Modele rynku

W zależności od intensywności konkurencji na poszczególnych rynkach w literaturze ekonomicznej wyróżnia się cztery podstawowe modele rynku. Są to: konkurencja doskonała, czysty monopol, konkurencja monopolistyczna i oligopol. Podstawowe cechy wyróżniające poszczególne modele rynku przedstawia poniższa tabelka.

CECHY WYRÓŻNIAJĄCE PODSTAWOWE MODELE RYNKU


CECHA
KONKURENCJA DOSKONAŁA
KONKURENCJA MONOPOLISTYCZNA

OLIGOPOL
CZYSTY MONOPOL
LICZBA FIRM
dużo wiele kilka jedna
RODZAJ PRODUKTU standardowy zróżnicowany Standardowy lub zróżnicowany Unikatowy, brak bardzo bliskich substytutów
KONTROLA NAD CENĄ żadna pewna, ale w wąskim zakresie Ograniczona wzajemną współzależno-
ścią, znaczna w przypadku zmowy znaczna
WARUNKI WEJŚCIA NA RYNEK bardzo łatwe względnie łatwe poważne
przeszkody wejście jest bardzo trudne

KONKURENCJA NIECENOWA żadna Znaczny nacisk na reklamę, nazwę lub znak firmowy Znaczna, związana zwłaszcza ze zróżnicowaniem produktów Głównie reklama typu public relation
PRZYKŁADY Rolnictwo np. zboża Handel detaliczny, produkcja butów czy sukienek, restauratorzy Stocznie, koncerny samochodowe, rafinerie ropy naftowej Sieć wodociągo-wa, telefoniczna
KONKURENCJA DOSKONAŁA.
Aby rynek był doskonale konkurencyjny, muszą zostać spełnione następujące warunki:
? Wielu kupujących i sprzedających. Żadna osoba ani grupa ludzi nie może mieć wpływu na kształtowanie warunków rynkowych.
? Homogeniczność (jednorodność) towaru. Do sprzedaży oferowane są identyczne dobra i usługi bez znaku towarowego, tak że nabywcy nie są w stanie rozróżnić zaoferowanych do sprzedaży dóbr i usług.
? Doskonała informacja. Wszyscy potencjalni uczestnicy rynku dysponują dokładną informacją o cenach i transakcjach. Jeśli wyczerpująca wiedza na te tematy nie jest możliwa, to musi być spełniony warunek, aby żadnej z uczestników rynku nie dysponował wiedzą większą niż pozostali. Warunek ten bywa czasami spełniony na giełdach finansowych.
? Brak barier wejścia i wyjścia. Kupujący i sprzedający mogą w każdej chwili wejść na rynek lub wycofać się z niego bez ograniczeń.
Wśród dodatkowych założeń, jakie wymienia konkurencja doskonała, znajdują się:
? Brak interwencji państwa- oznacza, że wyłącznie mechanizm rynkowy ma wpływ na relacje między kupującymi a sprzedającymi, w tym na cenę;
? Zerowe koszty transakcji- podmioty nie ponoszą dodatkowych kosztów związanych z zawarciem umowy kupna- sprzedaży;
? Produkt posiada bliskie substytuty- dzięki temu nabywcy mogą łatwo zastąpić produkt innym, gdyby jego podaż była niewystarczająca.

W rzeczywistości spełnienie tych założeń jest bardzo trudne, dlatego też niewiele jest rynków charakteryzujących się doskonałą konkurencją. Niektórzy wskazują na rynki niektórych płodów rolnych, jako przykłady bliskie doskonałej konkurencji, ze względu na dużą liczbę producentów, stosunkowo nieelastyczny popyt i niemal doskonałą możliwość substytucji produktu. W praktyce gospodarczej jednak rynki rolne podlegają głęboko posuniętej regulacji w postaci ustalania cen minimalnych i skupów interwencyjnych, a także dopłat do produkcji, co stoi w sprzeczności z założeniami doskonałej konkurencji.
Inni wskazują na Giełdę Papierów wartościowych jako przykład doskonałej konkurencji. Istotnie wiele założeń jest spełnionych, jeśli rynek jest rozpatrywany w kontekście pojedynczego waloru, będącego przedmiotem obrotu. W przypadku jednak obrotu papierami wartościowymi duże znaczenie ma spekulacyjny motyw zakupu, a więc oczekiwania kupującego, co do przyszłego kształtowania się ceny waloru. Oznacza to niedoskonałą informację rynkową co do przyszłych cen. Wykonanie odpowiednich analiz, które pozwalają ograniczyć ryzyko związane z przyszłym kształtowaniem się cen waloru stanowi poważne koszty transakcji i stoi w sprzeczności z założeniami modelu.

KONKURENCJA MONOPOLISTYCZNA
W konkurencji monopolistycznej występuje wielu producentów, przy czym każdy z nich wytwarza stosunkowo małą część całkowitej produkcji trafiającej na rynek. Poszczególne firmy wytwarzają produkty niewiele różniące się od siebie, jednakże wyroby jednej firmy mają pewne cechy odróżniające je od produktów innych firm. Produkty poszczególnych firm są bliskimi, lecz nie doskonałymi substytutami. Wejście na rynek jest dość łatwe, jednakże wiąże się z pewnymi kosztami. Nowa firma musi wprowadzić na rynek produkt odróżniający się od innych oraz zdobyć klientów. Przeważają formy konkurencji pozacenowej, takie jak reklama, jakość itp. W konkurencji monopolistycznej firmy mają ograniczoną kontrolę na ceną produktu (zależy to głównie od stopnia zróżnicowania produktu oraz od liczby i bliskości konkurentów). Ze względu na istnienie bliskich substytutów, w przypadku gdy firma podniesie cenę, klienci mogą wybierać innych producentów. Jednakże firmy mają grupy lojalnych konsumentów preferujących ich produkty, co powoduje, że niewielka podwyżka ceny nie skłoni tych konsumentów do poszukiwania bliskiego substytutu u konkurentów. Przykładem na konkurencję monopolistyczną mogą być restauracje czy salony kosmetyczne.

OLIGOPOL.
Oligopol charakteryzuje się tym, że mała liczba producentów lub sprzedawców dominuje nad całym rynkiem danego wyrobu. Każda z firm dostarcza na rynek dużą część całkowitej produkcji, w związku z tym ich działalność wpływa znacząco na inne firmy. Firmy oligopolistyczne wytwarzają identyczne produkty, np. stal, miedź, cynk, albo produkty bardzo zróżnicowane, np. samochody, środki piorące, papierosy. Wejście na rynek oligopolistyczny nowych firm jest bardzo trudne. Konkurencja niecelowa odbywa się za pomocą reklamy oraz jakości, zwłaszcza w odniesieniu do produktów zróżnicowanych. Najistotniejszą cechą firm oligopolistycznych jest wzajemna zależność od decyzji dotyczących cen, tzn. że decyzja cenowa jednej firmy może znacząco wpływać na sprzedaż pozostałych firm. Jeżeli dana firma obniży cenę, to w wyniku wzrostu sprzedaży zwiększy swoje zyski kosztem konkurentów. Konkurenci mogą także obniżyć ceny do poziomu cen tej firmy albo jeszcze niżej, aby zwiększyć swoją sprzedaż. Wynikiem tego postępowania może być wojna cenowa, przynosząca straty wszystkim firmom. Gdy jakaś firma podniesie cenę, to ponosi ryzyko utraty rynku, natomiast pozostałe firmy zyskują na utrzymaniu dotychczasowej ceny. Stąd bierze się ograniczona skłonność do częstej zmiany cen na rynku oligopolistycznym. W celu niedopuszczenia do wojny cenowej firmy oligopolistyczne mogą zawierać porozumienia cenowe, zgodnie z którymi mogą razem podnosić lub obniżać cenę. Przy braku porozumień cenowych może być stosowana zasada przywództwa cenowego, polegająca na tym, że spośród dominujących na rynku kilku wielkich firm najsilniejsza firma odgrywa rolę przywódcy w zakresie kształtowania cen, natomiast pozostałe firmy dostosowują się do cen przez nią ustalonych.
Na rynku oligopolistycznym występuje kilku różnych dostawców, których sprzedaż stanowi zdecydowanie dominujący udział w ogólnej sprzedaży:
a) OLIGOPOLE NIEDOSKONAŁE- wytwarzają produkty o podobnej wartości użytkowej (substytuty), np. lokomotywy, samoloty, samochody, aparaty fotograficzne. Zróżnicowanie produktów może dotyczyć poziomu jakości, szczególnych cen, stylu lub serwisu. Każda z firm stara się zostać liderem w jednym z przedstawionym powyżej elementów, co przyciągnąć ma klientów, dla których element ten jest istotny. Oczywiście cena takiego towaru jest odpowiednio wyższa, co przynosi producentowi nadzwyczajny zysk.
b) OLIGOPOLE DOSKONAŁE (monopolistyczna)- wytwarzają produkty takie same pod względem wartości użytkowej np. ropa naftowa, gaz ziemny, elektryczność, stal. W tym przypadku przedsiębiorstwo nie może ustalić ceny swoich wyrobów na poziomie wyższym od rynkowego, chyba że jest w stanie zróżnicować poziom swoich usług. Jeśli nie jest to możliwe, jedynym sposobem osiągnięcia przewagi konkurencyjnej jest obniżka kosztów produkcji. Niskie koszty osiąga się, stosując strategię wysokich obrotów.
Współcześnie oligopol stanowi najbardziej rozpowszechnioną strukturę rynku, np. w gospodarce USA ok. 1/3 gałęzi przemysłu ma postać klasycznego oligopolu (8 największych firm dostarcza ponad 50% podaży gałęzi, zaś 20 największych firm ponad 75%). Kolejna 1/3 gałęzi przemysłu to słabe oligopole (8 największych firm dostarcza ponad 33% podaży gałęzi, a 20 największych ponad 50%). W wielu sektorach gospodarki, głównie przetworzonych produktów przemysłowych. Oligopole występują na rynku światowym: lotniczym, samochodowym, komputerowym, naftowym. W warunkach polskich za przykład oligopolu może posłużyć rynek rafinerii ropy naftowej. Do firm dominujących należą: PKN Orlen S.A. i Rafineria Gdańska, zaś firmy, które muszą się podporządkować do nich to następujące rafinerie: Czechowice- Dziedzice, Jasło, Trzebinia, Jedlicze, Gorlice.

CZYSTY MONOPOL.
MONOPOL- jest to porozumienie, zrzeszenie, związek lub zjednoczenie przedsiębiorstw albo pojedyncze przedsiębiorstwo, skupiające całą, względnie znaczną część produkcji lub usług, dzięki czemu może ustalić korzystne dla siebie warunki wytwarzania i ceny oraz osiągnąć wysokie zyski.
Czysty monopol oznacza, że jedna firma jest jedynym producentem lub dostawcą danego produktu lub usługi. Produkt monopolu nie ma dobrego czy bliskiego substytutu. Czysty monopol jest zabezpieczony przed konkurencją za pomocą barier ekonomicznych, technologicznych, prawnych lub innych, uniemożliwiających innym podmiotom wejście na rynek. Monopolista może podejmować działalność reklamową lub nie. W przeciwieństwie do przedsiębiorstwa działającego w warunkach wolnej konkurencji, firma monopolistyczna może podnieść cenę swojego produktu, sprzedając mniej, lub ją obniżyć, aby sprzedać więcej. Dokonuje ona wyboru takiej kombinacji cenowo- ilościowej, która maksymalizuje jej zysk. W gospodarce rynkowej istnieją różne formy monopoli. Wyróżnia się:
? Monopol państwowy (administrowany)- wynikający z decyzji administracyjnej władzy rządzącej (np. PKP, Poczta Polska).
? Monopol nieregulowany- monopol, na którego działanie nie wpływa rząd.
? Monopol ekonomiczny- powstający dzięki nagromadzeniu kapitału prywatnego lub publicznego w drodze akumulacji, połączenia się przedsiębiorstw prywatnych, sprzedaży papierów wartościowych, a czasem w wykorzystania umarzanych dotacji z budżetu państwa lub przywilejów licencyjnych.
? Monopol naturalny:
? Monopol przyrodniczy ? to taka gałąź gospodarki, w której długookresowe koszty przeciętne i krańcowe spadają wraz ze wzrostem produkcji, co prowadzi do zdominowania produkcji przez pojedynczą firmę. Przykładem monopolu naturalnego są przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, takie jak dysponujące sieciami energetyczną, telefoniczną, wodociągów .
? Monopol wynikający z rzadkości rozmieszczenia środków produkcji lub środków świadczenia usług (np. jedna apteka w miasteczku).
Monopson to wyłączony nabywca jakiegokolwiek towaru, usługi lub zasobu, np. państwo jako nabywca produktów przemysłu zbrojeniowego.
Na rynku konkurencji monopolistycznej i na rynku oligopolistycznym, a niekiedy nawet na rynku wolnokonkurencyjnym, firmy mogą uzgodnić takie zachowanie, jak gdyby były jednolitym monopolem. Tworząc w ten sposób kartel.Kartel jest organizacją niezależnych producentów zmierzających do wykluczenia konkurencji między sobą poprzez wspólną regulację udziałów w rynku, poziomów produkcji i cen, w celu podnoszenia cen i zysków ponad poziomy wyznaczone przez konkurencję. Tworzenie karteli pomiędzy przedsiębiorstwami jest nielegalne w Unii Europejskiej oraz w Stanach Zjednoczonych, jak również w wielu innych państwach świata. Kartelem międzynarodowym jest OPEC. OPEC to Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową z siedziba w Wiedniu. Celem organizacji jest kontrolowanie światowego wydobycia ropy, poziomu cen i opłat eksploatacyjnych. Utworzona została w 1960 r., w Bagdadzie. Wzrost znaczenia OPEC przypada na okres kryzysu naftowego lat 1973- 1974 kiedy to organizacja wielokrotnie podwyższała światowe ceny ropy naftowej. Trust jest połączeniem przedsiębiorstw w jedno nowe przedsiębiorstwo w wyniku czego następuje centralizacja produkcji i kapitału. Władzą jest rada wykonawcza. Dotychczasowi właściciele przedsiębiorstw wchodzących w skład trustu, przekształcają się w akcjonariuszy (udziałowców), otrzymując zaświadczenia (certyfikaty) trustowe opiewające na uprzednio posiadany majątek, które stanowią podstawę do podziału zysków. Koncern jest zespołem odrębnie działających przedsiębiorstw, należących jednak do wspólnego właściciela. Duże, silne kapitałowo przedsiębiorstwo wykupuje akcje innych firm lub doprowadza do fuzji organizacyjnych, uzyskując nad nimi kontrolę. Poszczególne firmy wchodzące w skład koncernu działają samodzielnie, opierając się na rachunku ekonomicznym. Jednakże centrala koncernu ustanawia długofalowe strategie rozwoju przedsiębiorstw oraz określa im zasięg rynków zbytu, eliminując konkurencję między tymi przedsiębiorstwami. Przykładami mogą być koncerny tytoniowe, paliwowe, energetyczne. Koncern Energetyczny ENERGA S.A. ? Grupa Kapitałowa ENERGA to polska grupa zajmująca się wytwarzaniem, dystrybucją i sprzedażą energii elektrycznej, dostarcza prąd około 2,7 mln odbiorców, co stanowi ok. 17-procentowy udział w rynku obrotu energii elektrycznej. Cztery najważniejsze Spółki Grupy to: zarządzająca ENERGA S.A., Operator Systemu Dystrybucyjnego ENERGA- OPERATOR S.A., spółka obrotowa- ENERGA- OBRÓT S.A., oraz spółka obsługująca klientów- Twoja Energia S.A. Oddziały przedsiębiorstwa znajdują się w Elblągu, Gdańsku, Kaliszu, Koszalinie, Olsztynie, Płocku, Słupsku, Toruniu. Spółka dostarcza energię elektryczną na obszarze północnej i środkowej Polski (75 tys. km kw.- blisko ? powierzchni kraju). Konglomerat polega na przyłączeniu do monopolu przedsiębiorstw niezmonopolizowanych, a działających w różnych gałęziach gospodarki. Monopol, inwestując swoje zyski, dywersyfikuje rodzaje produkcji i rynki zbytu, dzięki czemu osiąga zyski z dodatkowych dziedzin, jak również rozkłada ryzyko na większą liczbę różnorodnych sfer działania. Holding jest spółką dysponującą kapitałem kontrolnym akcji innych firm. Teoretycznie wystarczy posiadanie nieco więcej niż 50% akcji innych spółek , aby je można było kontrolować. Spółki akcyjne, wchodzące w skład holdingu, dysponują kapitałem własnym i uzyskanym ze sprzedaży obligacji oraz same kontrolują inne przedsiębiorstwa, dlatego też holding może kontrolować kapitał wielokrotnie przewyższający jego własny kapitał. Przykładami holdingów w Polsce są: Holding ?Stocznia Gdynia S.A.?, spółki węglowe, a w skali międzynarodowej: General Motors czy Imperial Chemical Industries.
Należy podkreślić, że w wielu krajach ekspansja monopoli jest ograniczona działalnością antymonopolową państwa, zakazującą jakichkolwiek form zmowy i starań o monopolizację rynku oraz nieuczciwych metod konkurencji. We współczesnej gospodarce rynkowej występuje sfera gospodarki niezmonopolizowanej oraz sfera gospodarki zmonopolizowanej. W sferze niezmonopolizowanej ceny kształtuje mechanizm popytu i podaży, a więc są one wypadkową działania żywiołowych sił rynku. Natomiast w sferze zmonopolizowanych ceny ustalane są przez firmy monopolistyczne lub oligopolistyczne, które regulując rozmiary podaży, ustalają ceny na poziomie dla nich najkorzystniejszym, zapewniającym maksymalizację zysku.