Proces ewolucji modelu polityki rolnej i wiejskiej Unii Europejskiej

Spis treści:

Rozdział 1. Przesłanki i powstanie wspólnej polityki rolnej
Rozdział 2. Założenia i cele wspólnej polityki rolnej
Rozdział 3. Podstawowe założenia organizacji rynków rolnych
Rozdział 3.1 Instrumenty I filaru WPR
Rozdział 3.2 Polityka strukturalna w rolnictwie
Rozdział 4. Etapy ewolucji wspólnej polityki rolnej
Rozdział 4.1 Etap I- okres przygotowawczy
Rozdział 4.2 Etap II ? złoty okres WPR
Rozdział 4.3 Etap III- okres kryzysu walutowego
Rozdział 4.4 Etap IV- okres recesji i Zielona Księga
Rozdział 4.5 Etap V- Reforma Mc Sharry?ego
Rozdział 5. Przyszłość Wspólnej Polityki Rolnej
Rozdział 5.1 Agenda 2000
Rozdział 5.2 Propozycje Średniookresowego Przeglądu WPR
Rozdział 5.3 WPR przed rozszerzeniem o nowe 10 państw
Rozdział 5.4 Obecne tendencje w ramach reformowania WPR
Rozdział 6. Podsumowanie i ocena wspólnej polityki rolnej i wiejskiej UE


Rozdział 1. Przesłanki i powstanie Wspólnej Polityki Rolnej

Prowadzenie gospodarstw rolnych w państwach wysoko rozwiniętych znajduje poparcie rządów, chociaż poziom poparcia różni się w zależności od typu rolnictwa w danym regionie oraz od polityki danego rządu. W połowie lat 50-tych rolnictwo było ważną dziedziną gospodarki w państwach członkowskich Wspólnot Europejskich, dając zatrudnienie prawie 18 mln ludzi, tj. ponad jednej czwartej siły roboczej i przynosząc ponad 10 procent PKB. W niektórych krajach wskaźniki te były wyższe ? tak np. we Włoszech w rolnictwie pracowało 40 procent siły roboczej i wytwarzało prawie 20 procent PKB. W tych warunkach rolnictwo było zbyt ważne, aby je pominąć w Traktacie Rzymskim powołującym do życia Europejską Wspólnotę Gospodarczą. Wzorowano się przy tym na niemieckiej polityce rolnej, działając jednocześnie przede wszystkim w interesie Francji (dysponującej największą nadwyżką produkcji rolnej), a także w interesie Holandii i Włoch.
Plany utworzenia w Europie Zachodniej wspólnego rynku rolnego, unii rolniczej powstały na kilka lat przed utworzeniem EWG. W latach pięćdziesiątych XX wieku z rozwiniętymi koncepcjami w tej sprawie wystąpili ówcześni ministrowie rolnictwa: Francji- Pierre Pflimin oraz Holandii ? Sicco L. Mansholt. Oba plany mimo różnic w szczegółach, zwłaszcza w zakresie proponowanych środków i metod działania, miały ten sam cel, którym było zniesienie istniejących ograniczeń w handlu produktami rolnymi. Toteż wywarły one znaczący wpływ na kształtowanie się poglądów i koncepcji integracji rolnictwa oraz wspólnej polityki rolnej.
Przez integrację rozumiano proces scalania (ujednolicania), nie zaś prostego dodawania do siebie potencjałów rolniczych państw członkowskich. W wyniku tych przedsięwziąć miał powstać nowy jakościowo organizm w tym sektorze, o specyficznych właściwościach, rządzący się odmiennymi prawami i regułami gry.
Problemy te były żywo dyskutowane na konferencji paryskiej w latach 1952-54 oraz na konferencji w Messynie w 1955r. W konferencji paryskiej brały udział państwa ówczesnej OEEC oraz przedstawiciele wielu organizacji międzyrządowych. Najwięcej sprzeciwu wzbudziła propozycja powołania ponadnarodowego organu wspólnego rynku rolnego. Nie do przezwyciężenia okazały się także trudności zbliżenia narodowych metod polityki rolnej rajów OEEC. Rezultatem było to, że ówczesne koncepcje tzw. zielonego poolu pozostały w sferze projektów. Jednakże problem integracji rolnictwa wystąpił z całą ostrością w okresie bezpośrednich przygotowań do podpisani traktatu rzymskiego.
Francja zdawała sobie sprawę, że jej rolnictwo jest w pełni konkurencyjne w stosunku do rolnictwa ?szóstki?, lecz przegrywa w konfrontacji z rolnictwem takich krajów, jak: USA, Kanada, Ameryka Południowa, Nowa Zelandia i innych. W takich warunkach nadwyżki rolne Francji mogłyby być plasowane na rynku światowym tylko przy znacznym dofinansowaniu eksportu, ale stosunkowo łatwo mogłyby być zbywane w krajach ?Małej Europy?, wśród których miała ona najniższe koszty produkcji. W warunkach wspólnego rynku rolnego, odgrodzonego od reszty świata wysokimi taryfami celnymi, opłatami wyrównawczymi, francuskie nadwyżki rolne mogły uzyskiwać ceny wyższe od światowych.
Największy w ?szóstce? importer artykułów rolnych- ówczesna RFN była zainteresowana zapewnieniem sobie zakupów po niższych cenach światowych. Dawało jej to możliwość utrzymania niskiego poziomu kosztów produkcji, ułatwiającego konkurencję na rynkach zagranicznych i subsydiowania własnych produktów rolnych. Sprzeczności interesów były w tym wypadku tak wielkie, że gdyby nie nieugięte stanowisko Francji, uzależniającej cały proces scalania od integracji rolnictwa, nie byłoby wspólnej polityki rolnej w obecnym kształcie.
Podstawy wspólnej polityki rolnej opracowano w 1958 r. na konferencji w Stresie. Skonfrontowano na niej narodowe polityki rolne w celu nakreślenia kierunków wspólnej polityki rolnej. W rezolucji końcowej podkreślono wolę zachowania rodzimego charakteru gospodarstw rolnych, zasadę ścisłej korelacji między dostosowaniem struktur rolnych a polityką rynkową oraz rolą cen, które miały spełniać dwie podstawowe funkcje, tj. nie dopuszczać do nadprodukcji i zapewniać konkurencyjność artykułów rolnych Wspólnoty. W praktyce skutki polityki cenowej okazały się akurat odwrotne.
Ostatecznie projekt programu wspólnej polityki rolnej, zwany planem Mansholta, przedłożony został krajom członkowskim dopiero w połowie 1960 roku. Przewidywał on zbliżenie cen na artykuły rolne, stworzenie wspólnego, jednolitego rynku, stosowanie opłat wyrównawczych; precyzował zasady działania mechanizmu wspólnej polityki rolnej i wymieniał konkretne przedsięwzięcia zmierzające do jej realizacji. Projekt zawierał również podstawowe zasady polityki strukturalnej, biorąc za punkt wyjścia przebudowę struktury agrarnej w celu stworzeni współczesnych, rentownych i wysoko wydajnych gospodarstw rolnych. Ceny na podstawowe artykuły rolne miały być ujednolicone w ciągu 6 lat na poziomie wyższym od cen światowych. W celu zaś zapewnienia realizacji zarówno polityki strukturalnej, jak i rynkowej przewidywał scalenie wszystkich narodowych funduszów popierania rolnictwa i organizacji rynków rolnych w jednolity europejski rolniczy fundusz orientacji i gwarancji.
Wadą projektu było pominięcie spraw socjalnych, które uzupełniono pod koniec 1961 r. następującymi zaleceniami:
- objąć zatrudnionych w rolnictwie ustawodawstwem socjalnym, analogicznym do innych kategorii zatrudnienia,
- zapewnić młodzieży wiejskiej takie same możliwości zdobycia zawodu i wykształcenia, jakie ma młodzież miast,
- umożliwić osobom porzucającym pracę na roli zdobycie niezbędnych kwalifikacji za pomocą Europejskiego Funduszu Społecznego,
- zmodernizować i polepszyć warunki życia na wsi.
Program ten został przyjęty nie bez oporów. Na skutek stanowczości Francji doszło 14 stycznia 1962 r. do podpisania brukselskich porozumień zapoczątkowujących realizację wspólnej polityki rolnej. Podczas obrad osiągnięto porozumienie w sprawie wspólnej organizacji rynków zbożowych, rynków wieprzowiny, drobiu, owoców i warzyw oraz pierwszych elementów zasad regulujących rynek wina. Uzgodniono stanowiska w sprawie utworzenia w kwietniu 1962 r. Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnictwa.
Fakty te przybliżają zrozumienie istoty WPR. Jednolity, wspólny rynek rolny oznacza zniesienie wszelkich ograniczeń w handlu wzajemnym produktami gleby, lasu i morza. Na rynku tym obowiązuje zakaz stosowania ceł oraz innych barier, jak również subsydiowania rolnictwa niezgodnie z zasadami konkurencji. Warunkiem jego funkcjonowania są wspólne ceny, wspólne reguły konkurencji, stałe kursy walutowe w obrotach artykułami oraz zbliżenie i harmonizacja przepisów administracyjnych, weterynaryjnych i dotyczących ochrony zdrowia. Rynek ten jest zarządzany centralnie przez Wspólnotę i obowiązują na nim wspólne przepisy w odniesieniu do krajów nie członkowskich.


Rozdział 2. Założenia i cele Wspólnej Polityki Rolnej

Wspólna Polityka Rolna to ogół przedsięwzięć podejmowanych przez Wspólnotę Europejską w sektorze rolnictwa dla osiągnięcia celów określonych w Traktacie Rzymskim w artykule 2. Polityka ta była pierwszą i przez długi czas jedyna polityką wspólną ówczesnej EWG i o wiele lat wyprzedzała wprowadzenie jednolitego rynku wewnętrznego. W świetle traktatów oraz w praktyce polityka rolna WE jest długookresową, wspólną polityką, zawierającą w sobie wysoki stopień interwencjonizmu państwowego, który zmierza do osiągnięcia określonych celów ekonomicznych i socjalnych.
Wspólna Polityka Rolna stanowi na tle liberalnego, opartego na zasadzie wolnej konkurencji, ustroju ekonomicznego UE sui generis rezerwat interwencjonizmu i protekcjonizmu państwowego. Wobec tego, że WPR rządzi się odrębnymi prawami i posługuje się odmiennymi, niż w pozostałych dziedzinach gospodarki, instrumentami ekonomicznego oddziaływania, szczególnego znaczenia nabiera kwesta precyzyjnego ustalenia zasięgu, zakresu stosowania tej polityki.
Pomocne, jakkolwiek nie do końca, jest tutaj brzmienie art. 32 ust. 2 TWE. Wynika z niego wyraźnie, że regulacja dotycząca rolnictwa stanowi lex specialis w stosunku do ogólnych zasad utworzenia i funkcjonowania wspólnego rynku. TWE nie określa niestety w sposób jednoznacznie, co należy rozumieć przez rolnictwo. Z brzmienia art. 32 ust. 1 TWE można jednak wywnioskować pośrednio, jaki jest zakres pojęcia rolnictwo w rozumieniu ustawodawcy europejskiego. Otóż w TWE pojęcie ?rolnictwo? obejmuje uprawę ziemi, hodowlę, leśnictwo i rybołówstwo. Ten sam przepis rozciąga działanie rozwiązań TWE dotyczących rolnictwa także na handel produktami rolnymi. Jest to niezmiernie istotne rozwiązanie, które zadecydowało o przyszłym kształcie europejskiego rynku rolnego.
Jeżeli w praktyce możemy precyzyjnie ustalić zakres stosowania przepisów TWE dotyczących rolnictwa, to dzieje się to dzięki art. 32 ust. 2 TWE, zgodnie, z którym przepisy dotyczące wspólnego rynku stosuje się do produktów rolnych. Przez produkty rolne rozumie się produkty ziemi, hodowli i rybołówstwa oraz pozostające z nimi w bliskim związku wyroby wstępnie przetworzone.
Można ustalić trzy podstawowe kryteria uznania danego podmiotu za producenta rolnego: 1) podjęcie kierownictwa gospodarczego jednostkę rolno-produkcyjną, 2) ponoszenie ryzyka i odpowiedzialności majątkowej za działalność jednostki rolno- produkcyjnej, 3) uzyskanie w związku z tym, na gruncie ustawodawstwa rolnego danego kraju członkowskiego, uprawnień socjalno- emerytalnych.
Cele WPR określa art. 33 TWE. Można podzielić je na dwie grupy:
- grupę celów ekonomiczno- rynkowych ( zwiększenie wydajności rolnictwa a w konsekwencji stabilizacja rynków i zapewnienie bezpieczeństwa dostaw)
- grupę celów socjalnych (zapewnienie odpowiedniego poziomu życia ludności wiejskiej poprzez wzrost indywidualnych dochodów osób zatrudnionych w rolnictwie, zapewnienie konsumentom odpowiedniego po korzystnych dla nich cenach).
Z Tytułu II TWE poświęconego rolnictwu można wywieść pewne zasady ogólne, którym ma odpowiadać wspólnotowa legislacja rolna:
- zasada wyjątkowości reguł dotyczących WPR w stosunku do ogólnych zasad organizacji wspólnego rynku (m. in. dopuszczenie wyłączenia zasady wolnej konkurencji w produkcji rolnej i handlu produktami rolnymi),
- zasada preferencji europejskiej ( zasada ta przyznaje priorytet interesom europejskich producentów i przetwórców produktów rolnych w stosunku do podmiotów gospodarczych pochodzących spoza UE, przy czym podmioty te nie muszą być wcale przez UE jednakowo traktowane),
- zasada wyłączenia jakiejkolwiek dyskryminacji, jednakowego traktowania producentów lub konsumentów rolnych w obrębie UE,
- zasada solidarności finansowej państw członkowskich ( polega ona na wspólnym ponoszeniu przez państwa członkowskie kosztów WPR przy czym państwa bogatsze biorą na siebie większą część kosztów niż wynikałoby to z ich proporcjonalnego udziału w świadczeniach mających swe źródło w WPR, zasada ta dotyczy również producentów rolnych lub przetwórców, którzy przekraczają swoje limity produkcyjne a tym samym narażają UE na większe wydatki i muszą zgodnie z zasadą współodpowiedzialności partycypować w wydatkach, które spowodował),
- zasada regionalizacji oddziaływania (WPR powinno zmniejszać dysproporcje pomiędzy poszczególnymi regionami),
- zasada ochrony środowiska.


Rozdział 3. Podstawowe założenia organizacji rynków rolnych

Jako że tematem niniejszej pracy jest ewolucja modelu polityki rolnej i wiejskiej UE nie zaś dokładne założenia wspólnej organizacji rynku, przedstawię jedynie podstawowe założenia organizacji rynków rolnych oraz instrument w nich stosowane.

Rozdział 3.1 Instrumenty I filaru WPR

Wspólna organizacja rynku funkcjonuje od 1962 r. i obejmuje działania mające na celu regulację cen i podaży produktów rolnych na rynku, a także zapewnienie wysokich dochodów ludności zatrudnionej w rolnictwie. Służą temu instrument, które można podzielić na trzy podstawowe grupy:
- wsparcie cenowe,
- bezpośrednie wsparcie finansowe dla producentów rolnych,
- ilościowe ograniczenia podaży.
Instrumenty wsparcia cenowego służą sztucznemu utrzymaniu cen produktów rolnych na rynku wewnętrznym na poziomie wyższym od cen światowych (cła, kontyngenty celne, zakupy i ceny interwencyjne, zagospodarowanie nadwyżek, przechowalnictwo) oraz zapewnieniu atrakcyjnie niskich cen w eksporcie do krajów trzecich (subsydia eksportowe). Tego typu działania są skuteczne, jednak bardzo kosztowne dla Wspólnoty oraz dla konsumentów, a przy tym stoją w sprzeczności z postulatami GATT/WTO.
Wsparcie finansowe dla producentów rolnych w formie dopłat bezpośrednich ma zapewnić odpowiedni poziom dochodów osobom utrzymującym się z rolnictwa bez podwyższania cen dla konsumentów. Od 1992 r. dopłaty te stopniowo zastępują instrumenty wsparcia cenowego. Obecnie dopłaty bezpośrednie naliczane są według rodzaju prowadzonej produkcji, w przyszłości jednak system ten najprawdopodobniej zostanie przebudowany i będą one zależały tylko od areału użytków rolnych uprawianych przez rolnika.
Ilościowe ograniczenia podaży produktów rolnych na rynku wewnętrznym występują przede wszystkim w formie kwot i kontyngentów na wytwarzane poszczególne produkty (np. mleko, buraków cukrowych). Są to maksymalne ilościowe pułapy produkcji ustalone dla każdego kraju, a następnie przydzielane zainteresowanym producentom według określonego klucza. Innymi instrumentami z tej grupy są towarzyszące dopłatom bezpośrednim do produkcji: areał bazowy (maksymalna suma powierzchni upraw, która może być wsparta dopłatami bezpośrednimi w poszczególnych krajach i regionach), obowiązkowe odłogowanie określonego procentu gruntów, krajowe pułapy dopłat oraz maksymalna intensywność produkcji zwierzęcej. Celem ograniczania podaży jest utrzymanie produkcji sektora rolnego na poziomie niższym, niż byłby bez interwencji Wspólnoty, a efektem takiej polityki jest podwyższenie cen produktów rolnych.
Wszystkie trzy grupy instrumentów pierwszego filaru WPR stosowane są równolegle, wzajemnie się uzupełniając i wzmacniając końcowy efekt interwencji. Duże zróżnicowanie cech i potrzeb poszczególnych rynków sektora rolnego powoduje, że prawie każdy z rynków charakteryzuje się nieco innym zestawem stosowanych instrumentów oraz odmiennym poziomem wsparcia.

Tabela 1. Narzędzia I filaru WPR
Artykuły I filar WPR
Wsparcie rynkowe Kontrola podaży Import Eksport
Uprawy polowe Dopłaty bezpośrednie, interwencja Odłogowanie Cła Subsydia
Rośliny oleiste Dopłaty bezpośrednie, interwencja Odłogowanie, maks. obszary gwarantowane Cła (niskie) Subsydia
Cukier Interwencja Kwoty produkcyjne Cła Subsydia
Owoce i Warzywa Wycofanie z rynku, dotacje do przetwórstwa Progi interwencyjne Cła, min. ceny wyjścia Subsydia
Tytoń Premie Kwoty produkcyjne Cła __________
Produkty mleczne Interwencja, dotacje do zagospodarowania nadwyżek, dopłaty bezpośrednie (od 2005 r.) Kwoty produkcyjne
Cła Subsydia
Wołowina i cielęcina Premie i interwencja Ograniczenia premii Cła Subsydia
Baranina Premie Ograniczenia premii Cła __________
Wieprzowina Dopłaty do prywatnego magazynowania ___________ Cła Subsydia
Drób i jaja _________ __________ Cła Subsydia


Rozdział 3.2 Polityka strukturalna w rolnictwie

Jeśli głównym celem polityki rynkowej jest sterowanie produkcją za pomocą instrumentów cenowych i organizacji rynków rolnych, to zadaniem polityki strukturalnej jest poprawa struktury agrarnej na obszarze Unii, co oznacza dążenie do optymalizacji wielkości i liczby gospodarstw rolnych, zatrudnienia w rolnictwie, wdrażania w nim postępu naukowo-technicznego, a na tej drodze podniesienia dochodowości tej gałęzi gospodarki. Polityka strukturalna zawiera w sobie szereg elementów o charakterze jakościowym, prowadząc do kształtowania nowego wizerunku rolnictwa w obszarze Unii Europejskiej.
Uznaje się, że wdrażanie polityki strukturalnej rozpoczęto w stosunku do organizacji wspólnego rynku rolnego ze znacznym opóźnieniem. Jeśli tą ostatnią zainaugurowano w 1962 r., to za początek wdrażania polityki strukturalnej przyjmuje się 1972 r. W sferze polityki strukturalnej przez znaczny okres istniała jedynie możliwość dofinansowania przez Wspólnotę programów, podejmowanych przez poszczególne państwa członkowskie. Przy czym środki na potrzeby polityki strukturalnej, zawarte w Europejskim Funduszu Gwarancji i Orientacji Rolnych stanowiły jedynie niewielka część środków przeznaczonych na finansowanie WPR (od 0,1 proc. w 1975 r. do 2,2 proc. w 1986 r.).
Pierwsza dyrektywa władz Wspólnoty, podejmująca sprawy socjalno- strukturalne wsi, wydana została dopiero w kwietniu 1972 r. Ustalono wtedy, że producenci rolni, którzy mogą przedstawić plany rozwojowe swoich gospodarstw, mają prawo do otrzymywania pomocy na modernizację tych gospodarstw i powiększenie ich obszaru. Wprowadzono możliwość przechodzenia rolników na wcześniejsze emerytury ? po ukończeniu 55 lat- o ile wyrażą zgodę na przekazanie ziemi gospodarstwom rozwojowym. Młodym farmerom chcącym się przekwalifikować i zatrudnić poza rolnictwem, udzielano w tym celu pomocy finansowej. Ważnym instrumentem wspólnej polityki rolnej jest Europejski Fundusz Gwarancji i Orientacji Rolnych. Sekcja ?orientacji? odpowiedzialna jest za finansowanie działań zmierzających do poprawy struktur gospodarki rolnej Unii. Od 1988 r. sekcja ?orientacji? jest włączona do funduszy strukturalnych.
Na początku lat 90-tych na politykę strukturalną obszarów wiejskich przeznaczano 10-12 proc. środków na WPR. W drugiej połowie lat 90-tych ilość środków na restrukturyzację rolnictwa stopniowo wzrastała. Do 1999 r. określono sześć celów, w ramach których prowadzono następujące działania:
- cel 1- promocja rozwoju i dostosowania strukturalne regionów pozostających w tyle pod względem poziomu rozwoju,
- cel 2- restrukturyzacja regionów dotkniętych kryzysem przemysłowym,
- cel 3- zwalczanie bezrobocia, integracja młodych ludzi i osób, które zostały wyłączone z zasobów siły roboczej, promowanie równości szans na rynku między kobietami i mężczyznami,
- cel 4- wspieranie restrukturyzacji przemysłu i zmian w systemach produkcji oraz ułatwianie adaptacji pracowników do zmian,
- cel 5- promocja rozwoju wsi,
- cel 6- promocja regionów o bardzo niskiej gęstości zaludnienia.

Tabela 2. Narzędzia II filaru WPR ( na podstawie rozporządzenia Rady 1257/99)
Instrument Cel Forma Warunki wsparcia
Wsparcie rolnictwa w regionach o niekorzystnych warunkach gospodarowania Zapobieganie nadmiernemu odpływowy ludności z regionu poprzez powstrzymanie procesu obniżania dochodów rolniczych Dodatki do cen lub roczne odszkodowania wyrównawcze, zwiększone o 10 proc. subwencje inwestycyjne, pomoc finansowa dl inwestycji zespołowych i młodych rolników Przestrzeganie wymogów ochrony środowiska oraz zakaz stosowania niektórych substancji chemicznych, uprawa minimalnego areału, stosowanie zasady dobrej praktyki rolniczej
System wcześniejszych emerytur rolniczych Stymulacja zmian w strukturze agrarnej przy zapewnieniu ochrony socjalnej osobom odchodzącym z rolnictwa, poprzez przekazywanie gruntów następcom na powiększenie ich gospodarstw lub na cele nierolnicze Jednorazowa, zryczałtowana wypłata lub roczna Renat niezależna lub uzależniona od powierzchni przekazanego gospodarstwa Wiek od 55 lat do wieku emerytalnego ( do mak 75 lat), praca w rolnictwie przez ostatnie 10 lat oraz rezygnacja z dalszej produkcji, gwarancja poprawy efektywności gospodarczej przejmowanego gospodarstwa, zobowiązanie rolnika przejmującego do prowadzenia działalności w przejmowanym gospodarstwie przez kolejne 5 lat.
Programy środowiskowe Gospodarowanie zgodnie z wymogami środowiska i mające na celu zachowanie naturalnego krajobrazu wsi Dopłaty wyliczane na hektar produkcji w maks. wysokości 600 euro dla upraw jednorocznych, 900 euro dla plantacji trwałych oraz 450 euro dla pozostałych kultur, uzależnienie od dodatkowych kosztów i zmniejszenia dochodu gospodarstwa Zawarcie kontraktu zobowiązującego do działań prośrodowiskowych przez co najmniej 5 lat
Zalesianie użytków rolnych, wsparcie inwestycji w rolnictwie Promocja alternatywnej formy użytkowania gruntów rolnych, stymulowanie inwestycji w rozwój rolnictwa Zwrot kosztów nasadzenia oraz pielęgnacji przez okres pierwszych 5 lat, rekompensata strat wynikających z zaprzestania działalności rolniczej przez 15- 20 lat, zwrot części kosztów inwestycji Nakierowanie inwestycji na podniesienie wartości gospodarczej, ekologicznej, społecznej lasu, racjonalizacji wyrębu, przetwórstwa, sprzedaży produktów leśnych, tworzenie zrzeszeń właścicieli
Wsparcie inwestycji w gospodarstwach rolnych Pomoc w inwestycjach nakierowanych na obniżkę kosztów produkcji, rozwój działalności nierolniczej, ochronę środowiska, a przyczyniających się do wzrostu dochodów i poprawy warunków życia rolników Dotacje w wysokości do 40 proc. kosztów inwestycji oraz 50 proc. w regionach zaliczonych do kategorii ONW Spełnienie przez gospodarstwo wymogu żywotności ekonomicznej, zasad higieny, ochrony środowiska i zwierząt, odpowiednie kwalifikacje gospodarza.
Pomoc dla młodych rolników Ułatwienie rozpoczęcia działalności rolniczej, poprawa struktury agrarnej. Jednorazowa premia osiedleńcza ( do 25 tys. euro), subsydiowanie kredytów, pokrycie części inwestycji. Rozpoczęcie działalności przez wykwalifikowanego rolnika, który nie przekroczył 40 roku życia, w gospodarstwie zdolnym do rozwoju.
Wsparcie szkoleń zawodowych Podniesienie kwalifikacji zawodowych rolników i leśników. Dofinansowanie szkoleń w zakresie podnoszeni kwalifikacji zawodowych oraz przekwalifikowania pod kątem przygotowania do wykonywania zawodów pozarolniczych. Nakierowanie szkoleń na wprowadzenie efektywniejszych i bardziej ekologicznych sposobów gospodarowania.
Rozwój przetwórstwa i handlu rolnego. Promowanie inwestycji nakierowanych na podniesienie konkurencyjności gospodarstw i firm oraz na zwiększenie udziału rolników w korzyściach uzyskiwanych w sferze przetwórstwa żywności i handlu. Dofinansowanie dla przedsiębiorstw w wysokości do 40 proc. inwestycji. Przedstawienie wiarygodnego rachunku ekonomicznej efektywności inwestycji spełniającej wymogi higieny, ochrony środowiska naturalnego oraz zwierząt, przyczyniającej się do poprawy sytuacji na rynku określonego produktu.
Wspomaganie przemian struktur rolniczych i wiejskich Stymulacja działań i inwestycji mających na celu ulepszanie gleb, komasację gruntów, rozwój usług w zakresie zarządzania, marketing produktu o specjalnej jakości, podstawowych usług dla ludności i gospodarstw, renowacja budynków wiejskich stanowiących dziedzictwo historyczne, różnicowanie działalności rolniczej, ochrona zasobów wodnych, poprawa stanu infrastruktury związanej z rolnictwem, rozwój turystyki i rzemiosła, ochrona lokalnej kultury i krajobrazu. Dofinansowanie inwestycji w zależności od przedmiotu i adresata pomocy: od 15- 35 proc. dla działań podejmowanych przez przedsiębiorstwa do 80- 85 proc. w przypadku programów realizowanych w tzw. regionach oddolnych. Przedstawienie wiarygodnego rachunku ekonomicznej efektywności inwestycji spełniającej wymogi higieny, ochrony środowiska oraz zwierząt.

Rozdział 4. Etapy ewolucji Wspólnej Polityki Rolnej

Rolnictwo Wspólnoty Europejskiej przeszło od fazy ograniczania deficytów produkcji w latach 60-tych, przez osiągnięcie samowystarczalności i rozwój eksportu podstawowych produktów w latach 70-tych, do strukturalni uwarunkowanych i szybko zwiększających się nadwyżek głównych produktów rolnych w latach 80-tych i 90-tych. W tej części pracy chciałam przedstawić i omówić kolejno po sobie występujące etapy ewolucji wspólnej polityki rolnej.

Rozdział 4.1 Etap I- okres przygotowawczy

Okres ten obejmuje lata 1958-62 i w dużej mierze został omówiony w rozdziale pierwszym pracy poświęconym przesłankom i początkom WPR. Istotne znaczenie odegrała tu konferencja w Stresa (lipiec 1958 r.). Ustalenia konferencji w Stresa, jak i realizacja przez Komisję Europejską postawionych jej tam zadań zaowocowały podjęciem przez Parlament Europejski uchwały z dnia 14 października 1960 r. o WPR oraz o tzw. I Plany Mansholta, który już wtedy zwracał uwagę na niebezpieczeństwo niekontrolowanej nadwyżki produktów rolnych w wyniku protekcjonistycznej polityki cenowej. Zwieńczeniem okresu przygotowawczego było stworzenie w 1962 r. Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnych, jak też decyzja Rady z dnia 4 grudnia 1962 r. o przedmiocie koordynacji polityki strukturalnej w rolnictwie. Decyzja ta tworząc Stały Komitet Struktur Rolnych skierowała od początku funkcjonowania WPR europejską politykę strukturalną w rolnictwie na tor odrębny w stosunku do działań z zakresu koordynacji rynku rolnego. Fakt ten zdecydował o odmiennym charakterze i kierunkach wspólnej polityki cenowej i strukturalnej w rolnictwie WE i to a okres, co najmniej 30 lat. Już w tym wstępnym okresie sformułowano po raz pierwszy aktualną do dziś zasadę polityki strukturalnej w rolnictwie, zgodnie z która rolne gospodarstwo rodzinne stanowi podstawę i główny cel ochrony polityki strukturalnej w rolnictwie.

Rozdział 4.2 Etap II ? złoty okres WPR

Etap ten obejmuje lata 1962- 68. Okres ten cechuje się przede wszystkim szybkim dojściem do organizacji wspólnego rynku produktów rolnych na obszarze WE. Podstawy do tego stworzyła już tzw. sesja maratońska Rady (przełom 1961/62 r.). Porozumienia państwa członkowskich w latach 1962, 1963, 1964, przyjęcie wspólnych cen na produkty rolne, określanych od 1962 r. w specjalnych jednostkach przeliczeniowych (UC), objęły praktycznie swoim działaniem niemal cały rynek rolny tak, że na dzień 1 lipca 1968 r. można mówić o pełnym funkcjonowaniu wspólnego rynku w rolnictwie i zakończeniu przed czasem ( 31 grudzień 1968 r.) okresu przejściowego.
W rolnictwie europejskim panowała generalna prosperity. Korzystne ceny na produkty rolne wpływały na szybki wzrost ich produkcji, która znajdowała łatwy zbyt na jeszcze nienasyconych rynkach europejskich i światowych. W zakresie polityki strukturalnej w rolnictwie należy odnotować podjęcie przez EWG pierwszych kroków w kierunku rozpoczęcia oddziaływania na szerszą skalę na struktury rolne ( tzw. sekcja orientacji), która rozpoczęła finansowanie projektów strukturalnych, jak się później okazało bez większego powodzenia.
W drugim etapie został wydany tzw. II plan Mansholta (? Rolnictwo 1980?). Mansholt słusznie przewidywał nadchodzący w Europie kryzys nadprodukcji rolnej, stworzył koncepcję utworzenia nowoczesnych, uprzemysłowionych gospodarstw rolnych, postulował znaczne zmniejszenie ludności zatrudnionej w rolnictwie oraz wprowadzenie nowoczesnych zasad obrotu gruntami rolnymi. Cele te chciał realizować poprzez politykę kadrową, podatkową, podnoszenie kwalifikacji ludności wiejskiej. Postulaty zawarte w II Planie Mansholta, mimo że nigdy nie stał się on oficjalnym dokumentem WE, są w swym zasadniczym zrębie realizowane na terenie UE po dziś dzień.

Rozdział 4.3 Etap III- okres kryzysu walutowego

Etap trzeci obejmuje lata 1968- 1980 i jest zwany okresem kryzysu walutowego. Socjalizująca swoją gospodarkę Francja była zmuszona zdewaluować franka, a dynamicznie rozwijające się Niemcy zrewaloryzowały markę, równocześnie w 1971 r. USA osłabiły dolara znosząc jego wymienialność na złoto. Nastąpiło zamieszanie na rynku walutowym, które utrudniło handel produktami rolnymi: produkty rolne krajów z silna walutą były zbyt drogie dla krajów z walutą słabszą. Z kolei produkty rolników z silną walutą były wypierane przez tańsze produkty z krajów o słabszej walucie. Chroniąc idee wspólnego rynku władze EWG podejmowały próby zaprowadzenia ładu w systemie walutowym i cenach rolnych. Sprawę definitywnie załatwiło rozporządzenie Rady 652/79 wprowadzające ECU.
Równocześnie z próbami stabilizacji rynku walutowego, w celu ujednolicenia cen na produkty rolne i stabilizacji wymiany towarowej pomiędzy państwami członkowskimi, wprowadzono tzw. zielone kursy wymiany walut. Po 1971 r. zielone kursy wymiany walut zaczęły się coraz bardziej odrywać od ich kursów rynkowych. Po wprowadzeniu ECU proces ten był kontynuowany, by korzystnie przeliczyć ceny na produkty rolne wyrażone w ECU na waluty krajowe. Jeśli waluta danego kraju członkowskiego była słaba, zielony kurs był korzystniejszy od kursu rynkowego. Od 1 stycznia 1999 r. ECU zostało zastąpione przez euro jako jednostkę przeliczeniową. Od 1 stycznia 2002 r. euro pełni już funkcję waluty ogólnoeuropejskiej.
Zielony pieniądz był dodatkowo uzupełniany przez system tzw. pieniężnych kwot wyrównawczych wprowadzonych rozporządzeniem Rady 974/71, obowiązujących aż do 1993 r. Rozróżniano kwoty wyrównawcze pozytywne stosowane wobec krajów ekonomicznie silniejszych (subsydia do eksportu, obłożeni opłatą importu) i kwoty wyrównawcze negatywne stosowane wobec krajów ekonomicznie słabszych ( subsydia do importu, obłożenie opłatą eksportu). System zielonego pieniądza przyczyniła się do integracji krajów członkowskich w ramach wspólnego rynku rolnego. Wywoływał wiele protestów, zwłaszcza w początkowych etapach swojego rozwoju.
Kryzys walutowy nie zdołał zahamować coraz bardziej rozwijającego się w tym okresie zainteresowania organów europejskich kwestami strukturalnymi w rolnictwie. Realizując postulaty zawarte w II Planie Mansholta w latach 1972- 78 wydano zespół tzw. dyrektyw strukturalnych, które rozpoczęły aktywne oddziaływanie UE na strukturę agrarną państw członkowskich. Zawarte w nich rozwiązania w swym podstawowym zrębie stosowane są po dzień dzisiejszy. Zaliczyć do nich należy 3 dyrektywy strukturalne z 1972 r.:
- dyrektywa 159/79, zwana modernizacyjną, tworzyła cały system form pomocy finansowej dla określonej przez siebie kategorii gospodarstw rozwojowych,
- dyrektywa 160/72, zwana odstąpieniową, ustalała wiele bodźców mających skłonić starszych rolników do zaprzestania działalności produkcyjnej,
- dyrektywę 161/72, zwaną informacyjną, określała zasady pomocy ze strony WE dla rozwoju różnych form informacji socjoekonomicznej i podnoszenia kwalifikacji zawodowych rolników.
Te trzy dyrektywy z 1972 r. zostały uzupełnione późniejszą:
- dyrektywą 268/75 ustalającą system bodźców ekonomicznych mających na celu rozwój rolnictwa w regionach o trudnych warunkach naturalnych dla produkcji rolnej. W końcu:
- rozporządzenie Rady 355/77 i 1360/78 stworzyły system środków organizacyjno- finansowych mających na celu popieranie związków producentów i przetwórców produktów rolnych.

Rozdział 4.4 Etap IV- okres recesji i Zielona Księga

Etap czwarty obejmuje lata 1980- 91 i jest okresem recesji i wstępnych stadiów zwalczania kryzysu nadprodukcji. Kryzysy ekonomiczne lat poprzedzających osłabiły światowy popyt na produkty rolne. Równocześnie korzystny system cen gwarantowanych i coraz bardziej wydajne metody produkcji doprowadziły do stałego wzrostu podaży produktów rolnych na terenie WE. Mimo to władze WE nadal utrzymywały korzystny system cen i gwarancji zbytu produktów rolnych. System ten, z początkiem lat 80-tych, zaczął nieznośnie ciążyć na budżecie WE. Stąd od początku tego okresu w programach i legislacji WE daje się zauważyć poszukiwania rozwiązań, które dostosowałyby WPR do realiów rynku rolnego.
Poszukiwani te idą w dwóch kierunkach:
- z jednej strony dotyczą one instrumentów gwarancyjno-cenowych. Nie można tu też zapominać o rosnącym nacisku WTO na ograniczanie unijnego protekcjonizmu w rolnictwie,
- z drugiej strony największy nacisk położono w tym okresie na instrumenty strukturalne. Dokumenty i programy w tej kwestii były liczne, jednak zasadnicze znaczenie ma tu Zielona Księga z 15 marca 1985 r., która stała się oficjalnym dokumentem WE w dziedzinie struktura agrarnych.
Mimo że skoncentrowana zasadniczo na kwestiach strukturalnych Zielona Księga nie mogła pominąć kwestii gwarancyjno- cenowych: formułuje ona postulat ograniczenia gwarancji cenowych, by zapobiec powstawaniu nadwyżek produktów rolnych. Ponadto sformułowała ona po raz pierwszy zasadę współodpowiedzialności finansowej producenta z tytułu przyczynienia się do powstania nadwyżki na rynku rolnym.
W kwestach strukturalnych KE proponowała, po raz pierwszy, system wyłączenia gruntów rolnych z produkcji. Jako że takie działanie prowadziłby do obniżenia dochodów rolników Zielona Księga proponowała dopłaty wyrównawcze dla gospodarstw rolnych. Zielona Księga kładła naciska na regionalizację oddziaływania strukturalnego oraz jego połączeniem z zabiegami korzystnymi dla ochrony środowiska naturalnego.
Rozwiązania proponowane w Zielonej Księdze doczekały się rychłego przełożenia na normy prawne w rozporządzeniu Rady 797/ 85. Prace nad reformą WPR trwały jednak dalej. Ich zasadnicze wyniki zawarte zostały w programie ? Nowe perspektywy dla Europy? oraz programie ? The future Rural Society? (1988). Rozwiązania proponowane po 1985 r. okazały się połowiczne, w konsekwencji mało skuteczne. W szczególności nie zostały zastosowane praktyczne przepisy o ekstensyfikacji produkcji rolnej. Produkcja rolna na terenie WE wzrastała w związku z tym nadal. Same koszty składowania nadwyżek obciążały budżet WE sumą 3,7 mld ECU. Konieczność bardziej radykalnych zmian stała się oczywista.

Rozdział 4.5 Etap V- Reforma Mc Sharry?ego

Zmuszona do podjęcia skutecznych i radykalnych kroków mających na celu odzyskanie kontrolni nad rozmiarami produkcji rolnej KE opracowała tzw. Plan Mc Sherry, który dokonał zasadniczych zmian w rozłożeniu punktów ciężkości i preferencji WPR znajdując swój legislacyjny wyraz w rozporządzeniu Rady 2328/91. Realizując plan Mc Sherry przyjęto następujące założenia:
- zakwestionowano dotychczasową zasadę, zgodnie z którą rozmiar pomocy unijnej był proporcjonalny do wyników produkcyjnych rolnika w wyniku czego około 8 proc. środków EFOGR przejmowało 20 proc. większych gospodarstw pozostając poza jej zasięgiem mniejsze gospodarstwa. Przyjęto w miejsce tego zasadę, że ? powinna to być pomoc na 1 ha, a nie na 1 tonę?. Decyzja ta dała początek rozwojowi instytucji tzw. dopłat bezpośrednich, która w chwili obecnej stała się jednym z podstawowych instrumentów finansowania rolnictwa na terenie UE. Pierwotnie celem dopłat była rekompensata obniżki z cen gwarantowanych dokonanej po 1991 r., w późniejszym jednak okresie w ustawodawstwie unijnym pojawiło się kilka podstaw dopłat bezpośrednich nie powiązanych z obniżka cen gwarantowanych. Ogólnie można określić następujące cechy instytucji dopłat bezpośrednich: a) dotyczą one podstawowych, ale nie wszystkich działów produkcji rolnej, b) mechanizm ich działania jest ustawiony tak, by zapobiegać powiększaniu się produkcji rolnej zasadniczo powyżej poziomu z 1991 r. a w niektórych działach produkcji powyżej poziomu określonego w przepisach tzw. roku referencyjnego.
- dokonano w 1991 r. radykalnej i bolesnej dla niektórych producentów obniżki cen gwarantowanych na produkty rolne o około 30-33 proc.,
- wprowadzono zakrojony na szeroką skalę system obowiązkowych wyłączeń gruntów z produkcji rolnej połączony z systemem zalesień i popierania upraw deficytowych na terenie UE. O skuteczności systemu wyłączeń decydował fakt, że wyłączeni gruntów rolnych z produkcji rolnej stanowiło konieczny warunek korzystania z przyznanych równocześnie rolnikom dość poważnych dopłat wyrównawczych,
- jeszcze ściślej niż dotychczas powiązano oddziaływanie strukturalne z zasadami ochrony środowiska naturalnego.
Instrument wprowadzone w 1991 r. okazały się niewątpliwie bardziej, co nie znaczy, że bardzo, skuteczne. Na przykład produkcja zboża z 181 mld t. w 1991 r. spadła w 1993 r. do 165 mld t. Do 1993 r. wyłączono z produkcji 6,23 mln ha gruntów przy ogólnej powierzchni 128 ha użytków rolnych.












Rozdział 5. Przyszłość Wspólnej Polityki Rolnej

Przyszłość polityki rolnej Unii Europejskiej będzie się kształtować pod wpływem sprzecznych tendencji: zachowawczych postaw niektórych państwa członkowskich, broniących dotychczasowego stanu rolników zorganizowanych w rozmaite lobby, otwierania się UE na rynek światowy, jak również wymogów ochrony zasobów naturalnych i racjonalnych struktur społeczno- ekonomicznych. Nowe regulacje towarzyszące reformie WPR nie naruszają przy tym podstawowych zasad WPR: wspólnego rynku, preferencji dla krajów i producentów Wspólnoty oraz solidarności finansowej.
Od czasów reform Mac Sherry?ego można mówić o stopniowym przekształcaniu się Wspólnej Polityki Rolnej we Wspólną Politykę Rozwoju Obszarów Wiejskich. Jest to wyraźna tendencja znajdująca poparcie w Funduszach Strukturalnych przeznaczonych na realizację unijnej polityki regionalnej.


Rozdział 5.1 Agenda 2000

Reformy Mac Sherry?ego nie uwzględniały wyzwań wynikających z przyjęcia nowych państwa członkowskich z Europy Środkowo- Wschodniej oraz zobowiązań wobec Światowej Organizacji Handlu. Konieczna była kolejna reforma WPR. Projekt reformy zawarty w Agendzie 2000 był przedmiotem kilku kolejnych obrad naczelnych władz Unii: wiedeńskiego szczytu Rady Europy w grudniu 1998 r., brukselskiego posiedzenia Rady Ministrów 11 marca 1999 r. oraz berlińskiego szczytu Rady w dniach 24- 25 marca 1999 r., na którym przyjęto ostateczną wersję Agendy. Jednak reformy Agendy 2000 przyjęte przez państwa członkowskie na szczycie w Berlinie ma marcu 1999 r. były znacznie skromniejsze od reform zaproponowanych przez Komisję Europejską- obniżki cen interwencyjnych zostały dla kluczowych produktów rolnych zostały przesunięte na kolejne lata, a kompleksowy przegląd polityki i dalsze reformy zaplanowano na rok 2003.
Celem reformy Agendy 2000 było zagwarantowanie i wzmocnienie wielofunkcyjnego charakteru rolnictwa europejskiego, zgodnie z którym gospodarstwa rolne odpowiedzialne są nie tylko za produkcję żywności, ale mają także istotne zadania w sferze utrzymania środowiskowej, społecznej i kulturowej równowagi na obszarach wiejskich. Nowa jakość reform przyjętych w latach 90-tych polega na istotnym znaczeniu kwestii ochrony środowiska, zdrowia zwierząt, bezpieczeństwa żywnościowego oraz polityki strukturalnej w rolnictwie. Ta zmiana podejścia do spraw rolnictwa w Europie była bezpośrednim następstwem kryzysu zaufania do WPR, szczególnie ze strony konsumentów, wywołanego powtarzającymi się aferami ze skażoną żywnością. Państwa członkowskie zobowiązały się do realizowania tzw. Europejskiego Modelu Rolnictwa, który kładzie nacisk na konkurencyjna, przyjazną środowisku przyrodniczemu produkcję rolną oraz na zrównoważony rozwój obszarów wiejskich. Wraz z przyjęciem Agendy 2000 WPR podzielono na dwa filary:
- pierwszy filar, kwestie związane ze wsparciem rynkowym,
- drugi filar, kwestie polityki strukturalnej w rolnictwie i rozwój obszarów wiejskich.
Choć kompleksowa polityka rozwoju obszarów wiejskich stała się częścią składowa WPR, wciąż większa część środków budżetowych ( około 90 proc.) przeznaczana jest na pierwszy filar związany ze wsparciem rynkowym. Same tylko płatności bezpośrednie pochłaniają rocznie około 25 mld euro rocznie, podczas gdy wydatki na rozwój obszarów wiejskich zamykają się w kwocie około 5-6 mld euro. W trakcie negocjacji Agendy 2000 Komisji Europejskiej nie udało się wprowadzić rozwiązań, które wzmacniałyby II filar WPR. Państwa członkowskie zgodziły się, by w ramach I filaru wsparcie dla rolników przesuwane było ze wsparcia cenowego na wsparcie płatności bezpośrednich, jednak odrzuciły bardziej radykalne propozycje KE, jak uniezależnienie płatności od produkcji czy uzależnienie subwencji od spełniania wymogów środowiskowych. Zaakceptowany został jedynie instrument tzw. dobrowolnej modulacji, zgodnie, z którym państwo członkowskie ma prawo przeznaczenia określonej sumy płatności bezpośrednich na programy środowiskowe.
W pierwszym filarze WPR dominuje założenie o konieczności wielofunkcyjnego rozwoju wsi i zintegrowanego podejścia do związanych z tym problemów. W szczególności wskazuje się w tej dziedzinie na następujące kierunki działania:
- umocnienie rolnego i leśnego sektora gospodarki poprzez m.in. wsparcie dla modernizacji gospodarstwa rolnych, zbytu i przetwórstwa produktów rolnych zachowanie stworzonego wcześniej systemu pomocy dla młodych rolników oraz wcześniejszych emerytur rolniczych; traktowanie leśnictwa jako jednego z głównych czynników zapewnienia zrównoważonego pod względem ekologicznym rozwoju obszarów wiejskich;
- zwiększenie konkurencyjności obszarów wiejskich, głównym celem ma tu być wzrost jakości życia ludności wiejskiej i wspieranie rozwoju na obszarach pozarolniczej działalności gospodarczej,
- ochrona środowiska naturalnego i specyficznego dziedzictwa społecznego wsi europejskiej.
Jeżeli chodzi zaś o istotę zmian w mechanizmach interwencji na rynkach produktów rolnych można je sprowadzić do odczuwalnego osłabienia bodźców, stymulujących wzrost produkcji.
Jeśli chodzi o produkcję roślinną, reforma obejmowała trzy grupy produktów ( zboża, rośliny oleiste i rośliny białkowe), które łącznie zajmują 42 proc. użytków rolnych, dostarczają 11 proc. produkcji rolnej UE i 21 proc. dochodów rolniczych, pochłaniając 40 proc. wszystkich wydatków funduszy EFOGR. Do najważniejszych elementów wprowadzonych zmian należą:
- obniżenie w 2 etapach ceny interwencyjnej o 15 proc., począwszy od kampanii rolniczej 2000/2001, z założeniem możliwości dalszych obniżek, gdyby wymagała tego sytuacja na rynku;
- podniesienie bezpośrednich dopłat do dochodów z obecnych 54 do 63 euro za tone;
- utrzymanie obowiązkowego odłogowania ziemi uprawnej, ale przy obniżonej stopie, która wynosić będzie 10 proc. obszaru zasiewów. Zachowuje się dobrowolne odłogowanie przy jednoczesnym udoskonaleniu jego premiowania tak, by uwzględniało ono bardziej potrzeby ochrony środowiska. Wprowadza się jednakowe stawki kompensacji (66 euro/tonę) za odłogowanie dla wszystkich produktów wymienionej grupy.
W warunkach wystąpienia trudności ze zbytem wołowiny uznano, że jedynie słuszną strategią długoterminową jest obniżenie poziomu podtrzymywani poziomu cen na ten produkt. Ma to przynieść w założeniu przywrócenie na rynku europejskim równowagi między podażą a popytem, zwiększyć konkurencyjność wołowiny w stosunku do innych rodzajów mięsa, a także poprawić jego konkurencyjność na rynkach światowych i zmniejszyć subwencje eksportowego tego produktu. Podstawowa cena interwencyjna na wołowinę została obniżona o 20 procent w okresie do 2002 r.
Reformę subwencjonowania sektora produkcji mleka przełożono na lat 2005- 2006. Nie wyklucza się, że od 2006 r. system kwotowania produkcji mleka zostanie całkowicie zlikwidowany, natomiast ustalono, że w latach 2003/04- 2005/06 dokonana zostanie stopniowa redukcja cen gwarantowanych na produkty mleczne ? 0,5 proc. co roku. Związane z tymi przedsięwzięciami przewidywane obniżki dochodów hodowców będą kompensowane przez dopłaty bezpośrednie.
Nie są to wszystkie szczegóły, składające się na zmiany w mechanizmie interwencjonizmu rolnego, dokonane ostatnio w Unii Europejskiej. Chodzi przede wszystkim o zarysowanie kierunku zmian. Odpowiadają one sytuacji w rolnictwie, istniejącej obecnie w Unii.
Tabela 3. Reorganizacja WPR
Wspólna polityka rolna
I Filar:
Wsparcie rynkowe

Zasady:

Jednolitość rynku (wolny przepływ towarów rolnych między państwami członkowskimi, wspólne ceny), preferencje dla członków Wspólnoty (pierwszeństwo zbytu dla towarów rolnych państw członkowskich, wysoka ochrona celna przed importem), solidarność finansowa (wydatki związane z realizacją polityki solidarnie finansowane są przez pań. członk. niezależnie od narodowych interesów, z budżetu EFGIOR)

Instrumenty:

Wspólne Organizacje Rynków (COMs)
i gwarancje cenowe:
- ceny interwencyjne
- ceny importowe
- dopłaty eksportowe, refundacje
Bezpośrednie wsparcie dochodowe:
- płatności bezpośrednie (związane z produkcją i częściowo uniezależnione od produkcji)
Ograniczenia produkcji:
- kwoty produkcyjne
- stabilizatory ( pułapy produkcyjne, za których przekroczenie grozi kara finansowa)
- Maksymalne Obszary gwarantowane (MGA)
- odłogowanie.
II Filar:
Polityka Rozwoju Obszarów Wiejskich

Zasady:

Państwa członkowskie zobowiązane sa do przedstawiania Narodowych Programów Rozwoju OW, skierowanych na wzmacnianie sektora rolnego i leśnictwa; poprawę konkurencyjności na OW (tworzenie nowych źródeł dochodów dla ludności wiejskiej);
zachowanie środowiska przyrodniczego o dziedzictwa obszarów wiejskich w Europie (programy współfinansowane z budżetu Wspólnoty).


Instrumenty:

- wsparcie rolno-środowiskowe dla rolników dla rolników produkujących w sposób przyjazny środowisku,
- płatności kompensacyjne i LFA: dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania i środowiskowych,
- zalesianie i specjalna pomoc w utrzymaniu i poprawie stabilności ekologicznej terenów leśnych,
- program wcześniejszych emerytur rolniczych,
- system preferencji dla młodych rolników,
- szkolenia, inwestycje w gospodarstwa, marketing i przetwórstwo produktów rolnych.

Podkreśla się odpowiedzialność poszczególnych krajów członkowskich za realizację tego kierunku reformy wspólnej polityki rolnej. Tylko w ten sposób bowiem możliwe staje się pełniejsze uwzględnienie specyficznych potrzeb i warunków poszczególnych regionów Unii.

Rozdział 5.2 Propozycje Średniookresowego Przeglądu WPR

Propozycje Komisji Europejskiej zawarte w Średniookresowym Przeglądzie WPR są rozwinięciem już wcześniejszych propozycji przedstawionych w Agendzie 2000. Podobnie jak w latach poprzednich, podstawowym dążeniem Komisji jest reforma wsparcia rynkowego oraz wzmocnienie polityki rozwoju obszarów wiejskich poprzez przekazanie części funduszy z I filaru do II filaru. Zaproponowana reforma jest więc dwukierunkowa- z jednej strony celem KE jest zmniejszenie znaczenia tradycyjnych instrumentów wsparcia dla producentów rolnych i tzw. zazielenienie pierwszego filaru WPR, z drugiej strony ekspansja wciąż słabego drugiego filaru. Zgodnie z przedstawionymi planami nie przewiduje się zmniejszenia budżetu WPR, określonego w Agendzie 2000, a jedynie zmianę kierunków wsparcia. Komisja zaproponowała dalszą redukcję cen interwencyjnych, nowe rozwiązania w obszarze poszczególnych rynków rolnych, a także gruntowną reformę systemu płatności bezpośrednich. Przedstawione zostały również propozycje wprowadzenia nowych instrumentów do filaru drugiego.
W odniesieniu do wsparcia rynkowego Średniookresowy Przegląd zaleca, by interwencja na rynkach rolnych odbywała się bardziej na zasadach tzw. ostatniej deski ratunku, i by tym samym dać większe znaczenie rynkowi. KE proponuje obniżenie cen interwencyjnych na zboże o 5 proc., którą zrekompensowałyby zwiększone płatności bezpośrednie. W dalszym etapie zaproponowane są zmiany w ramach COMs, a mianowicie reformy w sektorze ryżu ( redukcja cen interwencyjnych o 50 proc.), pszenicy durum (obniżenie specjalnych premii i wprowadzenie premii za jakość), orzechów (wprowadzenie zryczałtowanych płatności), wysokobiałkowych pastewnych i suszu paszowego. Nowością jest propozycja zrezygnowania z interwencji na rynku żyta. KE zaproponowała równie zmiany w ramach rynku mleka i produktów mleczarskich. Kolejne istotne propozycje dotyczą systemu płatności bezpośrednich. KE zaproponowała, by wszystkie obecnie istniejące płatności bezpośrednie, które rolnik otrzymuje za produkcję różnych towarów zostały zintegrowane w jednolitą, zryczałtowaną i niezależną od produkcji płatność, określaną na podstawie historycznych wielkości. Ten instrument ma sprzyjać rolnictwu bardziej zorientowanemu na rynek oraz usuwać bodźce do intensyfikacji produkcji rolnej. Równocześnie oddzieleni płatności od produkcji ma w zamyśle Komisji zapewnić zgodność systemu płatności bezpośrednich z Przepisami w sprawie Rolnictwa WTO. Płatności zostałyby uniezależnione od produkcji, jednak równocześnie uwarunkowane innymi czynnikami. Zgodnie ze swoją wcześniejszą koncepcją KE proponuje wprowadzenie obowiązkowej cross- compliance- uzyskanie płatności bezpośrednich zależałoby od przestrzegania przepisów w ochronie środowiska, bezpieczeństwa żywieniowego i dobrostanu zwierząt. W przypadku nie stosowania się do wymogów ochrony środowiska, płatności bezpośrednie byłyby pomniejszone proporcjonalnie do szkód w środowisku. Także w odniesieniu do odłogowania, które jest warunkiem otrzymania płatności bezpośrednich, planuje się wzmocnienie zasady cross- compliance. Obowiązujący obecnie system zastąpiony został by obowiązkowym, długoterminowym (10 lat) nierotacyjnym odłogowaniem środowiskowym. Przy konserwacji odłogowanych gruntów rolnicy zobowiązani by byli do stosowania przepisów o ochronie środowiska. Ponadto Komisja planuje wprowadzeni instrumentu dynamicznej modulacji, za pomocą, którego zredukowane zostałyby znaczne różnice w wysokości płatności bezpośrednich otrzymywanych przez gospodarstwa rolne. Płatności byłyby stopniowo ograniczane o 3 proc. każdego roku, poczynający od roku 2004, z docelową obniżką o 20 proc. w roku 2011. Redukcje płatności nie dotyczyłyby gospodarstwa, które korzystają z nich w niewielkim stopniu ( do 5000 euro rocznie). Równocześnie Komisja proponuje, by płatności bezpośrednie na jedno gospodarstwo nie przekraczały 300 000 euro rocznie. Środki zaoszczędzone w wyniku redukcji płatności bezpośrednich zostałyby przesuniętego II filary WPR.
W odniesieniu do II filaru WPR Komisja zaproponowała rozszerzenie celów polityki rozwoju obszarów wiejskich oraz wprowadzenie nowych instrumentów. Środki rolno-środowiskowe (środki towarzyszące) dotychczas przeznaczane na 4 cele: poprawę jakości środowiska w rolnictwie, troskę o obszary o niekorzystnych warunkach glebowo- geograficznych (LFA), zalesianie gruntów rolnych oraz system wcześniejszych emerytur dla rolników, będą mogłyby przeznaczone także na poprawę jakości żywności. Ponadto przewidziane zostały specjalne środki mające poprawić warunki życia zwierząt hodowlanych (dobrostan zwierząt). Rolnicy stosujący wyższe niż określone w przepisach standardy chowu zwierząt mogliby otrzymać dotychczasowe i degresywne wsparcie w wysokości maksymalnie 200 euro/ ha. Zaproponowane zostało także zwiększenie finansowania programów rolno- środowiskowy z budżetu unijnego o 10 proc., co oznacza, że poziom współfinansowania przez Unię w regionach spełniających kryteria celu 1 wzrósłby do 85 proc., a w pozostałych regionach do 60 procent. Komisja przewiduje także przyspieszenie procedur administracyjnych związanych z kontrolą procedur krajowych, polegających na zastąpieniu obowiązku uprzedniego zawiadamiania Komisji o udzielanej pomocy kontrolami ex post.
Średniookresowy Przegląd WPR został przesłany do Rady UE oraz Parlamentu Europejskiego. W styczniu 2003 r. Komisja przedstawiła szczegółowy projekty legislacyjne regulujące funkcjonowanie WPR, zgodnie z propozycjami przedstawionymi w Średniookresowym Przeglądzie. Pierwsze dyskusje, przeprowadzone latem 2002 r., wskazały jednak na znaczne rozbieżności między państwami członkowskimi w odniesieniu do przyszłości WPR, a tym samym na dość ograniczone możliwości kompromisu. Państwa członkowskie były podzielone także w kwestii objęcia nowych i bardziej rolniczych krajów członkowskich z Europy Środkowo- Wschodniej wszystkimi instrumentami WPR, łącznie z kontrowersyjnymi płatnościami bezpośrednimi.

Tabela 4. Udział państw członkowskich w transferach finansowanych do i z budżetu UE, 2000
Kraj Wpłaty ogółem Transfery
Ogółem EAGGF- Sekcja Gwarancji
Mln euro % mln euro % Transfery netto mln euro %
1. Niemcy 21 774 24, 8 10 232 14 - 11 542 5 641 14
2.Wielka Brytania 13 867 15, 8 7 768 10,6 - 6 098 4 058 10
3. Holandia 5 496 6,2 2 226 3 - 3 270 1 396 3,6
4. Francja 14 510 16, 5 12 187 16,7 - 2 323 8 981 22,2
5. Szwecja 2 632 3 1 194 1,6 - 1 438 798 2
6. Belgia 3 388 3,9 1 958 2,7 - 1 430 954 2,4
7. Austria 2 093 2,4 1 384 1,9 - 706 1 018 2,5
8. Włochy 10 999 12,5 10 770 14,7 - 229 5 031 12,5
9. Luksemburg 185 0,2 105 0,1 - 79 20 0,1
10. Dania 1 684 1,9 1 615 2,2 - 69 1 304 3,2
11. Finlandia 1 255 1,4 1 380 1,9 - 124 727 1,8
12. Portugalia 1 225 1,4 3 245 4,4 1 990 652 1,6
13. Irlandia 1 074 1,2 2 600 3,6 1 525 1 678 4,2
14. Grecja 1 333 1,5 5 570 7,6 4 237 2 597 6,4
15. Hiszpania 6 445 7,3 10 900 14,9 4 445 5 469 13,6
Suma 87 999 100
73 141
100
40 466 100

Rozdział 5.3 WPR przed rozszerzeniem o nowe 10 państw

Podstawowym warunkiem uzgodnienia finansowania czwartego rozszerzenia UE i wysokości subsydiów dla producentów rolnych nowych państw członkowskich było dojście do porozumienia pomiędzy Francją a Niemcami w sprawie budżetu rolnego na najbliższe lata. Zadanie to wydawało się szczególnie trudne ze względu na całkowicie odmienne preferencje Niemiec i Francji w odniesieniu do przyszłości WPR. Rząd niemiecki i pozostałe rządy preferujące radykalne zmiany w WPR lansowały koncepcję poszerzenia rozszerzenia UE z reformą rolną. Podobnie Komisja w swoim programie zaproponowała, by reformy WPR, w tym degresję płatności bezpośrednich dla obecnych członków i ich uniezależnienie od produkcji wprowadzić już w 2004 roku. Francusko- niemieckie spotkanie na szczycie w sprawie wydatków rolnych UE, które odbyło się w Schwerinne 20 lipca 2002 r., nie przyniosło przełomu. Istotnym hamulcem okazało się twarde stanowisko Francji, a także zbliżające się wybory parlamentarne w Niemczech oraz niepewna pozycja polityczna rządu koaliacyjnego SPD/ Zieloni i kanclerza Gerarda Schroedera. Dopiero po wygranych przez dotychczasową koalicję wyborach w Niemczech droga do porozumienia została otwarta.
24 października 2002 r. porozumienie francusko- niemieckie zostało zawarte. G. Schroeder i J. Chirac zgodzili się, że reforma WPR nie nastąpi w 2004 r., jak zaplanowała KE. Tym samym rząd francuski uzyskał potwierdzenie nienaruszalności postanowień budżetowych przyjętych w Berlinie w marcu 1999 r. i odsunął w czasie plany Komisji wprowadzenia zmian w systemie wsparcia rynkowego i płatności bezpośrednich. Niemcy natomiast uzyskały potwierdzenie, że ich składka do budżetu unijnego nie zwiększy się i w okresie budżetowym 2007-13 pozostanie na takim samym poziomie jak obecnie. Zgodnie z postanowieniami brukselskimi wydatki rolne na wsparcie rolnictwa dla 25 członków Unii, w ramach kolejnej perspektywy finansowej 2007- 2013, zostaną w ujęciu realnym zamrożone na poziomie wydatków z 2006r. Oznacza to, że budżet rolny, który w dniu zawarcia kompromisu wynosił 40 miliardów euro, a po przystąpieniu 10 nowych państw wzrośnie w 2006 r. do około 45 milionów euro, będzie utrzymany realnie na tym poziomie w kolejnych latach do 2013 r. Państwa członkowskie przyznały, tym samym, nowym członkom do zwiększanych co roku płatności bezpośrednich, poczynając od 25 procentowego poziomu unijnego. Równocześnie zobowiązały się redukować w przyszłości płatności bezpośrednie dla swoich producentów rolnych, tak aby jak najszybciej doszło do wyrównania pomocy w nowych i starych państwach członkowskich.
Kompromis francusko- niemiecki w sprawie budżetu rolnego stał się w oczach państwa- zwolenników radykalnych reform zagrożeniem dla wprowadzenia szybkich i głębokich zmian we WPR. Państwa te wskazywały, że potwierdzenie nienaruszalności berlińskiego pułapu wydatków rolnych oznacza de facto odłożenie redukcji płatności bezpośrednich na następny okres budżetowy 2007- 2013. Problematyczne stawało się także zwiększenie czy przesunięcie wydatków na cele II filaru WPR przed 2006 r. Należy jednak podkreślić, że odłożenie reform WPR, nie oznacza wstrzymania samego procesu decyzyjnego w sprawie zmian we WPR. Uzgodniono, że decyzje w sprawie reform mają być podjęte jeszcze w 2003r., przed akcesją nowych państwa członkowskich. Unijna ?piętnastka? niejednokrotnie wyrażała obawy, że podjęcie decyzji o zmianach we WPR po przystąpieniu nowych 10 państw byłoby znacznie trudniejsze. Rozszerzenie Unii na wschód stanowiło, więc dla państw ?piętnastki? istotny bodziec do przyspieszenia prac nad reformami WPR.

Rozdział 5.3 Obecne tendencje w ramach reformowania WPR

Stosunkowo najbardziej miarodajny dla istniejących trendów i koncepcji zmiany WPR jest tzw. raport Buckwella. Przede wszystkim zakłada on zmianę samego podejścia do rolnictwa. Po 2006 r. oddziaływanie na rolnictwo ma stanowić tylko eden z elementów szerokiej strategii rozwoju regionalnego, która m.in. ma obejmować także wieś i obszary wiejskie. Podnosi się, że tradycyjne, sektorowe instrumenty ochrony rolnictwa o charakterze subwencyjno ? interwencyjnym na dłuższy czas nie mogą skutecznie chronić mniejszych, słabszych gospodarstw. Rzeczywistą ochronę tej cały czas licznej grupy gospodarstw mogą zapewnić natomiast instrumenty o charakterze pozastektorowym, takie jak wspieranie funkcji socjalnej mniejszych gospodarstw, popieranie ich funkcji w ochronie środowiska, jak też pozarolniczej działalności gospodarczej.
Proponowane zmiany są na tyle istotne, że nie mówi się już o WPR, ale o WspóPolityce dla Europejskiego Rolnictwa i Wsi (CAPRE):
- W ramach polityki rynkowej w rolnictwie proponuje się przeniesienie punktu ciężkości z interwencji na rynkach rolnych na elementy stabilizacyjne. Innymi słowy ceny na produkty rolne w obrębie UE powinny być obniżone do poziomu zbliżonego do cen światowych, a system interwencyjny winien włączać się tylko w wypadku cen poniżej progu naruszającego egzystencję gospodarstwa rolnych.
- Projekty zmiany WPR kładą silny nacisk na wzmocnienie oddziaływania CAPRE w ramach środowiska naturalnego w rolnictwie. W miejsce tradycyjnych subsydiów środowiskowych, które stanowią aktualnie jedną z form transferu środków finansowych do rolnictwa proponuje się wprowadzić specjalne dopłaty środowiskowe polegające na zapłacie rolnikowi za korzystne dla natury i krajobrazu sposoby prowadzenia gospodarki rolnej. Zakres odziaywani tego rodzaju dopłat ma być bardzo szeroki i dotyczyć zarządzania środowiskiem wychodzącego poza tamy gospodarstwa rolnego.
- Trzeci nurt CAPRE dotyczy szeroko ujętego rozwoju obszarów wiejskich. Wykorzystując świadczenia Funduszy Strukturalnych i LEADER przewiduje się rezygnację z ograniczenia oddziaływania strukturalnego tylko do ludności wiejskiej i gospodarstwa rolnych na rzecz pozarolniczych programów rozwojowych na terenie regionów wiejskich, tak aby uniknąć marginalizacji społecznej ludności tych terenów i umożliwić jej stabilizację ekonomicznę w tych regionach, także poza produkcja rolną.
Dla realizacji wyżej wymienionych celów raport Buckwelle przewiduje przyznawanie rolnikom przejściowej pomocy przystosowawczej. W odróżnieniu od rozwiązań dotychczasowych pomoc ta nie miałaby na celu kompensacji strat poniesionych przez rolników w procesie przemian, lecz byłaby przeznaczona na pokrycie kosztów reorganizacji gospodarstw rolnych.
Przedstawione wyżej założenia CAPRE są obecnie przedmiotem dyskusji pomiędzy krajami rolniczymi (Francja, Holandia, Hiszpania, Włochy) a państwami przemysłowymi- z Niemcami na czele. Państwa rolnicze dążą do utrzymania w jak największym zakresie korzystnego dla siebie status quo. Natomiast państwa przemysłowe dążą do ograniczenia protekcjonistycznych aspektów WPR, a w konsekwencji do obniżenia wpłat na budżet rolny UE, ciężar których to wpłat spada przede wszystkim na nie.
Jak na razie przeważa stanowisko Francji. Potwierdza to francusko-niemieckie porozumienie z jesieni 2002, o którym była już wcześniej mowa. Na mocy tego porozumienia dokonano zamrożenia do 2013 r. części budżetu Unii przeznaczonych na dopłaty bezpośrednie dla rolników. W tym także kierunku poszły ustalenia Rady Europejskiej w Luksemburgu (czerwiec 2003 r.).
Ich wynikiem była reforma systemu dopłat bezpośrednich wprowadzona rozporządzeniem Rady 1782/03 z 29 września 2003 r. Reforma ( tzw. reforma Fischlera ) ta zaczęła funkcjonować od 1 stycznia 2005 r. a w swym pełnym wymiarze wejdzie w życie od 1 stycznia 2007 r. W miejsce stosowanych uprzednio dopłat bezpośrednich z różnych podstaw ( w liczbie 28) wprowadziła ona jedną zryczałtowaną płatność bezpośrednią na gospodarstwo rolne ustaloną na poziomie płatności uzyskiwanych przez rolnika w latach 2000- 2002. Z redukcji tej wyłączone są nowe państwa członkowskie do momentu aż poziom ich dopłat bezpośrednich zrówna się z poziomem 15-tki. Jednakże co do większych gospodarstw rolnych ( uzyskujących pomoc finansową powyżej 5000 euro rocznie) przewidziano redukcję dopłat rozciągniętą na lata 2005- 2013. Co ważne prawo do zryczałtowanych płatności bezpośrednich stało się prawem zbywalnym , przedmiotem obrotu cywilnego. Istotnym novum jest tu uzależnienie dopłat bezpośrednich od przestrzegania przez rolnika zasad tzw. dobrej praktyki rolniczej tzn. wymagań prawnych w dziedzinie ochrony środowiska, dobrostanu zwierząt, przepisów weterynaryjnych i fitosanitarnych.
Problem nie kończy się jednak na tym. Pamiętać należy o silnym nacisku krajów- płatników netto (zwłaszcza Niemiec) na dedukcję budżetu Unii do 1 proc. PKB oraz perspek