Finansowe Instrumenty Polityki Regionalnej Unii Europejskiej
Polityka regionalna Unii Europejskiej rozwija się w sposób dynamiczny, głównie w oparciu o środki finansowe Europejskiego Banku Finansowego i instrumenty prawno-finansowe. Praktycznie od momentu ustanowienia pierwszego funduszu strukturalnego, obserwuje się stały i sukcesywny wzrost wartości budżetowych środków finansowych UE, przeznaczonych na realizację działań i przedsięwzięć z zakresu polityki regionalnej. Zarówno na poziomie Unii, jak i na poziomie państw członkowskich obserwuje się nieustanny, dynamiczny rozwój polityki regionalnej. Polityka regionalna poszczególnych krajów członkowskich powinna zmierzać do wprowadzenia zmian strukturalnych w gospodarce, modernizacji ekonomicznej i poprawy konkurencyjności we wszystkich obszarach. Istotnym celem tej polityki jest budowanie potencjału wewnętrznego regionów, zapewniającego możliwość długotrwałego ich rozwoju. Ponadto, polityka regionalna państw musi wspierać wyrównywanie szans rozwojowych w regionach problemowych, które bez tego typu wsparcia skazane są na stopniową marginalizację i trwałe ograniczenie dostępnych możliwości rozwojowych. Wsparcie to powinno być zorientowane również na pobudzanie aktywności społecznej i poprawę sprawności działania administracji publicznej. Polityka regionalna państw członkowskich wspiera w pierwszym rzędzie te kierunki rozwoju, które są ważne dla długofalowego rozwoju całego kraju i Unii Europejskiej.
Ze względu na duże zróżnicowanie stopnia rozwoju społecznego i gospodarczego poszczególnych krajów członkowskich Unii oraz istnienie jeszcze większych dysproporcji rozwojowych pomiędzy ich regionami konieczne jest prowadzenie polityki regionalnej wewnątrz Unii Europejskiej. Głównym celem europejskiej polityki regionalnej jest zatem „zmniejszenie istniejących nierówności regionalnych i zapobieganie powstawaniu dalszych różnic między regionami poprzez transfer zasobów Wspólnoty do regionów uboższych, wykorzystując w tym celu finansowe instrumenty” .
Politykę regionalną i związane z jej realizacją korzystanie z funduszy, Unia Europejska prowadzi na podstawie określenia obszarów problemowych zwanych w nomenklaturze Unii Europejskiej Celami (objectives). W związku z tym pierwszym kluczowym zadaniem w każdym nowym okresie programowania funduszy strukturalnych jest wybranie regionów lub obszarów, które otrzymają pomoc z tych funduszy. Charakterystyka tych regionów ujęta jest w celach polityki strukturalnej. Lista celów polityki strukturalnej Unii Europejskiej ulegała przekształceniom w kolejnych perspektywach budżetowych. W ramach tzw. pierwszego pakietu Delorsa, obejmującego lata 1989-1993, wyodrębniono 5 celów (de facto 6, gdyż występował cel 5a i 5b) unijnej polityki strukturalnej. Drugi pakiet Delorsa na lata 1994-1999 został uzupełniony o cel 6. Z tego na regiony dzielono środki realizujące cel 1, 2, 5b i 6 (cele 3, 4, 5a miały charakter funkcjonalny i nie były związane z regionami, lecz z problemami rozwiązywanymi w skali państw).
Polityka regionalna Unii Europejskiej obejmuje dwie kategorie instrumentów funkcjonalnych, które decydują o jej funkcjonowaniu i oddziaływaniu. Są to instrumenty prawne i instrumenty finansowe. Instrumenty prawne to określone działania prawne oraz instytucjonalne, których wynikiem jest stanowienie aktów prawnych regulujących zasady oddziaływania polityki regionalnej oraz powstawanie struktur instytucjonalnych odpowiedzialnych za realizację tych aktów. Instrumenty finansowe natomiast, to określone fundusze zasobowe środków budżetowych Unii Europejskiej oraz środków pozabudżetowych, które umożliwiają dokonywanie unijnej interwencji finansowej.
Ze względu na fakt, że większość instrumentów polityki regionalnej ma charakter złożony, wobec tego można wyodrębnić również instrumenty prawno-finansowe. Do tej kategorii należą :
- fundusze strukturalne,
- Fundusz Spójności,
- Europejski Bank Inwestycyjny (EBI).
Fundusze strukturalne są instrumentem służącym do realizacji jednego z nadrzędnych celów, jakim jest spójność społeczno-gospodarcza. Ich zadaniem jest wspieranie restrukturyzacji i modernizacji gospodarek krajów i regionów wspólnotowych. W ten sposób wpływa się na zwiększenie spójności ekonomicznej i społecznej Unii. Fundusze kierowane są przede wszystkim do tych regionów, które bez pomocy finansowej nie są w stanie dorównać do średniego poziomu rozwoju gospodarczego w Unii Europejskiej.
Poza funduszami strukturalnymi nie można zapomnieć o potężnym narzędziu wsparcia dla rozwoju regionalnego, jakim jest Fundusz Spójności. Fundusz Spójności (Cohesion Fund) „nie jest zaliczany do funduszy strukturalnych pomimo tego, że jest bardzo zbliżony do tych funduszy w zasadach funkcjonowania” . Fundusz ten finansuje projekty w dziedzinie ochrony środowiska i infrastruktury komunikacyjnej dla Sieci Europejskich w krajach Unii, w których PKB na 1 mieszkańca wynosi poniżej 90% średniej unijnej.
Do instrumentów prawno-finansowych należy również Europejski Bank Inwestycyjny (EBI), który powołany został Traktatem o Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej (ze zmianami wprowadzonymi Traktatem o Unii Gospodarczej). „Zadaniem EBI jest przyczynianie się (sięgając do rynku kapitałowego i środków własnych Unii Europejskiej) do zrównoważonego i stabilnego rozwoju Rynku Wewnętrznego w interesie wszystkich państw członkowskich” . Europejski Bank Inwestycyjny prowadzi działalność nie nastawioną na zysk. Udziela pożyczek i gwarancji, które umożliwiają finansowanie projektów we wszystkich sektorach gospodarki. Najczęściej są to projekty dotyczące rozwoju regionów mniej rozwiniętych, projekty modernizacji i przekształcania przedsiębiorstw lub rozwoju nowych obszarów działań oraz inne projekty obejmujące większą liczbę państw członkowskich (głównie z zakresu: transportu, telekomunikacji, energetyki, przemysłu i ochrony środowiska).