Pojęcia związane z Romantyzmem.

ROMANTYZM – POJĘCIA DO EPOKI


ARCHAIZM - element językowy, który został zastąpiony przez nowy element lub wyszedł z użycia na skutek zaniku jego desygnatów. Można wyróżnić archaizm fonetyczny, słowotwórczy, leksykalny. semantyczny, składniowy i stylistyczny. Jest to podstawowy środek archaizacji w utworach literackich.
BALLADA – to wierszowana opowieść o niezwykłych wydarzeniach – legendarnych lub historycznych. Łączy cechy liryki, epiki i dramatu, jest więc gatunkiem synkretycznym. Jej nazwa pochodzi od włoskiego ballare (tańczyć), co wskazuje na włosko-prowansalskie początki. Romantyczna ballada nawiązuje jednak do ludowych pieśni, które między XII a XIV wiekiem pojawiły się w Danii i Szkocji. Pod koniec XVIII wieku odkryli je miłośnicy folkloru. Wkrótce ballada stała się ulubionym gatunkiem poetów. Jej forma romantyczna wyróżniała się śpiewnością wiersza, nastrojowością, tajemniczością niejasno zarysowanych zdarzeń, często „cudownych” bądź związanych z interwencją złowrogich sił nadzmysłowych. Uwydatnieniu sensacyjności sprzyja konstrukcja narratora, zdziwionego światem, który przedstawia.
BAŚŃ - jeden z podstawowych gatunków epickich literatury ludowej. Krótki utwór o tematyce fantastycznej, nasyconej cudownością związaną z wierzeniami magicznymi, ukazujący dzieje bohaterów swobodnie przekraczających granice między światem poddanym motywacjom realistycznym a sferą działania sił nadnaturalnych.
BOHATER ROMANTYCZNY – dojrzewa. Buntuje się przeciw starym, bo nie chce być taki jak oni. Wolałby umrzeć młodo. Zdziwiony odkrywa, że w jego świecie dzieją się rzeczy, o których – jak mówił Szekspir – nie śniło się filozofom. Niebezpiecznie wciąga go odsłaniająca się tajemnica. Kiedy bohater romantyczny przeżywa wielką i nieszczęśliwą miłość, to porzuca swój dawny świat – nauką, książki, a nawet przyjaciół. Czuje, że uczucie go niszczy, że sam sobie jest teraz obcy. Jeszcze nie wie, że znalazł się na początku nowej drogi. Rusza w podróż i odkrywa nieznane światy. Wspina się na najwyższe szczyty, żegluje po wzburzonych wodach, zatraca się w bezkresnych stepach. Kiedy przeżywa piękno i grozę natury, pojmuje, że podróżując, szuka samego siebie. Zamaskowany, wzniosły, ironiczny – jest tajemnicą dla innych. Kiedy sam zagląda w swoje wnętrze, widzi ciemność i pustkę. Pyta: „Kim jestem?”. Chciałby wykrzyczeć całą prawdę. Szuka Boga, chce z Nim rozmawiać, przeżywa mistyczny trans, czasem wątpi, a nawet bluźni. I znajduje Go, ale we własnym sercu. Walczy o wolność swego narodu. Konspiruje, bierze udział w powstaniu, jest więziony, ginie bohaterską śmiercią. Jego życie jest cząstką historii. Może być jej ofiarą, ale może też ją tworzyć. Jego życie jest dramatyczne, jakby toczyło się na wielkiej scenie, gdzie walczą ze sobą dobro i zło. On sam przechodzi przemianę. Musi umrzeć, żeby urodzić się na nowo.
BYRONIZM - ogólnoeuropejski prąd literacko-społeczny początku XIX wieku, ukształtowany pod wpływem twórczości i biografii angielskiego poety romantycznego G.G. Byrona. Charakteryzuje się romantyzmem rewolucyjnym, ideą wyzwolenia narodowego, buntem przeciwko panującym stosunkom społecznym i politycznym oraz przeciw zasadom moralnym, zachowując ironiczny dystans wobec świata.
ELEGIA - utwór liryczny wyrażający żal po stracie kogoś bliskiego lub przez autora cenionego, a także ból z istnieniem w ogólności. Przywołuje często konkretne, tragiczne, budzące smutek wydarzenie. Wyróżniamy także elegie miłosne (wyrażające cierpienia osoby nieszczęśliwie zakochanej lub żal po utracie ukochanej osoby) oraz patriotyczne.
EPIGONIZM - to nietwórcze, często nieświadome naśladowanie utalentowanych poprzedników. W kulturze polskiej zjawisko to poraz pierwszy pojawiło się w epoce romantycznej wraz z wybuchem „balladomanii” i „sonetomanii”, kiedy to nagminnie zaczęto powielać Mickiewiczowskie wzory.
EPOPEJA- słowo pochodzące od greckiego wyrazu epopoiia. Jest to dłuższy utwór zwykle wierszowany którego tematem są dzieje bohaterów narodowych przedstawione na tle ważnych i przełomowych wydarzeń historycznych. Np. Pan Tadeusz – A. Mickiewicza.
GAWĘDA SZLACHECKA - gatunek prozy epickiej ukształtowany w lit. Polskiej. G. tematycznie związana ze szlacheckim życiem i obyczajem, kształtowana była na wzór opowiadania ustnego. Odznaczała się brakiem konturów kompozycyjnych,, swobodą w prowadzeniu wątków, powtórzeniami, licznymi zwrotami do słuchaczy, występowaniem gestów fonicznych itp. Te właściwości g. oddziaływały także na utwory poetyckie.
GOTYCYZM - nurt literacki o charakterze preromantycznym, zrodzony w angielskiej prozie XVIII w. Nazwa gotycyzm wywodzi się z odmiany powieści angielskiej zwanej powieścią gotycką lub też powieścią grozy i czarnym romansem. Przeciwstawiała ona racjonalizmowi i dydaktyzmowi literatury oświecenia wizję świata nieuporządkowanego, pełnego zjawisk nadprzyrodzonych. Nawiązując do średniowiecznych legend i kronik, rozgrywała romansowe perypetie fabuły w mrocznej scenerii dawnych zamków, w atmosferze tajemniczości, napięć, gwałtownych uczuć i okrucieństwa, wśród duchów, wampirów i zbrodniarzy o demonicznej sile zła. Głównymi przedstawicielami byli: H. Walpole, C. Reeve, A. Radcliffe. Gotycyzm wywarł wpływ także na późniejszą literaturę i sztukę (m.in. współczesny film grozy).
GROTESKA - jest to ukazywanie rzeczywistości w literaturze, teatrze, filmie i dziełach plastycznych w sposób, w którym odbiorca uznaje go za nierealistyczny, obcy, absurdalny. Groteska cechuje się deformacją rzeczywistości, mieszaniem elementów kontrastowych, pozostających ze sobą w sprzeczności (np. bieli z czernią, dobra ze złem itp.), zakłóceniem zdrowego rozsądku (nonsensu) i zasad logicznych. W dziełach literackich, w których występuje groteska, znajduje się często parodia i skłonność do swobodnego mieszania cech różnych gatunków i stylów.
HEKSAMETR - w metryce antycznej wers sześciostopowy, złożony z daktyli zastępowanych wymiennie przez spondeje, z wyjątkiem piątej stopy. Miara wierszowa występująca głównie w eposie, także w poezji bukolicznej, dydaktycznej i religijnej. Heksametr jest naśladowany w nowożytnej poezji europejskiej, m.in. tzw. heksametr polski (Powieść Wajdeloty z Konrada Wallenroda A. Mickiewicza).
IMPROWIZACJA - to tworzenie dzieła bez przygotowania zazwyczaj w obecności słuchaczy. Jest aktem niepowtarzalnym i spontanicznym. Improwizacyjne popisy były wielką atrakcją życia literackiego.
INDYWIDUALIZM JĘZYKOWY – termin indywidualizm pochodzi od francuskiego individualisime, co znaczy poczucie niezależności i odrębności osobistej. Indywidualizm językowy to wyraz lub wyrażenie będące czyimś indywidualnym towarem lub użyte prze kogoś w sposób szczególny, tylko u niego stwierdzony.
INTONACJA - przebieg melodyczny danego segmentu językowego, kolejne podnoszenie i zniżanie głosu. Określony kontur intonacyjny jest jedną z cech definicyjnych wszelkiej wypowiedzi językowej i pełni określoną funkcję semantyczną, m.in. charakterystyczna jest intonacja pytania, apelu, czy też wypowiedzi nacechowanych emocjonalnie.
IRONIA ROMANTYCZNA – jest stylem wypowiedzi pozwalającym na zabawy dwuznacznością słów, lecz romantycy nadali jej wyższą rangę. Uczynili z niej postawę wobec życia. Ich ironia służy zaznaczeniu dystansu (wobec świata, ludzi, sztuki). Podkreśla zatem odrębność i wolność romantycznego „ja”
KATASTROFIZM – przekonanie o nieuchronności katastrofy. Wizja Krasińskiego, w której ludzkości brakuje jakiejkolwiek odnowicielskiej siły, jest przykładem historiozoficznego katastrofizmu, w myśl którego cywilizacja utraciła zdolność rozwoju, a jej podstawowe wartości i dokonania są skazane na zagładę. Wyjątkowy pesymizm tego obrazu wyraźnie odcina się od romantycznych marzeń o przyszłości i daje się porównać jedynie z wizjami katastroficznymi, które pojawiły się w sztuce po najstraszniejszych doświadczeniach wieku XX.
LIST ROMANTYCZNY – romantyzm stworzył własną kulturą listu. Jej początki sięgają sentymentalizmu, kiedy to korespondencja stała się sztuką. Popularne wówczas powieści w listach były dla romantyków źródłem inspiracji i zachętą do wyrażania życia wewnętrznego w prywatnej korespondencji. Forma epistolarna sprzyjała relacjom najbardziej intymnym, takim jaj miłość i przyjaźń. Prócz listów-wyznań popularnością cieszyły się listy z podróży, listy-medytacje.



MESJANIZM - pogląd religijno-społeczny oparty na wierze w nadejście Mesjasza, który odkupi winy ludzkości i przez własne cierpienie otworzy jej drogę do wiecznego szczęścia. Pogląd historiozoficzny przypisujący jednostkom lub narodom szczególne posłannictwo wobec ludzkości. W literaturze polskiej mesjanizm wyraża przekonanie o szczególnej roli Polski w dziejach świata, roli Mesjasza narodów. Elementy mesjanizmu pojawiły się w XVII w. jako jeden ze składników sarmatyzmu – wiara w misję dziejową narodu polskiego jako przedmurza chrześcijaństwa. Rozkwit filozofii i literatury mesjanizmu przypada na okres romantyzmu, gdy kształtowała się nowożytna świadomość narodowa.
MISTYCYZM – termin mistycyzm wiąże się z jednostkowym doświadczeniem Tajemnicy, jaką jest bezpośrednie spotkanie z Bogiem. Choć doznanie to, przyjmujące postać widzenia, proroczej wizji, snu, ekstazy czy olśnienia, zdaje się trudne do wyrażenia, mistycy często odczuwają wewnętrzny przymus zapisania objawionej im prawdy. Doświadczenie to znane jest wyznawcom różnych religii; instytucje religijne zazwyczaj ostrożnie odnoszą się do mistycznych objawień.
OKTAWA - strofa zbudowana z 8 wersów 11-zgłoskowych o układzie rymów abababcc. Wywodzi się z włoskiej poezji ludowej. Rozpowszechniona w renesansie, stała się główną formą wierszowanych gatunków epickich. Do polskiej liryki wprowadzona przez S. Grabowieckiego, do epiki przez P. Kochanowskiego, mistrzowsko wykorzystana w Beniowskim J. Słowackiego. Odmiany oktawy: strofa 8-wersowa złożona z 13-zgłoskowców lub z przeplatających się 11- i 8-zgłoskowców, zakończona dystychem 11-zgłoskowym.
PATOS - kategoria estetyczna, np. w literaturze, muzyce, teatrze, oznaczająca przedstawienie zjawisk wyjątkowo doniosłych, monumentalnych, o niezwykłych walorach emocjonalnych (namiętność, rozpacz) za pomocą środków artystycznych (zwłaszcza z repertuaru retoryki) zapewniających wywołanie u odbiorców stanów intensywnego napięcia uczuciowego. Jedna z podstawowych kategorii estetycznych epok klasycyzujących.
POEMAT DYGRESYJNY - ukształtowany w okresie romantyzmu gatunek poezji narracyjnej łączący elementy epickie z lirycznymi i dyskursywnymi. Jest to rozbudowany utwór wierszowany o charakterze fabularnym, mający fragmentaryczną i pozbawioną rygorów kompozycję, złożony z luźnych epizodów spojonych zwykle wątkiem podróży bohatera. Na plan pierwszy, przed fabułę, wysuwa się w nim zazwyczaj postać narratora, który traktuje opowiadane zdarzenia w sposób żartobliwy i ironiczny.
POEZJA MELICZNA - jest efektem szczególnego zbliżenia słowa i muzyki, kiedy teksty są śpiewane lub recytowane przy dźwiękach instrumentu. Muzyka kształtuje wówczas rytm, intonacje i brzmienie wiersza , co zdarza się często w poezji ludowej i w romantycznej.
POWIEŚĆ POETYCKA – to dłuższy utwór wierszowany, łączący elementy liryczne i epickie, którego luźna, fragmentaryczna fabuła obfituje w momenty dramatyczne. Towarzyszy jej aura zagadkowości i niedomówień oraz emocjonalna i subiektywna narracja. Twórca gatunku był Walter Scott, lecz dopiero dzięki BYRONOWI powieść poetycka zdobyła ogromną popularność. Stało się tak głównie za sprawą nowego typu bohatera – samotnie powstającego przeciw światu indywidualisty, którego gwałtowne namiętności mogą doprowadzić aż do zbrodni i samozagłady, przekonująco uosabiającego wewnętrzne rozdarcie jednostki między dobrem a złem.
PREROMANTYZM – jest to zespół zjawisk artystycznych, które zapowiadały nadejście romantycznego przełomu w kulturze europejskiej. Należały do nich: sentymentalizm, eksponujący rolę uczuć; „powieść gotycka”, intrygująca opisami zdarzeń niezrozumiałych i przerażających; zwrot do przeszłości (przede wszystkim do średniowiecza), a więc do czasów sprzed panowania „cywilizacji rozumu”.
RAPSOD – to pieśń epicka będąca częścią większego poematu lub samodzielny utwór poetycki sławiący w podniosłym stylu bohatera albo ważne wydarzenie w dziejach narodu. W starożytnej Grecji rapsodami nazywano pieśniarzy, którzy recytowali utwory epickie podczas świąt bądź uroczystości.
ROMANTYZM - Romantyzm rozwijał się w Europie od końca XVIII wieku do końca lat 40-tych wieku XIX. Za początek umownie przyjmuje się rok 1789 (Wielka Rewolucja Francuska), za koniec natomiast 1848 (Wiosna Ludów). W Polsce za początek okresu przyjmuje się najczęściej rok 1822 (rok wydania I tomu „Poezji” Adama Mickiewicza), za koniec rok 1863, czyli wybuch powstania styczniowego. Romantycy wypracowali swój własny styl, charakterystyczny dla epoki. Najważniejsze cechy stylu romantycznego to: elementy mowy codziennej (w tym wyrazy dosadne, pospolite i regionalne), nawiązania do języka twórczości ludowej, słowa rzadkie i przestarzałe, egzotyzmy (np. wyrazy orientalne), wyrażenia ekspresywne. Dzięki tym środkom osiągnęli niezwykły stopień wyrazistości obrazu poetyckiego.
SYLABOTONIZM - system metryczny wiersza oparty na stałej liczbie sylab w wersie (z dopuszczeniem drobnych odchyleń) i powtarzającym się rozkładzie sylab akcentowanych i nie akcentowanych.
SYNKRETYZM – to łączenie w całość różnych, często wykluczających się elementów. Romantycy, porzucając klasycystyczny wymóg czystości gatunków, celowo mieszali formy, style, a nawet rodzaje sztuk.
TRAGIZM ROMANTYCZNY – bohaterowie romantyczni nieraz stają wobec wyboru tragicznego – między dwiema równorzędnymi wartościami. Toteż podejmując decyzję, zmierzają do nieuchronnej katastrofy, podobnie jak niegdyś bohaterowie tragedii antycznej. O tragiczności ich sytuacji nie decyduje jednak niepojęty los, lecz – wypadki dziejowe. Romantyczny tragizm ma bowiem wymiar historyczny.
TYRTEIZM - aktywna postawa jak powinien zajmować romantyczny poeta wobec współczesnych zdarzeń oznaczała połączenie twórczości i czynu, myśli i działania. Na wzór spartańskiego wodza i poety, Tyrteusza, który wcielił ten ideał.
WALLENRODYZM – Mickiewicz stworzył literacką postać patrioty uciekającego się do zdrady. I choć wkrótce ostro potępił tę metodę walki , było już zapóźno. Jego bohater przeniósł się z literatury do życia. Dla polskich spiskowców, rewolucjonistów i opozycjonistów walenrodyzm stał się jednym ze wzorów działania. Żyjąc pod zaborami, w okupowanym kraju, Polacy musieli prowadzić grę pozorów. Jednak nie tylko konspiratorzy, ale także i kolaboranci przyjmowali czasem miano Wallenrodów, a romantyczny mit zdrajcy dostarczał im malowniczej zasłony dla działań moralnie dwuznacznych lub zasługujących na potępienie.
WALTERSKOTYZM - zespół cech charakteryzujących jeden z typów powieści historycznej, ukształtowany w literaturze europejskiej na początku XIX w. za sprawą twórczości pisarza szkocko-angielskiego Waltera Scotta. Uformował on wzorzec powieści historycznej pozostający w opozycji wobec tradycyjnego eposu oraz romansu historycznego. W utworach W. Scotta żywa akcja i wyraziście charakteryzowane postacie osadzone były w szerokim tle doniosłych wydarzeń z dziejów narodowych, realiów społeczno-obyczajowych epoki, osobliwości kulturowych i krajobrazowych, fikcyjna fabuła umieszczona była na tle historycznym, wprowadzone były elementy przygody i grozy. Walterskotyzm wywarł wielki wpływ na epikę romantyzmu i stał się jednym z przejawów romantycznego historyzmu.
WERTERYZM – mianem werteryzmu określa się postawę człowieka, który chce być uważany za jednostkę obdarzoną szczególną wrażliwością. Pragnie, by dostrzeżono, ze ta wyjątkowość wynosi go ponad przyziemne życie, lecz zarazem skazuje na głębokie cierpienie i samotność.
WIERSZ NIEREGULARNY - rodzaj wiersza opozycyjny wobec wierszowania regularnego, ale tylko na jego tle czytelny i znaczący, powstały bowiem w rezultacie modyfikacji zasad któregoś z trzech regularnych systemów wersyfikacyjnych. Zachowuje on fundamentalną dla wierszy regularnych zasadę opierania rytmicznej ekwiwalencji wierszowych jednostek na wyznacznikach liczbowych.
WIESZCZ - w dawnej Polsce Wieszcz był synonimem poety lecz romantycy wydobyli pierwotny sens tego słowa i nadali mu nowe znaczenie. Odtąd miano to odnosiło się do poety łączącego wielką moc twórczą z darem widzenia przyszłości. Wybrał go Bóg by jego słowami objawić ludziom porządek świata i sens istnienia.
WZNIOSŁOŚĆ – odczucie wzniosłości wywoływane jest przez rzeczy wielkie, niezwykłe, budzące podziw, zdumienie, a nawet grozę, która zdaje się przekraczać nasze pojęcia i wyobrażenia tak bardzo, że nie potrafimy ich opisać czy wyrazić. W naturze, szczególnie w sile żywiołów, romantycy podziwiali bardziej wzniosłość niż piękno.