Formy zjawiska wykluczenia społecznego na podstawie ubóstwa

Wykluczenie społeczne – zjawisko, które można zaobserwować niemal na każdym kroku. Polega na niepodejmowaniu zwyczajowej i społecznie akceptowanej drogi życiowej lub wypadaniu z niej, dotyczy osób, rodzin lub grup ludności, które:
 żyją w niekorzystnych warunkach ekonomicznych (ubóstwo materialne),
 zostają dotknięte niekorzystnymi procesami społecznymi, wynikające z masowych i dynamicznych zmian rozwojowych,
 nie zostały wyposażone w kapitał życiowy umożliwiający im: normalną pozycję społeczną, odpowiedni poziom kwalifikacji, wejście na rynek pracy, założenie rodziny, co dodatkowo utrudnia dostosowywanie się do zmieniających się warunków społecznych i ekonomicznych,
 nie posiadają dostępu do odpowiednich instytucji pozwalających na wyposażenie w kapitał życiowy, jego rozwój i pomnażanie, co ma miejsce w wyniku niedorozwoju tych instytucji uwagi na: brak priorytetów, brak środków publicznych, niską efektywność funkcjonowania,
 doświadczają przejawów dyskryminacji, zarówno wskutek niedorozwoju właściwego ustawodawstwa, jak i kulturowych uprzedzeń oraz stereotypów,
 posiadają cechy utrudniające im korzystanie z powszechnych zasobów społecznych ze względu na zaistnienie niesprawności, uzależnienia, długotrwałej choroby albo innych cech indywidualnych,
 są przedmiotem niszczącego działania innych osób, np.przemocy, szantażu.
Wykluczenie społeczne jest powiązane w sposób istotny z występowaniem ubóstwa. Ubóstwo, zjawisko społeczne polegające na braku dostatecznych środków materialnych do zaspokojenia potrzeb życiowych jednostki lub rodziny . Bieda w Polsce nie jest zjawiskiem nowym. Zjawiskiem nowym jest natomiast znaczny jej zasięg. Prawdopodobieństwo bycia ubogim zwiększają takie czynniki jak bezrobocie w rodzinie (zwłaszcza długotrwałe), młody wiek, wielodzietność, niski poziom wykształcenia, zamieszkiwanie na wsi i w małym mieście.
Przeciętne realne dochody ludności – po gwałtownym spadku na początku okresu transformacji – wzrastały nieprzerwanie do 1998 roku.Roczny wskaźnik wzrostu był wysoki – jeszcze w 1998 roku wynosił 5%. Od tego momentu obserwujemy już pewien spadek, a następnie zahamowanie wzrostu dochodów będących w dyspozycji gospodarstw domowych. Analiza tego zjawiska w stosunku do poszczególnych grup społeczno – ekonomicznych wskazuje, że obniżenie poziomu dochodów realnych na przełomie dekad (tj. w latach 1999 – 2002) dotknęło przede wszystkim ludność utrzymującej się z pracy najemnej. W przypadku ludzi pracujących na własny rachunek obserwujemy tu stagnację, natomiast u rolników indywidualnych – wzrost dochodów, przy czym w tej grupie widoczny spadek dochodów występował wcześniej ( w latach 1998 – 2000). Grupą najbardziej tracąca są pracownicy o niskich kwalifikacjach i wykluczani z rynku pracy a następnie – rolnicy. Najwięcej zyskali pracownicy o wysokich kwalifikacjach, a następnie pracujący na własny rachunek, chociaż sytuacja tej ostatniej grupy nie jest stabilna.
Szacuje się, że w 2001 roku 20% osób o najwyższym poziomie dochodów dysponowało 4,5-krotnie wyższymi dochodami niż 20% o najniższych dochodach.


Sfera zagrożeń ubóstwem w Polsce :


a) Wartość granicy ubóstwa dla gospodarstwa 1-osobowego w IV kwartale 2002r
b) Procent gospodarstw domowych, dane dotyczą IV kwartału

W roku 2002 około 59% mieszkańców Polski (a więc ponad połowa ludności) żyło w gospodarstwach domowych w których poziom wydatków był niższy od minimum socjalnego. W miastach było to ok. 51% osób, a na wsi – ponad 70%. Wydatki rodzin żyjących w sferze niedostatku były średnio 0 34% niższe od poziomu minimum socjalnego. Zasięg ubóstwa krajnego oszacowano w 2002 roku na około 11% (około 7% w miastach, 17% - na wsi) a co druga z osób w takiej sytuacji pozostawała w sferze ubóstwa skrajnego przynajmniej od 2001.
Stopa ubóstwa jest wyraźnie zróżnicowana w zależności od przeważającego źródła dochodu gospodarstwa domowego. W najtrudniejszej sytuacji znajdują się rodziny utrzymujące się ze świadczeń społecznych. Biedzie sprzyja również wykonywanie niskopłatnej pracy. Dzieje się tak głownie w przypadku osób o niskim poziomie wykształcenia, pracujących na stanowiskach robotniczych. W rodzinach, których główny strumień dochodów pochodzi z pracy najemnej na stanowisku robotniczym, stopa ubóstwa skrajnego kształtowała się w 2002 roku na poziomie 13%.

Odsetek osób w gospodarstwach domowych zagrożonych ubóstwem według grup społeczno – ekonomicznych w 2002 roku :


► odsetek osób w gospodarstwach domowych znajdujących się poniżej ustawowej
granicy ubóstwa

► odsetek osób w gospodarstwach domowych znajdujących się poniżej minimum
egzystencji

1 – pracownicy na stanowiskach robotniczych
2 – pracownicy na stanowiskach nierobotniczych
3 – rolnicy
4 – pracownicy użytkujący gospodarstwo rolne
5 – pracujący na własny rachunek
6 – emeryci
7 – renciści
8 – pracownicy utrzymujący się ze świadczeń społecznych

Jeden z najważniejszych czynników zwiększających zagrożenie ubóstwem stanowi bezrobocie. Niskie wykształcenie stało się trwałym korelatorem ubóstwa, niezależnie od tego jaką miarą biedy się posłużymy. Posiadanie wyższego wykształcenia przez głowę gospodarstwa domowego, praktycznie eliminuje je z populacji ubogich poniżej minimum egzystencji. Z kolei wśród gospodarstw domowych, w których głowa rodziny ukończyła co najwyżej szkołę podstawową, stopa ubóstwa skrajnego wynosiła ok. 20%. W rezultacie, ok. 87% osób żyjących w roku 2002 poniżej minimum egzystencji stanowili członkowie gospodarstw domowych, w których głowa rodziny nie ukończyła szkoły średniej.

Odsetek osób w gospodarstwach domowych zagrożonych ubóstwem według poziomu wykształcenia głowy gospodarstwa domowego w 2002r .



► odsetek osób w gospodarstwach domowych znajdujących się poniżej ustawowej
granicy ubóstwa
► odsetek osób w gospodarstwach domowych znajdujących się poniżej minimum
egzystencji


Ale odsetkiem osób żyjącym w skrajnym ubóstwie wyższym od przeciętnego odznaczały się też rodziny ludzi młodych, a więc będące w fazie rozwojowej, wychowujące dzieci.






Stopa ubóstwa skrajnego w 2002r. według wieku osób :


Z prowadzonych systematycznie analiz wynika również, iż do najważniejszych czynników oddziaływujących na rozmiary niedostatku zaliczyć należy typ biologiczny rodziny. W najtrudniejszej sytuacji materialnej znajdują się rodziny wielodzietne. W roku 2002 roku wśród małżeństw z co najmniej czworgiem dzieci na utrzymaniu, w sferze ubóstwa skrajnego żyła częściej niż co trzecia osoba (37%). Osoby z rodzin niepełnych były we względnie lepszej sytuacji niż osoby z rodzin wielodzietnych. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem skrajnym dla rodzin niepełnych wyniósł ok. 13%.
W Polsce występują znaczące różnice w poziomie życia ludności w zależności od miejsca zamieszkania. Odsetek ludności ubogiej jest zdecydowanie niższy w największych miastach, liczących co najmniej 500 tyś. mieszkańców – 2,5% poniżej minimum egzystencji. W mniejszych miejscowościach ubóstwo jest nie tylko większe, ale również stopniowo wzrasta wraz ze spadkiem liczby mieszkańców (11% w miastach do 20 tyś. mieszkańców), dochodząc do poziomu ponad 17% na wsi. Najwyższym odsetkiem ubogich na terenach wiejskich odznaczały się gospodarstwa nie mające własnego gospodarstwa rolnego i utrzymujące się głównie ze źródeł niezarobkowych, innych niż emerytura i renta (ok. 46% osób w sferze ubóstwa skrajnego). Odsetek osób zagrożonych skrajnym ubóstwem w rodzinach rolników oraz w rodzinach pracowników użytkujących gospodarstwa rolne wynosił w tym czasie ok. 15 – 17%.




Odsetek osób w gospodarstwach domowych zagrożonych ubóstwem według miejsca zamieszkania w 2002r:



► odsetek osób w gospodarstwach domowych znajdujących się poniżej ustawowej granicy
ubóstwa
► odsetek osób w gospodarstwach domowych znajdujących się poniżej minimumI
egzystencji


Czynnikiem decydującym o sytuacji materialnej staje się w Polsce w coraz większym stopniu miejsce zajmowane na rynku pracy. Ubóstwu sprzyja szczególnie bezrobocie, niski status zawodowy, zamieszkiwanie na wsi lub w małym miasteczku. Mimo, iż bieda nie omija ludzi starszych , to ich udział w populacji ubogich jest mniejszy niż osób młodych, a szczególnie dzieci. Podobnie jak w latach poprzednich, w roku 2002 dzieci i młodzież do lat 19 stanowiły ponad 40% populacji żyjącej w skrajnym ubóstwie. Szczególnie duży zasięg ma ubóstwo w rodzinach wielodzietnych. W roku 2002 poniżej poziomu minimum egzystencji żyło: 4,6% rodzin z jednym dzieckiem, 8,6% z dwojgiem dzieci, 17,4% z trojgiem dzieci oraz 37,1% rodzin mających czworo dzieci i więcej. Niedostatek materialny sprawia, że rodziny wielodzietne ograniczają kształcenie dzieci z powodu trudności finansowych i wysokich kosztów.
Podsumowując na syndrom głębokiego ubóstwa w Polsce składa się długookresowe bezrobocie połączone z niskim poziomem wykształcenia głowy rodziny gospodarstwa domowego, z wielodzietnością oraz faktem zamieszkania w małych ośrodkach miejskich i na wsi.


W Polsce stosowanych jest wiele instrumentów aktywnej polityki rynku pracy, niektóre cieszą się dużym uznaniem społecznym i mają znaczną skuteczność, jednak ograniczenia budżetowe spowodowały radykalnie zmniejszoną skalę środków kierowanych na ich finansowanie. Strategia aktywnego przeciwdziałania ubóstwu musi stanowić integralny element polityki społeczno-gospodarczej państwa, samorządów i władz lokalnych. Głównym sposobem ograniczenia ubóstwa jest zmniejszanie bezrobocia przez tworzenie nowych miejsc pracy i aktywizację zawodową ludzi ubogich i aktywna polityka rynku pracy, umożliwiająca przejściową aktywizację bezrobotnych. System pomocy ubogim wymaga głębokiej przebudowy. Warunkami skuteczności i celowości takiego działania, są wypełnienie postulatów odbiurokratyzowania urzędów pracy, poświęcenie znacznie większych środków na aktywizującą pomoc. Trzeba odejść od polityki powodującej przejęcie całkowitego przyrostu dochodów przez nieliczną grupę bogatych i bardzo bogatych. Nie musi to, ani nie powinno prowadzić do zmniejszania ich dochodów, ale powinno prowadzić do stworzenia warunków stopniowego osiągania godziwych dochodów przez ludzi ubogich, tak jak to się obecnie dzieje w krajach Unii Europejskiej.
Przede wszystkim należy stworzyć takie warunki, aby praca i dochody z niej wzięły prymat nad zasiłkami. Zadaniem gminy winno być nasilenie działań ułatwiających podniesienie dochodów między innymi przy wykorzystaniu możliwości ośrodka pomocy społecznej, urzędu pracy oraz organizacji pozarządowych. Polityka walki z ubóstwem powinna obejmować zwalczanie okoliczności sprzyjających pojawianiu się bądź jego utrwalaniu. Powinna rozwijać system różnorodnych świadczeń, które mogą ale nie muszą doprowadzić do trwalej poprawy położenia poszczególnych kategorii ludzi . Sama praca socjalna może przyczynić się do łagodzenia następstw ubóstwa.
Przed nami kolejna zmiana ustawy o pomocy społecznej, pozostaje jedynie wierzyć, że jej zapisy otworzą drogę do naprawdę efektywnej pomocy. Teraz jeszcze wolno nam marzyć, a później nadejdzie chwila rozczarowania albo pozytywnego zaskoczenia.


Bibliografia:
1. „Ubóstwo w świetle badań budżetów gospodarstw domowych”, GUS, Warszawa 2003
2. Sytuacja gospodarstw domowych w latach 90-tych. „Wiadomości statystyczne” nr 12 GUS, Warszawa, grudzień 2003
3. Rocznik statystyczny, 2003
4. B.Gulbicka, G.Niewęgłowska „Poziom życia ludności wiejskiej” ERiGZ, Warszawa, 1995