzacja dóbr kość.; uproszczenie kultu i ceremoniału; Marcin Luter - pośrednictwo kleru nie jest potrzebne, bo cała nauka jest w Piśmie; ostry podział między p. boskim i doczesnym;

A) Państwo - monopolistyczna suwerenność; jedyny reprezentant porządku doczesnego; p. nie może rozkazywać sumieniu, ale kontroluje zewnętrzne postępki; utrzymuje zdeprawowanych w ryzach; nikt nie ma prawa badać, czy wł. działa legalnie; nawet tyrana trzeba słuchać; potem dopuścił wymówienie posłuszeństwa w granicach obowiązującego pr.;

B) Bóg - książęta są bożymi katami (b. - najwyższy władca świata); postulat zniesienia poddaństwa - nadużycie, bo miłość chrześcijańska tylko w p. Chrystusa; kościół poddany jurysdykcji p.; p. - sędzia doktryn religijnych; p. - oficjalny inerpretetor Pisma; C) Prawo - pr. nat. podstawą pr. poz.; pr. ma być surowe i bezwzględne; ma na celu utrzymania pokoju zewnętrznego;

REFORMACJA KALWIŃSKA

Zwingli - ideał ustrojowy - rep. najlepszych; zamożnego i oświeconego patrycjatu, w sferze kościelnej - republikańska gmina wyznaniowa; Jan Kalwin - wł. nie pochodzi od ludu, nie jest pr. monarch, jest instrumentem Boga; jeśli ktoś rządzi - dostateczny powód, by go słuchać; potępienie rewolty; jeśli jest instytucja dla oporu wobec złej wł., to rezygnacja z oporu jest niemożliwa; najlepszy ustrój - rep. oligarchiczna - rządzi wielu pomagając sobie; sprzeciw wobec absolutyzmu; krytyka rep. dem. - nierozwaga i chciwość ludu; Państwo pilnuje, by ludzie nie znieważali boga herezją, świętokradztwem itd.; rozróżnienie wł. kościelnej i państwowej; skleryzowanie państwa; Prawo - podstawą pr. poz. jest pr. nat; za własnością, ale trzeba umieć być bogatym (praca);

MONARCHOMACHOWIE

pisarze kalwińscy, uznający opór przeciw złej władzy; Franciszek Hotman - doktryna monarchi ograniczonej, wpływ ludu na rządy; absolutyzm osłabiał państwo; Hugenoci - zasada suwerenności ludu, nigdy nie jest tak nie rozumny, by oddać królowi całą wł.; król jest wyższy nad jednostki, niższy od ludu; złego można obalić, nawet tabić; Teodor Beza - pr. oporu przyznał dygnitarzom i zgr. stanowym; podstawą oporu jest złamanie przez króla kontraktu, zakreślającego jego władzę; Stefan de la Boetic - błąd ludzi polega na zapominaniu o swych prawach, źródłem tyrani jest akceptowanie niewoli;

PLEBEJSKA REFORMACJA

mistycyzm (wiara w wewnętrzną inspirację bożą), sekciarstwo (odrzucenie świata doczesnego, separacja od państwa); Anababtyzm - królestwo boga na ziemi przyjdzie nawet przy biernym stanowisku ludzi; separacja od polityki; Tomasz Muzner - połączył reformę relig. z narodowym ruchem chłopskim; wybrani - potępieni: kryterium działanie dla dobra ogółu, nie dobre ucznki; niszczenie tych instytucji, które chronią interesy pryw. ze szkodą dla ogółu; wszyscy równi, wszystko wspólne, wszyscy wolni;

ABSOLUTYZM

GROCJUSZ

ojciec szkoły pr. natury; pr. nat. oddzielone od treści religijnych; związane z niezmiennymi cechami ludzkiej natury; bóg nie może go zmienić; źródłem pn jest badanie społecznej natury człowieka; bezpieczeństwo własności i handlu dla burżuazji a nie postulat władzy dla niej; Ustrój polityczny - nie ma idealnego; akceptował ideę suwerenności ludu, wybór ustroju należy do narodu; wolność ludzi i narodów może być przedmiotem obrotu; monarcha może zdobyć pełnię wł. przez podbój; lud może wystąpić przeciw wł. który łamie zastrzeżenia i warunki; pr. podmiotowe - przysługująca osobie kwalifikacja moralna, do zgodnego ze sprawiedliwością (pochodna prawa zwykłego) posiadania lub zdziałania czegoś;

SZKOŁA PRAWA NATURY

Puffendorf - człowiek z natury nie ma żadnych zobowiązań wobec innych; nie musi uznawać żadnej wł. nad sobą; idea konsensualizmu w teorii umów: istotą każdej umowy jest wola stron, można rozwiązać umowę przez umowę;

UTYLITARYZM

Benedykt Spinoza - im religia prostsza tym mniej okazji do sporów tym większa szansa na pokój i tolerancję; Państwo - umowa społeczna tworzy państwo w myśl użyteczności; bezwarunkowe poddanie się umowie wł. najwyższej; celem p. jest wolność, likwidacja konfliktów, organizacja życia; Demokracja - nie można przekazać p. wszystkich pr, naturalnych; ludzie mają słuchać praw nie ze strachu, ale licząc na pożytek; d. zachowuje równość ludzi, daje największy pożytek; najwięcej wolności, małe narażenie na stanowienie ustaw niedożecznych; najbardziej zbliżona do stanu nat.; Wolność przekonań - p. ma monopol na stanowienie ustaw, posłuszeństwo p. nie oznacza rezygnacji z wolności przekonań; każdy ma pr. krytykować ustawy; absurd - ustawowe określenie co ludzie mają myśleć; p. oreśla zewnętrzne przejawy kultu; Ewolucja ustrojów - nieskuteczne przewroty ustrojowe, obalające stan zakorzeniony w tradycjach; ewolucja: anarchia, monarchia, arystokracja, demokracja - p. idealne kontrolujące kościół;

TOMASZ HOBBES

A) Stan Natury - kwestionowanie tezy Arystotelesa o p. jako tworze natury; Człowiek z nat. jest egoistą; każdy chce mieć dla siebie więcej; to popycha do konfliktów; w okresie pierwotnym: wojna wszystkich ze wszystkimi; subiektywna wolność daje każdemu pr. do każdej rzeczy; pn nie może mieć zastosowania, bo walka o samozachowanie; pn rozwija się, gdy ludzie zrezygnują z części swych pr. i wybiorą pokój nad wojnę;

B) Umowa Społeczna - umowa każdego z każdym; z zawarciem umowy znika wolność naturalna; pojawia się życie społ., pr, wł. chroniona pr.; p. tworzy wolna decyzja ludzi; nikt nie może być zwolniony z umowy, pod pretekstem, że suweren jej nie zachował; suweren nie jest stroną umowy;

C) Absolutyzm Państwa - suweren nie podlega kontroli; pr. suwerena są niepodzielne; nie może ich delegować, ani utracić; p. zwierzchnictwo nad kościołem; s. jedyny reprezentant poddanych; albo absolutyzm, albo anarchia, nie chodzi o formę rządów, ale o nieograniczony i niepodzielny char. wł. dopuszczona demokracja pod tym warunkiem; wolności obywateli otrzymane i gwarantowane przez p.;

JOHN LOCKE

A) Stan Natury - stan wolności i względnej pomyślności; zupełna równość; o treści pn decyduje rozum; każdy ma pr. karać naruszycieli swego pr. pod.; ludzie ustanowili rząd, bo nie jest celowe, by byli sędziami we własnej sprawie;

B) Umowa Społeczna - priorytet jednostki przed p.; p. jest tworem sztucznym; wszelkie pr. nat. są zachowane, na p. przekazano pr. represjonowania gwałcicieli tych pr.; Funkcje p.: tworzenie pr. poz., egzekwowanie ich, obrona na zewnątrz; Dwa akty umowy: umowa między jednostkami (powołuje społeczeństwo), umowa społ. z władzą (powołuje p.); obalenie wł. nie niszczy całego porządku społ.;

C) Rząd - inne instytucje społ. nie są zależne od p., które też jest instytucją społ.; można normalnie zmienić rząd, ale może to doprowadzić do anarchii; zmiana będzie zmianą umowy społ.;

D) Podział Władzy - powinny istnieć 3 wł. prawodawcza, wyk. (rządzenie, wym. sprawiedliwości) i federacyjna (pol. zagraniczna); ostatnia to prawie to samo co wyk.; nie należy łączyć wyk i ust; kto na obszarze p. kożysta z jego ochrony, daje milczącą zgodę na zasady umowy społ.; Własność - święta, oparta na pracy;

JAKUB BOSSUET (ABSOLUTYZM)

Pismo - najlepsze źródło zasad politycznych; tron króla = tron boga; bunt = świętokractwo; krytyka teorii umowy społ. i pierwotnej suwerenności ludu; Mon. absolutna - rząd naturalny, bo król widzi dalej i z bardziej wysoka; odrzucenie mistyki;

OŚWIECENIE

MONTESQUIEU, (LIB. ARYST).

kontynuator idei Locka ale i innych;

A) Duch praw - normy pr. zależą od: warunków geogr., ustroju, religii, obyczajów, liczby mieszkańców, warunków ekonom., itp.; różne przyczyny działają z różną siłą; zasady pr. muszą być zróżnicowane;

B) Historycyzm, Racjonalizm - niewola (źródła w różnicy zwyczajów) - pogarda, fanatyzm religijny, despotyzm; postęp techniczny i umysłowy uzasadnia zniesienie niewolnictwa; Pr. powinny być zgodne z racjonalną oceną warunków życia społ.;

C) Polityka Pr. - ustawodawca powinien znaleść środek między skrajnościami; nie konieczna zbyt duża liczba pr., można je wtedy obejść, nie należy stosować kar, gdy nie ma takiej konieczności;

D) Teoria Ustrojów Politycznych - pr. powinny tworzyć całość z naturą rządu (określającą istotę państwa) i z zasadą (to co wprawia w ruch); 3 rodzaje rządów: republika - natura: suwerenność ludu (demokracja, zasada: cnota) lub części (arystokr. zasada: umiarkowanie), monarchia - nat.;rządy jednostki zgodne z pr., zasada: honor, despocja - nat.:rządy jednostki bez praw, zasada: strach; Rep. możliwa tylko na małym terytorium; W demokracji nie powinno być całkowitej równości praw; despocja - synonizm monarchi absolutnej; monarchia to m. konstytucyjna;

E) Wolność , Praworządność - wolność polityczna tylko w rządach umiarkowanych, gdy nikt nie nadużywa wł.; jest związana z praworządnością; wolny jest kogo pr. zabezpiecza; musi istnieć system hamulców (pr. stanów, przywileje miast, przeciwwagi);

F) Podział władzy - 3 wł.: prawodawcza, wyk, sądowa; gdy dwie skupiają się w jednym ręku - nie ma wolności; wyk dla króla, ust. dla ludu; izba wyższa - wybierana przez wszystkich, wyższa - arystokracja; dla każdego sędzia równy stanem; wł. się na wzajem hamują i kontrolują;

G) Liberalizm arystokratyczny - teoria M. zakłada nierówność wobec pr., cenzus majątkowy, członkowie izby niższej winni być świetlejsi od ludu;

LIBERALIZM BURŻUAZYJNY

Wolter - na rozwój społeczny ma znaczący wpływ rząd i religia; historia: dzieje techniki, sztuki, myśli naukowej; rzecznik absolutyzmu oświeconego, monarcha filozof, reformator, a.o. jedynie środkiem do celu - społeczeństwa opartego na podstawach pn: burżuazyjne idee wolności i własności; trzeba dojść do tego bez rewolucji, przez reformy; równość ludzi tylko wobec pr.nat.; w sferze p. - pr. równość jest nieosiągalna; własność - swoboda bogacenia się i kożystania ze swego majątku; wolność powiązana z praworządnością; Burżuazyjny utylitaryzm - ideologia bogacenia się, ludzkie przywary są warunkiem pomyślności ogólnej; Trzeba, by pr. było zgodne z uprawnieniami ludzi, rozumne; postulat jedności pr., zniesienia ceł wewnętrznych, obalenia ciężarów feudalnych;

Dionizy Diderot Sprawiedliwość - przestrzeganie zawartych układów, w różnych krajach mogą mieć różną treść; przestrzeganie pr. przez monarchów; despotyzm polega na samym zakresie wł. a nie na jej złym używaniu; Reprezentacja narodu kontrolująca rząd i karząca złych władców - fundament sprawiedliwego państwa; bogacenia się jednostek prowadzi do szczęścia ogółu; pr. uciskanych ludów do rewolucji;

Jeremiasz Bentham Użyteczność - dążenie do max szczęścia dla możliwie max ilości ludzi; zwiększanie przyjemności, zmniejszanie przykrości; system moralny na podstawie 3 pojęć: interes, przykrość, przyjemność; potrzebne są pr, bo nie wszyscy kalkulują poprawnie;

ADAM SMITH (PRAWA GOSPODARKI)

Społeczeństwo - zespół luźno powiązanych jednostek, jego analiza powinna się opierać na badaniu jednostek; ustrój społ. rodzi się spontanicznie; gospodarką rządzą jednak pr. obiektywne; najlepszą obroną pr. jednostki jest wolna konkurencja; interwencja p. na prośbę jednostki lub gdy zakłucenie porządku;

J.J.ROUSSEAU (RADYK. DEMOKRAT)

A) Stan Natury - stan szczęścia bezporotnie utraconego przez ludzi; bez potrzeby życia społ.; rozum i namiętność nie były jeszcze rozwinęte; człowiek ani dobry ni zły, bo brak stosunków społ.; izolacja jednostki; wojny są możliwe tylko między społeczeństwami;

B) Społecz. - opaczność sprawiła, że jednostki zaczęły się łączyć (brak żywności, wylewy rzek...); pierwszy przewrót - powstanie rodziny;

C) Państwo - powstanie własności - pierwotna epoka nierówności; walka, zamęt, z inicjatywy bogatych powstała społeczność polityczną; podziały na bogatych/ biednych; potężnych/ słabych; panów/ niewolników;

D) Środki naprawy - usunąć rządze, ucisk, nierówność, nieszczęścia; prawowity rząd republikański - wolność w granicach pr.;

E) Umowa Społ. - ideał nie fakt historyczny; potępienie szkoły pn za możliwość umowy oddającej lud lub jednostki w niewolę; treścią US jest całkowite oddanie się człowieka ze wszystkimi uprawnieniami społeczeństwu dla wszystkich na równych warunkach; posłuch woli powszechnej;

F) Suwerenność Ludu - niezbywalna, niepodzielna; realizacja polega na częstym zwoływaniu zgromadzeń lud.; wola powszechna w praktyce większość; Podstawowym uprawnieniem jest ustawodawstwo; każdy słucha samego siebie; też kontrola nad rządem; wł. wyk. to tylko urzędnicy; musi wyk. kontrolować suweren;

G) Ekonomika - p. wyrównuje stan posiadania, interwencjonizm państwowy; upowszechnienie wł.; ograniczenie pr. spadkowych do najbliższych krewnych; Wychowanie - gwarancja rządów woli powszechnej; patriotyzm, religia, równość praw i obowiązków obywateli;

UTOPIA XVIII W.(KOMUNIZM)

Jan Meslier - komunizm likwidując pasożytnicze warstwy zapewni powszechny dobrobyt; krytyka rządów despotycznych; reforma społ. i polityczna przez rewolucję ludową; tworzenie sekretnych porozumień, propagowanie rewolucyjnych idei; własność wspólna w obrębie jednostki terytorium;

Morelly - demoralizacja ludzi jest dziełem cywilizacji, degraduje złe ludzkie prawo; kwestionowanie, że pn zawiera obronę własności pryw.; komunizm nie musi byś stanem prymitywnym; reformy - filozofowie; Gabriel Mably - własność źródło zła; komunizm - gwarancja cnoty i szczęścia; rzecznik upowszechnienia własności, bo nie da się wrócić do pierwotnego komunizmu;

JAKOBINIZM

Robespierre - potrzeba reprezentacji oparta na powszechnym prawie wyborczym; krótki okres kadencji; wobec wojny i konfliktów - potrzeba scentralizowanego rządu i terroru; patiotyzm, potępienie walk partyjnych; Religia, wychowanie - szkoła obywatela rewolucjonisty; upowszechnienie własności; złagodzenie skrajnych nierówności; odrzucenie nietykalnego pr. własności; własność określona przez ustawy;

PO KONGRESIE WIEDEŃSKIM

KONTRREWOLUCJONIZM, TEOKRACI
(fr.) dyktowany przez skrajny katolicyzm; społeczeństwo ma swe źródło w woli boga; tworzy jedność o zróżnicowanym statusie; bóg stworzył nierówność i podziały stanowe;

J.de Maistre - suwerenność monarchy, jako odbicie nieomylności papieża; chciał powrotu absolutyzmu; wł. p. podporządkowana duchowemu zwierzchnictwu papieża;

L.G.A. de Bonald - absolutyzm monarchy na wzór wł. boga; analogia między p. a dogmatem Trójcy: władcz, ministrowie, poddani; nie można mówić o naturalnej pierwotnej wolności, społeczeństwo tworzy człowieka; społ. jest starsze od jednostki, bo stworzone przez boga; absurd, by człowiek mógł kogoś kreować na władcę;

EWOLUCYJNY KONSERWATYZM

Edmunt Burke - szkoła historyczna - przeciwnik rewolucji; pr. są dziedzictwem długiego rozwoju hist.; nie można tworzyć pr. rozumem; obrońca systemu partyjnego; Naród - organiczna całość, czerpiąca swe istnienie z długotrwałej tradycji; rewolucja to nienaturalne zerwanie ciągłości procesu dziejowego; żaden naród nie może egzystować poza swą przeszłością;

ROMANTYZM POLITYCZNY
(niem) kult germański, chrześcijaństwa, starego porządku feudalnego; stanowa struktura społeczna; rewolucja fr. - kara boża za ateizm klas wyższych; P. stoi ponad społeczeństwem (rehabilitacja p., bo oświecenie traktowało p. jako zło konieczne); p. wchłaniało całe życie społ. i narod.;

Adam Muler - p. obejmuje całokształt życia jednostek; nie ma jednostki poza p.; teoria więzi społ. jako ducha narodu (zapewniał ciągłość rozwoju narodu); państwowa winna być cała kultura i nauka; kryzysy gospodarcze - rezultat postępu tech. - klasowe antagonizmy;

Josef Gorres - społ. dzieli się na stany: nauczycieli (kler), obrońców i żywicieli; wł. na podłożu uczuciowym, wyłoniona przez "umowy"; p. to wspólny dom jego mieszk.;

SZKOŁA HISTORYCZNA

Gustav v. Hugo - pr. tworzy przedewszystkim historia; niezależnie od aktualnych potrzeb człowieka; zwyczaj; jeśli różnica między zwyczajowym a ustawowym, to obowiązuje pr. stare, odzwierciedlające duch narodu;

K.F. v. Savigny - protest przeciw kodyfikacji pr. cyw. w Rzeszy; odrzucił pr. nat.; nauczycielką życia jest hist.; teraźniejszość, to organiczny wytwór przeszłości; naród to nie suma jednostek, ale organiczna całość, złożona z grup, wiąże to duch narodu; Duch Narodu - irracjonalne właściwości duchowe ludzi, zbliżające ich do Boga; Prawo - jeden z produktów D. Narodu rozwija się wraz z jego rozwojem; powstaje przez zwyczaj; dwie warstwy prawa: świadomość narodu, świadomość prawników; pr. się nie tworzy, tylko się je odkrywa;

G.F. Puchta- - 3 drogi powstania prawa; zwyczaj, ustawa, nauka; pr. zwycz. powstaje bespośrednio w świadomości narodu; ustawy - obowiązują przez ogłoszenie w sposób legalny; pr. prawnicze - char. uzupełniający; Zadaniem P. jest ochrona praworządności i świadomości pr.; pochwała absolutyzmu, religii więzów stanowych jako podstawy społ. - konserwatyzm szkoły historycznej;

IDEALIZM NIEM.
przeciwstawienie się materializmowi; zachowanie ludzi kierowane jest przez czynnik nadrzędny;

Imanuel Kant - dobro - następstwo pr. moralnego; nie wywodzi się z uznania istoty boskiej; Imperatyw Kategoryczny - postępuje wedle takiej maksymy, którą chcesz uznać za powszechne pr. (nakaz czystego rozumu);

Imperatyw Praktyczny - postęuj tak, by człowieczeństwa używać jako celu, nigdy tylko jako środka;

Doktryna Wolności - dwie sfery człowieka: fizuczna i moralna; wolność istnieje poza przyrodą, nie da się jej poznać doświadczeniem nie da się ustalić faktu, na podstawie którego orzec by można, że czł. jest wolny; moralność nie wynika z nakazów państwa ani z religii; źródło pr. - dobra wola; pr. wewnętrzne - pr. moralne; zewnętrzne - stanowione; działanie zgodne z pr. - pogodzenie wolnej woli z wolnością wszystkich; dla pr. obojętne są motywy, jakimi się kieruje czł.; można stosować przymus jako gwarancje pr., musi być zgodny z wolnością; wojna tylko jako przywrucenie pokoju;

Państwo - w wyniku umowy społ. by uniknąć samowoli; należy do metafizyki; źródłem pr. własności jest stosunek moralny; własność - charakter zewnętrzny;

Pr.karne - co jest sprzeczne z wymogami rozumu stanowi przekroczenie pe. zasługuje na karę; oddzielenie moralności od pr.;

Hegel - idea poprzedza świat materialny; pr. rozwoju świata i historii muszą być rozumne i logiczne; motorem rozwoju myśli - bytu jest wolność; Ruch idei - przezwyciężanie sprzeczności; Filozofia Dziejów - historia ludzkości to historia państw; nie ma wolności, jeśli jej sobie nie uświadomimy; silny naród - jeśli walczy o zniesienie rozłamu między nim a resztą świata; wojna - rozwiązywanie konfliktów; myśl powołuje nowe formy, przełamuje tradycję; Państwo - cel sam w sobie; kult p.; odrzucenie idei społ. kontraktu; p. nie jest sumą jednostek; pełna włas. wolność umów; służba p. to pierwszy, najbardziej zaszczytny obowiązek; 3 wł.: ust. rządowa, królewska; akcent na policyjną funkcję p.;

Fichte - rewolucja - logiczna konsekwencja błędów przeszłości (niewoli myśli i słowa); człowiek sam sobie wyznacza pr.; tylko jednostka jest suwerenem; moc obowiązująca pr. bierze się z ich dobrowolnego przyjęcia; Odzuskanie wolności, bez sięgania do rewolucji; zamiast rewolucji - oświata;

LIBERALIZM POLITYCZNY

Tocqueville - prorok społ. masowego; demokracja - nie tylko forma rządów, wpływa też na idee, uczucia; d. musi istnieć w świadomości politycznej i pr. społcz.; p. musi stworzyć organizację scentralizowaną, równolegle do demokracji; demokracja - formalna równość wobec pr., wpływ mas na rządzenie; ingerencja p. jest procesem nieuchronnym; te same instytucje pr. mogą służyć rónym celom i różnym klasom społ.; Ochrona przed tyraniom: decentralizacja administawcji na rzecz samorządu; nowa elita zawodowa i intelektualna w miejsce arystokr.; podniesienie wartości moralnych ponad politykę; Religia spaja społ. i stabilizuje p.;

Beniamin Constant - własność - podstawowe pr. człow.; ochrona własn. to podstawowe zadanie p.; udział we wł. przez własność i wykształcenie; wolność - wyzwolenie od przymusu i bezprawia (ściśle sprecyzowane pr. pod., przysługujące jednostce - obywatelowi p.); większość ma pr. zmusić mniejszość do poszanowania porządku; to co nie zakłóca porządku nie podlega wł.; jednostka jest suwerenem; granicę wł. wyznacza sprawiedliwość i pr. jednostek; odrzucił ideę suwerenności ludu; 6 władz:

1. reprezentacyjna trwała,
2. wł. rep. opinii,
3. wł. królewska,
4. wł. wyk.,
5. wł. sądowa,
6. wł. municypalna (gdzie dotyczy coś części, tam decyduje część); król panuje nie rządzi;

Jeremy Bentham - odrzucił kompromis z tradycją feudalną; Utylitaryzm - człowiek aprobuje to co jest dla niego pożyteczne (co sprawia mu przyjemność); równość wszystkich ludzi i podobieństwo ich natury; Społeczeństwo - luźny agregat jednostek (skupisko atomów); Postępowanie moralne, gdy prowadzi w danych okolicznościach do największego szczęścia największej ilości ludzi (to powinna być też zasada p. ze środkiem - socjalnego ustawodawstwa); Prawo - racjonalne, gdy użyteczne, gdy potrafi zapewnić bezpieczeństwo, posiadanie, równość; tylko w demokracji interes rządzących i rządzonych jest identyczny; pełna wolna konkurencja; bogactwo przedsiębiorstwa - droga do dobrobytu powszechnego;

John Stuart Mill - (lib. scept.); dopuszczał odejści od nieingerencji p.; przyjemności nie są równe; wolność - indywidualna odrębność jednostki; konflikt między interesem jednostki i ogółu; pr. tkwiące w naturze człow. - wolność sumienia, głoszenia poglądów; nie należy ich pozbawiać, chyba, że przez działalność naryszają przekonania innych; społ. kapitalistyczne; pracujący, żyjący z owocu pracy; człowiek ogranicza swą wolność tylko w takim stopniu, w jakim ona przeszkadza innym; obrona interesów ekonomicznych warstw posiadających; powszechne pr. wyb.; równouprawnienie kobiet;

SOCJALIZM & NACJONALIZM

SOCJALIZM UTOPIJNY
Sain - Simon - ostra krytyka kapitalizmu; pogarda dla filozofów i prawników; zwolennik historycyzmu - przemiany społ. wykazują sprawdzalną prawidłowość; nauka i technika może uporządkować sprawy społ.; prawo 3 stadiów rozwoju ludzkiego; Industrializm - ustrój w którym nastąpi likwidacja przywilejów feudalnych; praca - podstawą bytu; wtedy prawdziwa wolność; cała polityka podporządkowana produkcji; zasada równości hamuje postęp; wprowadzenie hierarchii pracy, zdolności i wiedzy; rewolucja szkodliwa dla rozwoju produkcji; wprowadzenie systemu industrialn. przez przekonanie warstw oświeconych i posiadających; Saint- simonizm - nowa hierarchia społ., centalistyczna organizacja pracy, społ. wł. środków produkcji, każdemu równe szanse rozwoju;

Charles Fourier - zło - rozdrobnienie wności i pasożytnictwo w handlu; uspołecznienie środków produkcji ratuje przezd anarchią kapitalizmu; sprzeczność między hasi burżuazji (równość, wolność, sprawiedliwość) a rzaczywistością (nędza mas); Ustrój - idealny oparty na falandze (podstawowa komurka zrzeszenia się - asocjacji); rodzaj zrzeszenia wytwórców i organizacja konsumentów; organizacja państwowa i jej przymus niepotrzebne; genialna jednostka może budować system;

Robert Owen - człowiek jest wytworem środowiska, można go zmienić zmieniając otoczenie; ustrój winien popełnianiu przestępstw; środowisko społ. powoduje, że walka o szczęście odbywa się kosztem innych; trzeba wpoić, że szczęście każdego wzrasta, jeśli wzrasta szczęście innych; spol. własność środków produkcji; wychowanie i kształcenie w ręku p.; Bazy sprawiedliwej wymiany - jednostki społ.; środkiem do celu - dobry przykład, przekonywanie;

MARKSIZM
Marks & Engels - idea jest przeniesiona do głowy człow.; świat stanowi jedną całość; Materializm - metoda badania dialektyczna (anty metafizyczna); filozofia poza objaśnianiem świata powinna go zmieniać; świat jest w ciągłym ruchu; powszechny związek; Pr. rozwoju - przechodzenie zmian ilościowych w jakościowe, z jakościowych w ilościowe; walka przeciwieństw - treść rozwoju; pierwotność materii, wtórność świadomości; pr. świata w całości poznawalne; nie potrzeba żadnego ducha świata; Materializm Historyczny - społ. jest takie jeki sposób produkcji; zmiana produkcji w zmianie w siłach wytwórczych, co powoduje zmianę narzędzi pracy, rozwój sił wytwórczych powoduje zmianę w stosunkach produkcji; Ekonomiczne podłoże rewolucji społ. - konflikt między starymi stosunkami produkcji i nowymi sii wytwórczymi; świadomość ludzi zmienia się wraz z ze zmianą ustroju ekonom. i formami produkcji; 3 sfery życia społ.: baza, nadbudowa, świadomość społ.; walka klas prowadzi do dyktatury proletariatu, jako przejście do zniesienia klas; walka klas - siła napędowa społ.; Państwo i Prawo - instrument panowania jednych klas nad innymi; cechą p. opartego na wyzysku jest istnienie wł. pub. Pr. bez aparatu przymusu jest niczym; odzwierciedla wolę rządzącej klasy; Rewolucja - o władzę, bo nikt nie ustąpi dobrowolnie; każda walka klas prowadzi do rewolucji; rola jednostki - prowadzenie mas, ale bez kultu jednostki;

POZYTYWIZM PRAWNY
pod presją rozwoju nauk przyrodniczych; musiał odrzucić pr.nat., bo stało na drodze do kapitalizmu (pr. wrodzone, idee dem. burż.); negacja szkoły historycznej w prawoznawstwie; Cechy: Dogmatyzm (programowa apolityczność, metafizyczny ahistorycyzm), Formalizm (idealistyczne traktowanie pojęć pr. i systemu pr.); Prawo - system norm ustanowionych przez suwerenną wł,;

ZMIERZCH LIBERALIZMU
bardziej demokratyczny liberalizm, większa współpraca z państwem;

Emil Faguet - odrzucił teorię przyrodzonych pr. jednostki; pr. zawsze wynikiem konwencji, umowy; pr. posiada tylko społ.; P. obrońcą tego pr.; jest złem koniecznym, powinno ingerować w wolność prasy;

DARWINIZM, RASIZM, NACJONALIZM

SOCJOLOGIA

August Comte - nieodzowna przebudowa społ., najpierw trzeba stworzyć system idei; jedyną rzeczą dostępną poznaniu są fakty; najważniejszą metodą w socjologii jest m. historyczna; przeciw rewolucji i tendencjom skrajnie zachowawczym;

Herbert Spencer - determinizm i teoria ewolucjonizmu; Det.: społ. to część przyrody, działają tam prawa i zależności typu przyrodniczego; Czego p. nie powinno robić:
1. interweniować w ekonomikę (naruszenie wolności jednostki);
2. zakładać kościoła p.;
3. pomagać ubogim;
4. kierować oświatą;
5. posiadać kolonie;

DARWINIZM - Ludwik Gumplowicz - wynik walk w społ. nie zależy od biologicznych cech jednostek, ale od organizacji walczących grup; Rasa - historyczna zbiorowość etniczna, walka ras - walka między p.;

WIAD. ZBIOR. - Emil Durkheim - społ. to coś więcej niż zbiór jednostek; solidarność społ. wyrażona w jednolitości myśli i działań i podział pracy;

T. NIELOGICZNEGO DZIAŁANIA. - Vilfred Pereto - człowiek postępuje tak nie inaczej, bo żywi przekonania wyrażające uczucia (popędy); rozkład popędów - podział społ. na elitę i nie elitę; jeśli elita otacza się barierami uniemożliwiającymi nieelici się do niej dostać, to rośnie nowa elita w klasach niższych; Obalenie starej elity przy pomocy haseł potem nie respektowanych - rządzenie po staremu; Rządy rezygnujące z polityki siły i terroru skazane są na zagładę;

KIERUNEK RASOWO - ANTOPOLOGICZNY
istnieją rasy wyższe, różnice między rasowe - wrodzone, szkodliwe jet krzyżowanie się ras;

Artur hr. Gobineau czystość rasy - czynnik tłumaczący rozwój i dekadencję społ. kulturową;
3 podstawowe rasy:
- biała (panów),
- żółta (męska) praktyczność, średni wzrost;
- czarna (kobieca) fantazja, mało twórczy, słabi wolą;

Historia - mieszanie się ras; ze zmieszania się aryjczyków z innymi - burżuazja;

H. S. Chamberlain - rasa - upostaciowione człowieczeństwo; większość nie ma rasy, żyją w chaosie, bez świadomości więzów; żydzi - główny wróg, odpowiedzialni za wszelkie klęski i katastrofy; działają destruktywnie, choć uzdolnieni;

Fredrich Nietzsche - życie jest celem ludzkiej egzystencji; wszelka działalność - uwarunkowana potrzebami życia; prawda - subiektywna i względna; wolność silnych, nierówność między ludźmi; przeciwstawienie się złu przez nadczłowieka; wiara w wodza; każdej dekadencji toważyszy wzrost kulturowy;

KATOLICKA DOKTRYNA SPOŁECZNA
d. wroga kapitalizmowi i ustrojowi lib. burż.; "Quanta cura" - odrzucenie zasady wolności sumienia i prasy; zasady rozdziału kościoła od p.; zaczęli się łamać;

Aggioramento - Leon XIII (neotomizm) - teoretyczna podstawa tez chrześć. demokr.; Naturalny char. własności; uznanie pr. nabytych do wł. w p. (legitymizm); nierówność i hierarchia zgodna z naturą; niemożliwa likwidacja klas; prymat celów nadprzyrodzonych nad ziemskimi; upowszechnienie własności w masach; P. winno być silne, aby pomóc kościołowi; ma strzec elementarnych zasad porządku; pr. p. do ograniczenia pr. właścicieli w przypadkach koniecznych;

REFORMISTYCZNE NURTY SOCJALOGICZNE
Ferdinand Lassalle p. ponad klasowa organizacja całego społ.; służy dobru powszechnemu; klasa robotnicza ma wymóc na p. reformy socjalne i powszechne pr. wyb.; należy zorganizować robotnicze zrzeszenia wytwórcze;

Lujo Brentano - (socjalizm z katedry) - poprawa sytuacji ekonomicznej proletariatu może zachamować wzrost napięcia między masami robotniczymi i burżuazją; nie stosować siły wobec ruchów rob.;

Fabianie - zwolennicy stopniowych i pokojowych reform społ.;

Proudhoniści - przeciw walce proletariatu; sprawiedliwość i wolność siłą napędową dziejów; zło - istnienie pieniądza i p. autokratycznego; socjalizm - ustrój drobnej własności należącej do bespośrednich wytwórców; Blankiści - wprowadzenie komunizmu; zdobycie władzy; ugruntowanie przemian rewolucji przez terror, dyktaturę, centralną wł.;

REWIZJONIZM
Eduard Bernstein - rewizja marksizmu: krytyka teorii rewolucji; przeciw idei dyktatury proletariatu; działalność reformistyczna; Możliwość likwidacji wyzysku w ustroju kapitalistycznym; wzrost standardu życia i demokratyzacja sys. burżuazyjnego - łagodzą walkę klas; wysokość dochodu - jedyny wyróżnik warstw (nie stosunek do środków produkcji); podziaóbr mat. proporcjonalny do nakładów pracy; przekształcenie kap. w soc. bez przewrotów; odrzucenie strajku jako metodę politycznego działania;

ANARCHIZM
źródłem wyzysku społ. jest istnienie p.; najlepszy jest ustrój bezpaństwowy, bez przymusu, oparty na związkach producentów i konsumentów;

P.J. Proudhon (anarchizm indywidualistyczny) - istniejące współcześnie stosunki własności nie dają się pogodzić z zasadami sprawiedliwości i wolności; własność - jako funkcja pracy; system przewidujący wzajemne świadczenia usług na zasadzie wolnej umowy; Bank wymiany - towar zastąpi pieniądz; przymus p. zastąpią stosunki umowne równych obywateli; Michaił Bakunin - (anarchizm kolektywistyczny) - odrzucenie własności pr.; uspołecznienie środków produkcji; zniesienie praw dziedziczenia; zniesienie p. i aparatu przemocy; Rewolucja i terror;

Piotr Kropotkin - (anarchokomunizm) - wspólna własność środków produkcji i dóbr konsumpcyjnych; społeczeństwo - związek wolnych stowarzyszeń produkcyjnych; rewolucja przygotowana agitacjom wśród mas, bez terroru;

SYNDYKALIZM
negowanie konieczności istnienia p.; syndykaty - własność środków produkcji; podział dóbr; kontrola produkcji; rodzaj związków zawodowych;

Georges Sorel - społ. składa się z dwóch przeciwstawnych grup, których interesy są nie do pogodzenia; socj. chcą reformy p.; synd. jego zniesienia; socjal. atakują ludzi przy wł.; synd. samą wł.; mniejszość uświadomiona ma moralne pr. do działania w imieniu nieuświadomionej większości;

KRYZYS IDEI LIBERALIZMU DEMOKRATYCZNEGO
Max Webber - 3 typy legitymacji wł. politycznej:
- tradycyjny (historyczny);
- charyzmatyczny;
- na mocy legalności;

Leonard Hobhouse - (lib. socjalny) - wolność ma wymiar społ.; oznacza pr. do wolności takiej jaką mają inni ludzie; nie ma wolności, bez ograniczenia jej przez pr.; warunkiem wolności w pr. jest równość wobec pr.; Własność - nadawana przez naturę, nikt nie mógłby zostać właścicielem, gdyby nie instytucje społ.; społ. utrzymuje i gwarantuje majątki; to tłumaczy aktywną politykę p. (podatki); Wilson - należy likwidować monopole; Keynes - bezrobocie nie jest związane z istnieniem pryw.środków produkcji; p. przez inwestycje pobudza wzrost gospodarczy;

KOMUNIZM
Lenin - walka z rewizjonizmem; Idealizm - filozofia burżuazji, Materializm - proletariatu; partia - trwała, zachowująca ciągłość organizacja ludzi zajmujących się zawodowo rewolucją; członek partii - włączony w struktury; przyłączenie chłopów, żądanie samostanowienia narodów; państwo - instytucja klasy panującej; komunizm oznacza zniesienie p.; sądzić może każdy;

Stalin - totalitarny sys. rządzenia; p. wraz z parią (jedyną) chciało kontrolować całe życie umysłowe; Teza o możliwości zbudowania socjalizmu w jednym kraju;

FASZYZM
organizacje nie reprezentujące żadnej grupy, tylko powszechny interes; hierarchiczne, uznanie charyzmatycznego wodza; nacjonalizm, rasizm, darwin. społ.; ANTY: pacyfistyczny, liberalny, marksistowski, komunistyczny, demokratyczny, racjonalistyczny, indywidualistyczny; pochwała elit; wojna jedyny obiektywny sprawdzian racji; zniesienie podziałów klasowych; jedyny miernik - praca; państwo wszechobecne, totalne, wł. - uważający się za specjalnych; likwidowanie partii szkodliwych; sędzia nie rozumiejący pr. nie może pełnić swej funkcji;

KOŚCIÓŁ
Ruch modernistyczny - podważa niezmienność dogmatów; powstały one w toku historycznego rozwoju; kwestionowanie monopolu kościoła na interpretację zasad wiary;

Pius X - zakaz działalności katolików w partiach; "Quadragesimo Anno" - p. org. sprawiedliwego porządku społ.; zasada subsydiarnej roli p.; naturalnymi formami organizacji społ. jest korporacja, stany zawodowe;

PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ

KRYTYKA TOTALITARYZMU
Hannah Arendt - totalitaryzm odmienny od tyranii, despotyzmu, dyktatury; źródłem totalitaryzmu jest: antysemityzm, ideologia imperializmu, społ. i ruchy masowe; Karl Popper - przekonanie o nieuchronności określonego biegu historii prowadzi do totalnej inżynierii społ. w imię celu; Społ. Otwarte - uznające różnice między faktami a wartościami, uznające możliwość błędu w każdej teorii; Powinno podejmować decyzje demokratycznie pod wpływem chwili z zastosowaniem dostępnych środków; Raymond Aron - arksizm - utopia; krytyka inżynierii społ. w imię utopijnych ideałów; wiara w przejście od kapitalizmu do społ. industrialnego (konsumpcyjnego); wtedy zakończenie konfliktów ideowych;

POWOJENNY KOMUNIZM
Realny Socjalizm - tolerował zjawiska oburzające w marksiź.-leniniź. (korupcja, prostytucja, alkoholizm); nie zezwalano na dyskusję o interpretacji doktryny; nie zezwalano na krytykę doktryną rzeczywistości; Eurokomunizm - możliwość wejścia komun. zachodnich na scenę polityczną; każda partia ma pr. do samodzielności; odżucenie marsiz -leniniz jako podstawy działania partii; odrzucenie dyktatury proletariatu; zaakceptowanie demokracji; praw i wolności obywatelskich; rozdział kościoła od p.; p. radzieckie nie jest naturalym przywódcą świata komunistycznego; Mao Tse Tung - przekonanie, że w krajach zacofanych najbardziej rewolucyjne jest chłopstwo; konieczność ciągłej walki o komunizm, kult siły;

MARKSIZM- INTELEKTUALIŚCI
Baudoin - szk. frankfurcka - rozerwanie teorii marksizmu i komunizmu;

M. Horkheimer - Teoria krytyczna - charakter społ. jest kształtowany przez sposób życia danego społ.; dominujące cechy char. same stają się siłami wytwórczymi kształtującymi proces społ.; każda teoria jest krytyką istniejącego świata i służy jego przeobrażeniu;

H.Marcuse - być człowiekiem znaczy być wolnym; wzywał do rewolucji Nowej Lewicy - młodzież, intelektualiści; pociągną za sobą proletariat; krytyka p. dobrobytu i komunizmu;

J.Habermas - niewystarczający charakter kategorii pojęciowej Marksa do opisania współczesnego środowiska; Marksizm - utopią rewolucyjną, gdy formułuje recepty na rozwiązanie problemu dominacji; Demokracja to polityczny dialog; można wyznaczyć warunki powodzenia takiego dialogu; równość, wolność dokonywania wyborów;

ALTERNATYWA DO MARKSISTOSKICH TEORII
Konwergencja - ewolucja prowadząca do upodobnienia; będzie mix wszystkich systemów kap i soc;

J. Burnham - w wyniku rewolucji we wszystkich p. wł. przejmie nowa klasa menadżerów; opanyją produkcję, zarządzanie p.; posługują się różnymi ideologiami a walczący za nich są przekonani, że walczą o własne cele; Rostow - rozwój techniki doprowadzi do ujednolicenia wszystich ustrojów i do zaniku walki ideowej; powst