Definicje i rodzaje dramatów

Dramat, z greckiego drma – („działanie, akcja”), jeden z trzech głównych (obok liryki i epiki) rodzajów literackich, trakto-wany często jako gatunek sztuki syntetycznej, wielotworzywowej – zarówno literackiej, jak i teatralnej.
Wykształcił się ze starogreckich obrzędów ku czci Dionizosa. W dramacie antycznym wykrystalizowały się z czasem dwie ważniejsze odmiany: tragedia i komedia, ale podział ten zatarł się w XIX w. Obecnie termin dramat oznacza utwór literacki bądź sztukę teatralną o treści poważnej (niekoniecznie tragicznej).
Strukturę dramatu charakteryzuje centralne znaczenie akcji, główną formą podawczą jest dialog. Utwór zawiera tekst główny (dialogi, monologi) oraz tekst poboczny (didaskalia, wskazówki inscenizacyjne). Specyfiką dramatu jest akcja konfliktowa, rozczłonkowana na szereg epizodów (scen, aktów), oraz – przeważnie – brak warstwy narracyjnej.
Tekst dramatu, zorientowany przede wszystkim na osiągnięcie maksymalnej wyrazistości scenicznej, skoordynowany jest z możliwościami techniki teatralnej, m.in. z rozwiązaniem inscenizacyjnym poszczególnych epizodów. Do elementów struktu-ralnych dramatu należą m.in.: dialog, monolog, ekspozycja, prolog, epilog, intryga, kolizja, kontrakcja, replika, odsłona, węzeł dramatyczny.
Główne odmiany dramatu: drama, komedia, tragedia, tragikomedia, a także dramat muzyczny (opera) oraz melodramat.
Wśród największych twórców światowego dramatu zasłynęli m.in.: Ajschylos, Eurypides, Sofokles, W. Shakespeare, P. Clderon de la Barca, P. Corneille, J. Racine, Molier, F. Schiller, H. Ibsen, N.W. Gogol, G.B. Shaw, A.P. Czechow, B. Brecht. Do wybitnych autorów dramatu polskiego zaliczają się: Z. Krasiński, F. Zabłocki, J. Słowacki, S. Wyspiański.

Dramat filmowy, utwór filmowy o charakterze fabularnym (rzadziej dokumentalnym), w którym akcja skupia się wokół głównego konfliktu, a jego struktura ma za zadanie poruszyć emocje widza. W zależności od problematyki występują różne odmiany gatunku charakteryzujące się swoistą poetyką.
Dramat filmowy psychologiczny – konflikt w nim ma charakter wewnętrzny – rozgrywa się w psychice bohatera, osoby często psychicznie niezrównoważonej. W zakresie poetyki cechują go: duża liczba zbliżeń, wolny rytm narracji, wzrastające napięcie dramaturgiczne, szczególna rola muzyki i tzw. efektów dźwiękowych, np. Milczenie i Persona I. Bergmana, Lokator R. Polańskiego, Trzy kobiety R. Altmana. Odmianą dramatu psychologicznego jest thriller psychologiczny, np. Wstręt J.Polańskiego.
Dramat filmowy obyczajowy – jego tematem są konflikty obyczajowe, np. opozycja: zbuntowana jednostka – społeczeństwo (Na nabrzeżach E. Kazana, Buntownik bez powodu N. Raya), konflikt artysty i społeczeństwa (Lenny B. Fosse’a), robienie kariery (Wszystko o Ewie J. Mankiewicza) czy brak ambicji i dążeń (Pięć łatwych utworów B. Rafelsona).
Dramat filmowy społeczny – fabularny lub dokumentalny (paradokumentalny) utwór, którego tematem są problemy społecz-ne, np. Nietolerancja D.W. Griffitha, Grona gniewu J. Forda, Złodzieje rowerów V. de Sici, Na wylot G. Królikiewicza, Perła w koronie K. Kutza, Ghandi R. Attenborougha.
Dramat filmowy sensacyjny, jego tematem są zbrodnia i przestępstwo; ma wiele odmian: dramat gangsterski – głównym bohaterem jest przestępca (gangster) lub organizacja przestępcza. Gangster jako bohater tragiczny pojawia się w latach 30. W latach 60. pojawiły się kolorowe filmy tego gatunku, np. Bonnie i Clyde A. Penna, Zbieg z Alcatraz J. Boormana; w następ-nej dekadzie wyjątkowy sukces odniosły 3 części Ojca chrzestnego F.F. Coppoli; filmem wykorzystującym paradygmat dramatu gangsterskiego z jego ikonografią, bohaterami, motywami tematycznymi, muzyką i rozwiązaniami formalnymi jest Dawno temu w Ameryce S. Leone; gatunek ten doczekał się również licznych parodii, np. Honor Prizzich J. Hustona.
Horror – miał przerażać lub wywoływać u widza rodzaj katharsis, np. Gabinet doktora Caligari R. Wiena; służyła temu po-etyka ekspresjonizmu; współczesny film grozy pomnożył środki zastraszania za pomocą nowoczesnej techniki, np. thriller tym różni się od horroru, że to co tajemnicze i niesamowite, jest racjonalnie umotywowane, a istotną rolę w poetyce gatunku odgrywa tzw. suspense, czyli zawieszenie przebiegu akcji; mistrzem gatunku był A. Hitchcock.
W latach 70. powstała odmiana kina grozy tzw. gore – straszenie widza i brutalność stanowi cel sam w sobie; twórcą gatunku jest H.G. Lewis.
Dramat katastroficzny – jego tematem jest problem zagrożenia, np. Płonący wieżowiec J. Guillermina, Trzęsienie ziemi M. Robsona.
Dramat kryminalny – jego tematem jest zbrodnia; istnieje wiele odmian gatunku: czarny film, dramat detektywistyczny, komedia kryminalna, dramat policyjny.
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego - Język polski” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś. ISBN 83-87977-20-9. Rok wydania 1999.

Dramat liturgiczny, gatunek dramatyczno-teatralny ukształtowany w średniowieczu, związany z liturgią kościelną, dla którego inspirację tematyczną stanowiły Biblia i apokryfy. Dramat liturgiczny obejmuje trzy odmiany: dramatyczne insceni-zacje obrzędowe (widowiska, procesje widowiskowe); oficja dialogowe i oficja dramatyczne (sceny dialogowe afabularne z eksponowaniem gestu oraz ilustrujące wydarzenia biblijne, w których gest i słowo miały takie samo znaczenie); dramat liturgiczny w ścisłym znaczeniu (widowiska sceniczne o tematyce biblijnej przedstawiane w języku łacińskim). Najstarszy zachowany w Polsce dramat liturgiczny pochodzi z przełomu XII i XIII w. (Procesja na Niedzielę Palmową), współczesną próbę spektaklu opartego na dawnych tekstach Gra o męce i zmartwychwstaniu stworzył K. Dejmek (1981).
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego - Język polski” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś. ISBN 83-87977-20-9. Rok wydania 1999.

Dramat niesceniczny, odmiana dramatu o swobodnej, luźnej kompozycji, z rozbudowanym tekstem pobocznym lub dygre-sjami, często zawiera liczne elementy liryczne lub epickie. Przeznaczony raczej do czytania niż do inscenizacji, także dramat uznany za trudny do wystawienia lub pozbawiony walorów scenicznych. Pojęcie w dużej mierze anachroniczne, gdyż drama-ty uznane dawniej za niesceniczne, współcześnie są chętnie realizowane na scenie (możliwości techniczne, zmiana optyki – wyjście realizacji teatralnych poza budynek) dzięki rezygnacji z przywiązania do tekstu dramatu, odkryciu możliwości wyni-kających z samej dramatyczności (np. teatr absurdu, teatr ekspresji itp.).
Tradycje dramatu niescenicznego stanowią w starożytności dialogi Platona, Seneki, średniowieczny dialogowy np. moralitet, renesansowe traktaty filozoficzne i społeczne. W XIX w. termin dramat niesceniczny obejmował nie formę dialogową, lecz w pełni ukształtowany dramatycznie utwór pozostający poza zainteresowaniem teatru (np. trudności inscenizacji, odbioru, nadmiar wątków filozoficznych, erudycyjnych, nie mieszczący się w zwyczajach teatru).
Za dramaty niesceniczne zostały uznane utwory Słowackiego i Norwida, Krasińskiego (Irydion, niektóre partie Nie-Boskiej komedii), Wyspiańskiego, również Żakieria P. Mrimego, Manfred Byrona. Dopiero na przełomie XIX i XX w. dzięki Wyspiańskiemu dramat romantyczny wszedł na sceny i zyskał aplauz. Równocześnie rozpoczął się proces świadomego zacierania granic rodzajowych, wprowadzania do dramatów rozbudowanej narracji – m.in. obszerne, przeznaczone do czyta-nia (pozbawione wskazówek scenicznych) didaskalia w twórczości Wyspiańskiego, J.A. Kisielewskiego i in.
Hasło opracowano na podstawie Słownika Encyklopedycznego - Język polski Wydawnictwa Europa. Autorzy: Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś. ISBN 83-87977-20-9. Rok wydania 1999.

Dramat romantyczny, odmiana dramatu charakterystyczna dla idei romantyzmu, odrzucając klasyczne reguły dramatu nawiązywała do teatru szekspirowskiego, hiszpańskiego, melodramatu. Dramat romantyczny łączy cechy gatunkowe trady-cyjnych rodzajów literackich, odznacza się fragmentarycznością budowy, zespoleniem wątków realistycznych z fantastycz-nymi, splotem tragizmu z komizmem i patosu z groteską.
Autorzy dramatu romantycznego przedstawiali własną wizję świata, historię traktowali z pewną swobodą, stosowali różne techniki dramaturgiczne w ramach jednego utworu, prezentowali sprzeczności dążeń, motywacji i światopoglądów. Dramat romantyczny przeciwstawił się dyscyplinie kompozycyjnej gatunków klasycznych, zatarte granice miedzy poszczególnymi składnikami stały się poetycką wykładnią świata, w którym zamiast harmonii dominuje dysonans, a wieloznaczność zdarzeń tworzy trudne do rozstrzygnięcia problemy.
Do wielkich dzieł tego gatunku należą m.in. Hernani W. Hugo, Dziady A. Mickiewicza, Kordian J. Słowackiego, Nie-Boska komedia Z. Krasińskiego. Nierespektowanie możliwości technicznych sceny i konwencji widowiska teatralnego przez auto-rów uniemożliwiało przez długie lata inscenizację tych dzieł, udanym przedsięwzięciem były w okresie międzywojennym spektakle L. Schillera.
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego - Język polski” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś. ISBN 83-87977-20-9. Rok wydania 1999.

Dramat poetycki, odmiana współczesnego dramatu, obejmująca utwory sceniczne nacechowane swobodą kompozycyjną, poetyckością języka, stylizacją, operujące zarówno symbolem i wielką metaforą, jak i chwytami przypowieści. Dramat po-etycki sięga do motywów historycznych, np. Escurial M. de Ghelderode’a i Mord w katedrze T.S. Eliota, mitologicznych, np. Orfeusz A. Świrszczyńskiej, biblijnych, np. Mirakle H. Bardijewskiego, fantastycznych, np. Cocktail party T.S. Eliota.
Hasło opracowano na podstawie Słownika Encyklopedycznego - Język polski Wydawnictwa Europa. Autorzy: Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś. ISBN 83-87977-20-9. Rok wydania 1999.

Dramat satyrowy, gatunek uprawiany w starożytnej Grecji, wystawiany w czasie Wielkich Dionizji (konkursów dramatycz-nych) jako ostatni człon tetralogii (cyklu literackiego złożonego z 3 tragedii i dramatu satyrowego). Pogodna tematyka inspi-rowana mitologią prezentowana była przez chór satyrów w kostiumach, występujący na tle łąki lub lasu. Twórcą gatunku był Pratinas z Fliuntu (V w. p.n.e.), do naszych czasów zachowały się dwa utwory: Tropiciele Sofoklesa i Cyklop Eurypidesa.
Hasło opracowano na podstawie Słownika Encyklopedycznego - Język polski Wydawnictwa Europa. Autorzy: Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś. ISBN 83-87977-20-9. Rok wydania 1999.

Dramat groteskowy, odmiana dramatu charakterystyczna dla teatru absurdu, w którym miejsce tradycyjnej akcji wypełniają luźne sceny i niespójne, pozornie nic nie znaczące wypowiedzi bohaterów. Zobrazowaniu absurdalności świata służą takie chwyty, jak: groteska, pure nonsense, parodia. Początki dramatu groteskowego stworzył francuski pisarz A. Jarry, który w sztuce Ubu Król złamał obowiązujące konwencje dramatyczne i teatralne oraz utorował drogę surrealizmowi G. Apollina-ire’a. Gatunek ten reprezentują m.in. sztuki: Czekając na Godota S. Becketta, Lekcja E. Ionesco, Kurka wodna S.I. Witkiewi-cza, Operetka W. Gombrowicza, Strip-tease S. Mrożka, Kartoteka T. Różewicza.
Hasło opracowano na podstawie Słownika Encyklopedycznego - Język polski Wydawnictwa Europa. Autorzy: Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś. ISBN 83-87977-20-9. Rok wydania 1999.

Dramat mieszczański, gatunek ukształtowany w XVIII w., upowszechniony w XIX, obejmujący utwory, których tematyką jest obyczajowość oraz postawy, charaktery i konflikty tej warstwy. Popularną odmianą dramatu mieszczańskiego była ko-media łzawa, eksponowanie elementów sensacyjno-psychologicznych przyczyniło się do powstania melodramatu, a w kon-sekwencji dramatu obyczajowo-psychologicznego. Klasycznym utworem reprezentującym dramat mieszczański jest Intryga i miłość F. Schillera, w Polsce uprawiał ten gatunek m.in. M. Bałucki (Grube ryby, Dom otwarty).
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego - Język polski” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś. ISBN 83-87977-20-9. Rok wydania 1999.

Dramat obyczajowo-psychologiczny, gatunek ukształtowany w XIX w. pod wpływem dramatu mieszczańskiego, popularny w okresie dominacji realizmu i naturalizmu, rozwijał się równolegle z powieścią realistyczną. Utwory eksponowały w treści obyczajowość, psychologizm w kreśleniu postaci, w warstwie językowej kolokwializmy codziennej rozmowy. Dramat oby-czajowo-psychologiczny wykorzystał możliwości ekspresji zarówno tragedii, jak i komedii, a wybitne dzieła tego gatunku reprezentują m.in. Nora H. Ibsena, Trzy siostry A. Czechowa, Dom kobiet Z. Nałkowskiej.
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego - Język polski” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś. ISBN 83-87977-20-9. Rok wydania 1999.

Psychologiczny dramat, w filmie dramat oparty na przeżyciach wewnętrznych bohatera, niejednokrotnie wnikliwe studium dewiacji psychicznych, np. Prawdziwy koniec wielkiej wojny J. Kawalerowicza (1957), Wstręt R. Polańskiego (1965), Per-sona I. Bergmana (1966), Rain Man B. Levinsona (1988) i in.
Odmianę gatunku stanowi psychothriller (thriller psychologiczny) wprowadzający poetykę dreszczowca, np. niektóre filmy A. Hitchcocka Urzeczona (1946), Psychoza (19600, Szał (1971) lub Carrie B. De Palmy (1976).

Satyrowy dramat, w starożytnej Grecji odmiana dramatu, w której występował chór satyrów. Satyrowy dramat był wysta-wiany w Atenach po trzech tragediach (trylogii), z którymi tworzył tzw. tetralogię. Utwór pogodny, zwykle o zabarwieniu komicznym.
satyrowy lit. dramat s. – antyczny dramat grecki o pogodnej tematyce i zabarwieniu komicznym, pojawiający się na scenie jako czwarta sztuka po trzech wystawionych wcześniejtragediach; występuje w nim chór w kostiumachsatyrów (stąd nazwa).
Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.

dramatyzm (dramat) 1. ciąg nieszczęśliwych, tragicznych wypadków; tragizm. 2. lit. powiązanie cechami z dramatem; sceniczność
Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.

antydramat (anty- + dramat – gr. drma, drmatos ‘czynność, akcja’) teatr. współczesna forma dramatu, która odrzuca tradycyjną formę na rzecz symbolizmu, groteski itp.
Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.

Nataka, klasyczny indyjski dramat heroiczny nawiązujący do podań, starożytnych eposów, mitów i legend. Typowymi bohaterami są królowie, bogowie, wieszczowie i herosi. Rozgrywa się w 5 - 10 aktach. Za najwyższe osiągnięcie gatunku uchodzi Siakuntala poety Kalidasy.

komediodramat (komedia – łc. comoedia z gr. + dramat – gr. drma, drmatos ‘czynność, akcja’) lit., teatr., film. dzieło łączące w sobie cechy komedii idramatu
Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.

melodramat (gr. mlos ‘człon melodii; pieśń liryczna’ + dramat – gr. drma, drmatos ‘czynność, akcja’) 1. lit., teatr, film dzieło o fabule zawierającej liczne wątki sentymentalne i patetyczne, posługujący się konwencjonalnymi postaciami i banal-nymi środkami artystycznymi. 2. przen. działanie lub zdarzenie, które ma wzbudzić współczucie, litość itp. 3. lit., muz. utwór dramatyczny wykonywany przy akompaniamencie instrumentów, popularny w XVII i XVIII w. we Włoszech oraz Francji.
Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.

monodram (fr. monodrame od mono- + drame ‘dramat’) teatr. utwór dramatyczny przedstawiany przez jednego aktora.
Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.

psychodrama (psycho- + niem. Drama ‘dramat, sztuka teatralna’) psych. metoda leczenia polegająca na odtwarzaniu w formie dramatycznej konfliktów, których uczestnikiem był dany pacjent; także metoda nauczania, stosowana w dydaktyce szkolnej.
Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.

socjodrama (socjo- + niem. Drama ‘dramat, sztuka teatralna’) psychol. improwizowane amatorsko przedstawienie, służące terapii psychosocjologicznej, polegające na odgrywaniu wyznaczonych ról dla zbadania lub naprawy panujących w zespole stosunków.
Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.

dramma giocoso [dramma dżokozo] (wł., dosł. ‘wesoły dramat’) komedia.
Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych, cz. 2 - Sentencje, Powiedzenia, Zwroty” Wydawnictwa Euro-pa, pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.

lesedrama (niem. Lesedrama od lesen ‘czytać’ + Drama ‘dramat, sztuka teatralna’) lit. sztuka teatralna przeznaczona do czytania, nienadająca się do wystawienia.
Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.

mirakl (fr. miracle z łc. miraculum ‘cud’) lit. średniowieczny dramat oparty na cudownych wydarzeniach z życia świętych i męczenników.
Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.

Melodramat (z greckiego melos = "pieśń" + "dramat"), utwór dramatyczny z akompaniamentem muzycznym i melodekla-macją, popularny zwłaszcza w XVIII w. we Włoszech i Francji. Z czasem element muzyczny został ograniczony do roli nastrojowego komentarza, a w końcu uległ całkowitej eliminacji. Zaczęły dominować uproszczenia psychologiczne, sensa-cyjność i ckliwość fabuły. Grany głównie w teatrach bulwarowych. Elementy melodramatu przeniknęły do literatury oraz filmu.
Do gatunku tego należą m.in. Pigmalion J.J. Rousseau (1762), Ariadna na Naxos (1775) i Medea (1778) J.A. Bendy, Hippo-damie Z. Fibicha (1873), Królewskie dzieci E. Humperdincka (1897), w XX w. Pierrot lunaire A. Schnberga (1912).
W Polsce gatunek ten zainicjował J. Elsner (Ofiara Abrahama).

mimodram (fr. mimodrame od mime ‘przedstawienie mimiczne, mim’ + drame ‘dramat’) teatr. sztuka dramatyczna w for-mie pantomimy.
Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.

Sacra representazione, włoska odmiana misterium. Kształtujący się w XIII-XIV w. wierszowany dramat religijny, który ostateczną formę zyskał w XV w. Posługiwał się tematyką biblijną, ewangeliczną i hagiograficzną. Był związany z liturgią kościelną, sięgał także do tradycji ludowej.

romantyczny 1. dotyczącyromantyzmutj. prądu umysłowego od XVIII do XIX w.; zgodny z jego założeniami. 2. cechujący się romantyzmem, brakiem realizmu życiowego, skory do marzeń, fantazji, egzaltowanych uczuć. 3. zachęcający do marzeń; tajemniczy, nieprawdopodobny, fantastyczny, poetyczny. 4. lit. dramat r. – powstały w okresie romantyzmu dramat cechują-cy się brakiem zachowania jedności miejsca i czasu akcji, łączeniem elementów rzeczywistych, historycznych i fantastycz-nych.
Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.

Tragedia, utwór dramatyczny, w którym występuje silnie zarysowany konflikt między dążeniami bohatera a wartościami i mocami wyższymi, jakim musi się on przeciwstawić, co prowadzi do nieuniknionej katastrofy. Gatunek powstał w starożyt-nej Grecji z obrzędów religijnych, a jego klasyczną formę ukształtowali: Ajschylos, Sofokles i Eurypides.
Do tradycji antycznych nawiązywały: tragedia renesansowa, np. J. Kochanowski (Odprawa posłów greckich, wydanie i premiera 1578), a także tragedia klasycystyczna (P. Corneille, J. Racine, A. Feliński).
Własny typ tragedii stworzył W. Shakespeare, przeciwstawiając klasycznym zasadom swobodę kompozycji oraz wprowadza-jąc pierwiastki humorystyczne i groteskowe.

W dramaturgii realizmu tragedia zbliża się do dramatu, powstają też jej odmiany, np.: tragedia mieszczańska (F. Schiller), dramat tragiczny (V. Hugo), dramat historyczny (A.S. Puszkin). Pod koniec XIX w. powodzenie zyskała tragikomedia.

Gatunek literacki, zespół reguł określających budowę dzieła, ważny element systematyzacji materiału literackiego. Nad-rzędną kategorią jest rodzaj literacki, natomiast w obrębie gatunku malarskiego występują odmiany gatunkowe. Definicja gatunku jest pochodną konwencji literackiej obowiązującej w danej epoce, stąd w jego strukturze następują modyfikacje, w procesie historycznoliterackim ulega on ciągłej ewolucji, np. dramat renesansowy, romantyczny i współczesny (Odprawa posłów greckich, Dziady i Tango – to zupełnie odmiennie ukształtowane utwory).
Genezy gatunku literackiego należy poszukiwać w antycznej Grecji, kiedy to Platon w swych Dialogach określił sztuki jako opisujące lub naśladujące odtwarzaną rzeczywistość, później Arystoteles w Poetyce wprowadził zasady podziału gatunku literackiego. Renesans odwołując się do tych reguł uzupełnił dotychczasowy zasób pojęć nowymi, np. romans, romantyzm zaś zrezygnował z klasycznych podziałów proponując gatunki mieszane, np. balladę. Współcześnie nie ma jednolitej teorii gatunku literackiego, każda ze szkół metodologicznych nieco inaczej określa istotne cechy, stosuje też odmienne kryteria. Nauka o rodzajach i gatunkach nazywana jest genologią.
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego - Język polski” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś. ISBN 83-87977-20-9. Rok wydania 1999.

literatura (łc. litteratura ‘pisanie liter; pismo’) 1. lit. ogół spisanej twórczości powstałej w danym okresie, epoce, w wyniku działalności pisarskiej twórców danego narodu, kultury, kontynentu lub całej ludzkości; piśmiennictwo. 2. w węższym zna-czeniu – piśmienna twórczość artystyczna obejmująca poezję, dramat i prozę; literatura piękna. 3. nauk. ogół zapisanych prac naukowych z danej dziedziny, tematu. 4. nauk., przen. spis wykorzystanych prac, artykułów, pozycji książkowych itp.; bi-bliografia, literatura przedmiotu.
Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.

Czarna komedia, forma XX-w. dramatu oparta na koncepcji dowcipu makabrycznego, poetyce purnonsensu i absurdalnego komizmu; ujęcia komediowe łączą się z motywami horroru i groteski, czarną komedię reprezentują np. Bar wszystkich świę-tych J. Broszkiewicza, Procedura. Ponura burleska J. Gawlika (1965), Filip z prawdą w oczach. Dramat ucieszny J. Krasiń-skiego (1968), Kopciuszek J. Głowackiego, Polacy, czyli Pakamera L. Tyrmanda (1961).
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego - Język polski” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś. ISBN 83-87977-20-9. Rok wydania 1999.

Sielanka, idylla, bukolika, ekloga (nazwy staropolskie: skotopaska, pasterka, pastuszka, pastorela, wilaneska), gatunek literacki obejmujący tematy zaczerpnięte z życia wiejskiego - rolników, pasterzy, rybaków, myśliwych itp. Składa się najczę-ściej z lirycznego lub opisowego wprowadzenia oraz wypowiedzi bohaterów, może też stanowić liryczny monolog. W przy-padku formy monologowej nazywa się eklogą. Może przybierać formę narracyjną (sielanka epicka) lub dramatyczną (sielan-ka udramatyzowana).
Sielanka jest gatunkiem, któremu nadał kształt grecki pisarz Teokryt. W literaturze rzymskiej stopniowo się konwencjonali-zowała. Uprawiał ją m.in. Wergiliusz, sławiący w swoich bukolikach idealną krainę Arkadię, której bohaterowie prowadzili proste, harmonijne i pogodne życie w ścisłym związku z naturą.
Sielanka pojawiła się powtórnie na przełomie średniowiecza i odrodzenia, w wiekach XVI-XVII wykształcając różne odmia-ny gatunkowe, m.in. romans i dramat pasterski. Do wybitnych renesansowych twórców sielanki należeli: we Włoszech - Dante Alighieri, F. Petrarca, G. Boccaccio, we Francji - P. Ronsard, J. du Bellay, C. Marot, w Anglii - Ph. Sidney, E. Spen-ser.
Sielanka przeżyła rozkwit w sentymentalizmie. Nurt sielankowy podjęli i rozwijali w Polsce m.in.: J. Kochanowski, S. Szy-monowic (polska nazwa wywodzi się z tytułu jego zbioru Sielanki, 1614), J.B. Zimorowic, S. Zimorowic, J. Gawiński, J. Smolik.
Rozwój tego gatunku w epoce stanisławowskiej i preromantyzmie nastąpił m.in. na skutek teorii K. Brodzińskiego, głoszącej, że sielanka jest najważniejszym gatunkiem poezji słowiańskiej, cechującym się szczególnymi walorami etycznymi i patrio-tycznymi.
Uprawiano wtedy sielankę społeczną (np.: J.P. Woronicz, M. Eysymont), sentymentalną (m.in.: F. Karpiński, F.D. Kniaźnin), narodową - sięgającą do tematyki ludowej, i historyczno-patriotycznej (np. w twórczości K. Brodzińskiego i J.P. Przybyl-skiego), ludyczną (żartobliwo-rozrywkową, m.in. w wierszach W. Reklewskiego, J. Truszkowskiego). Epicką formę nadał sielance K. Brodziński w Wiesławie (1820), później miała przeważnie charakter literackiej stylizacji.


Komedia 1) jeden z podstawowych gatunków dramatu, znany od starożytności. Posługując się różnymi formami komizmu przedstawia świat i ludzi w sposób pogodny.
W komedii staroattyckiej (starożytna Grecja) do głosu dochodziły zarówno polityka, jak i ówczesna obyczajowość. Do jej klasyków należał Arystofanes.
W średniowieczu popularna była farsa oparta na kulturze ludowej. Tzw. komedię romantyczną reprezentowali m.in. W. Szekspir, Calderon de la Barca, C. Gozzi. Realistyczna komedia sytuacyjna to twórczość Moliera, P.A. Beaumarchais'ego, C. Goldoniego, a w Polsce np. F. Zabłockiego i A. Fredry.
Komediowy dramat obyczajowo-psychologiczny reprezentują utwory A.P. Czechowa, G. Hauptmanna, G. Zapolskiej, T. Rittnera. Od XIX w. popularna była w Europie tzw. komedia bulwarowa, zwłaszcza we Francji.
Wyróżnia się także czarną komedię, tragikomedię i tragifarsę (niektóre dramaty F. Drrenmatta, M. Frischa, E. Albee'ego) oraz komedię charakterów (W. Szekspir, Molier, A. Fredro), sytuacyjną komedię intrygi, sentymentalno-moralizatorską komedię łzawą, komedię mięsopustną (w Polsce np. P. Baryki Z chłopa król, 1637), awanturniczą komedię płaszcza i szpady, komedię rybałtowską (głównie XVI–XVII w., np. polska Peregrynacja dziadowska), zbliżoną do wodewilu komediooperę i in. 2) zabawne zdarzenie, widowisko, śmieszny zbieg okoliczności. Udawanie, obłuda, mistyfikacja.

Francuski teatr, rozwinął się w średniowieczu z widowisk religijnych oraz wędrownych widowisk świeckich. Z XII w. zachował się utwór dramatyczny Adam o tematyce religijnej. W XIV i XV w. nastąpił rozwój form teatru laickiego, opartego na tematyce religijnej (jak misteria, mirakle). W XV w. powstał nowy gatunek teatru świeckiego - farsa (np. Mistrz Piotr Pathelin, ok. 1465), a także pierwszy stały teatr założony w Paryżu przez Bractwo Męki Pańskiej (1402).
W XVI w. zaczęły występować włoskie zespoły wędrowne, rozpowszechniając gatunek commedia dell’arte, który miał znaczący wpływ na teatr francuski. Od 1548 w Htel de Bourgogne wystawiano włoskie komedie. W XVII w. powstawały stałe zespoły teatralne i sale teatralne, od 1636 grano w pałacu kardynała Richelieu.
Dzięki edyktowi Ludwika XIII (1641) wzrosła pozycja aktora. Nastąpił rozkwit twórczości dramatycznej (P. Corneille, J. Racine, Molier), 1680 otwarto Comdie Franaise. W XVIII w. trwał bujny rozwój teatrów popularnych, jarmarcznych, powstała komedia obyczajowa i polityczna, dramat mieszczański (P. Marivaux, P.A. Carona de Beaumarchais, D. Diderot).
1791 ukazał się dekret przyznający teatrom prawo do wolnej konkurencji, co przyczyniło się do powstania wielu teatrów ludowych. W XIX w. oprócz Comdie Franaise znaczącą pozycję zajmowały teatry: Odon, Porte-Saint-Martin, Thtre de Renaissance, w których grali wybitni aktorzy: S. Bernhardt, Coquelinowie, M. Dorval.
Na przełomie XIX i XX w. na fali przemian związanych z tzw. wielką reformą teatru powstały: Thtre Libre A. Antoine’a (1887), Thtre d’Art P. Forta (1890), Thtre de l'Oeuvre (1893), Vieux Colombier (1913). Reformatorzy teatru: Ch. Dullin, L. Jouvet, G. Baty, G. Pitoff utworzyli tzw. Kartel Czterech (1926), który odegrał ogromną rolę w okresie międzywojennym i miał duży wpływ na przyszłe pokolenie twórców teatru (J.-L. Barrault, A. Artaud, M. Marceau, J. Vilar).
Po II wojnie światowej do liczących się scen francuskich dołączyły: Thtre de la Cit de Villeurbaune R. Planchona, Com-die de Saint tienne J. Dast, Grenier de Toulouse M. Sarrazina, Thtre National Populaire J. Vilara. We Francji organizo-wane są liczące się festiwale teatralne - w Awinionie (1947), Nancy (1961).
W latach 50. i 60. rozwinął się teatr awangardowy. Do wybitnych współczesnych reżyserów należą: A. Mnouchkine, A. Vitez, J. Savary, R. Bliu, J. M. Serreau.

Gatunek filmowy, zespół cech charakteryzujący strukturę i dramaturgię utworu w obrębie rodzaju filmowego. Wyznaczni-kami gatunku są: temat, fabuła, stylizacja postaci, scenografia, sposób prowadzenia narracji, oświetlenia itp. W obrębie ga-tunku wyróżnia się podział na odmiany.
Najczęściej wyróżnianymi gatunkami w obrębie filmu fabularnego są: dramat (obyczajowy, historyczny, sensacyjny, przygo-dowy, kryminalny i inne), komedia (obyczajowa, muzyczna, błazeńska i inne), horror, musical, western, film science-fiction. Wyróżniki gatunkowe są elastyczne, płynne. Nie sposób ująć ich w schematyczne reguły klasyfikacji.

Rodzaj literacki, system ogólnych zasad budowy dzieła literackiego w twórczości różnych epok i okresów pozwalający zaliczyć je do tej samej klasy utworów. Zasady te ulegają do pewnego stopnia historycznej zmienności, ale służą podstawo-wej systematyzacji form literackich, uwzględniając uniwersalne i ponadhistoryczne czynniki konstrukcji dzieła:
1) sposób istnienia i uzewnętrzniania się podmiotu literackiego (w poezji - podmiotu lirycznego) w danym utworze,
2) budowę językowo-stylistyczną (styl).
W tradycji europejskiej wykształcił się obowiązujący dziś podział na: lirykę, epikę i dramat. Gatunki literackie i odmiany gatunkowe, bardziej podatne na zmiany, jako części rodzajów literackich wyodrębniają się w zespoły cechujące się przy-najmniej jedną wspólną właściwością, np. liryką bezpośrednią lub liryką pośrednią - są to odmiany rodzajowe.
Na styku różnych rodzajów literackich wytworzyły się - zwłaszcza w literaturze XX w. - gatunki pograniczne, jak reportaż.

Medei kompleks, nieuświadamiona wrogość matki wobec własnych dzieci, połączona z mimowolnym pragnieniem ich śmierci, u podłoża tkwi potrzeba zemsty na ojcu dzieci. Prawzorem mitycznym jest Medea, córka króla Aietesa, żona Jazona, z którym miała dwóch synów. Rozzłoszczona zdradą męża, zemściła się zabijając synów, a rywalce podarowała zatrutą szatę. Ten dramat mityczny inspirował wielu twórców (Eurypides, Seneka, Corneille).
Hasło opracowano na podstawie „Słownika Encyklopedycznego Miłość i Seks” Wydawnictwa Europa. Autor - Lew Staro-wicz. ISBN 83-87977-17-9. Rok wydania 1999.

Autotematyzm (greckie autós – sam), sam sobie; sam na swój temat; autotematyzm sztuki – sztuka w sztuce; sztuka o sobie samej. W romantyzmie i na przełomie XIX i XX w. zaistniały tendencje do skupiania się artysty na samym sobie, nad ideą twórczości, procesem oraz powołaniem twórczym.
Autotematyczny film – dzieło filmowe, którego przedmiotem refleksji jest ono samo:
1) proces powstawania filmu Noc amerykańska F. Truffauta, niemoc twórcza i kłopoty z realizacją filmu Osiem i pół F. Felliniego, Wszystko na sprzedaż A. Wajdy;
2) sekrety warsztatu filmowego, problemy etyczne zawodu reżysera Zdjęcia próbne A. Holland, P. Kędzierskiego, J. Doma-radzkiego itd.);
3) tematem mogą też stać się inne filmy czy też konwencje filmowe (np. kino postmodernistyczne).
Autotematyczny teatr to:
1) teatr w teatrze, czyli wprowadzenie teatru do świata przedstawionego w dramacie, np. Hamlet, Sen nocy letniej W. Szek-spira, Noc listopadowa i Wyzwolenie S. Wyspiańskiego, Dwa teatry J. Szaniawskiego. Zabieg ten służy zwykle budowaniu dodatkowego piętra teatralności;
2) dramat o teatrze odsłania kulisy teatru, np. Garderobiany T. Heywooda, Aktor, Próby B. Schaeffera);
3) teatr jako narzędzie i metoda badawcza problemów i możliwości teatru, np. twórczość J. Grotowskiego, K. Swinarskiego, T. Kantora.
Autotematyzm w sztukach plastycznych:
1) najwcześniej w formie autoportretu malarza przy pracy;
2) jako studium, szkic;
3) jako wypowiedź twórcy o artystycznych i technicznych problemach sztuki przez samo dzieło i poprzez traktat, np. Witruwiusz, Piero della Francesca, Leonardo da Vinci;
4) sztuka badająca problemy sztuki, np. W. Kandinsky, K. Malewicz, G. Seurat, J. Kosuth;
5) utożsamianie sztuki z życiem, np. Y. Klein, J. Beuys, T. Kantor.
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego - Język polski” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś. ISBN 83-87977-20-9. Rok wydania 1999.

Topika chrześcijańska, znak zainteresowań twórców literackich i innych sztuk pięknych problematyką religijną, metafi-zyczną i egzystencjalną od średniowiecza do współczesności, przywoływanie symboli, obrazów i motywów chrześcijańskich, np. biografia Chrystusa w europejskim malarstwie, epizod kuszenia na pustyni, Chrystusa ukrzyżowanego i zmartwychwsta-łego (J. Kasprowicza Chrystus, T. Micińskiego Kuszenie Chrystusa Pana na pustyni, R. Brandstaettera Jezus z Nazaretu); postać Ducha Św. w hymnach (np. S. Wyspiańskiego Veni Creator, Cz. Miłosza Oeconomia divina), literacki wizerunki Maryi w modlitwie poetyckiej, litanii, godzinkach, hymnach (np. romantyczny obraz M.B. Hetmanki w poezji niepodległo-ściowej, Maryi opiekunki w poezji Kasprowicza Salve Regina, Mater dolorosa, we fragmencie dramatycznym S. Wyspiań-skiego Królowa korony polskiej, w hymnach maryjnych R. Brandstaettera, A. Kamieńskiej).
Także liryczne portrety biblijnych postaci: Szatana (np. w Raju utraconym Miltona), Hioba (np. Drugie szczęście Hioba A. Kamieńskiej), Judasza (np. dramat K.H. Rostworowskiego Judasz z Kariothu), Salome, Marii Magdaleny, np. w poezji K. Przerwy Tetmajera, K. Zawistowskiej, w powieści G. Daniłowskiego. Motywy Sądu Ostatecznego widać w poezji młodopol-skiej (Dies irae J. Kasprowicza, L. Rydel, J. Żuławski), w malarstwie H. Memlinga, H. Boscha, Michała Anioła fresk w Kaplicy Sykstyńskiej w Watykanie, motyw Apokalipsy w drzeworytach A. Drera, w malarstwie J. Lebensteina, w insceni-zacji teatralnej Teatru Laboratorium J. Grotowskiego.
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego - Język polski” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś. ISBN 83-87977-20-9. Rok wydania 1999.

Karykatura literacka (włoskie caricatura - dosłownie przeładowanie), portret zdeformowany, wyjaskrawiony, komiczny wyolbrzymiający cechy szczególne bohatera literackiego, np. portret twarzy, cech osobowych (sposób mówienia, poruszania się) zwykle w celu ośmieszenia. W literaturze posługuje się nim satyra, groteska, korzysta z niej też plastyka. Karykatura pojawiła się m.in. w: Martwe dusze N. Gogola, Wielki świat Capowic J. Lama, dramat Karykatury J. A. Kisielewskiego.
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego - Język polski” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś. ISBN 83-87977-20-9. Rok wydania 1999.

Sefiry, sefiroty (z hebrajskiego sefiroth), w doktrynie kabalistycznej emanacje Boże, których źródłem jest Bóg jako En Sof (Nieskończony). Sefiry są rozumiane jako wyłaniające się aspekty (atrybuty) Boga, nie powodujące podziału Boskiej Jedni. To wyłanianie porównywane jest do "wypowiadania" świata przez Boga: najpierw świat jest w Bogu ukrytą wolą, następnie myślą, słyszalnym głosem, głoską alef (pierwsza głoska alfabetu hebrajskiego) i ostatecznie - materializującą się wypowie-dzią.
Zgodnie z tym emanacyjnym schematem sefiry stanowią Logos świata. Układ sefir jest różny, zależnie od tego, co chcieli przedstawić poszczególni kabaliści. Wg literatury kabalistycznej w każdej sefirze zawierają się wszystkie inne, a ich hierar-chiczny układ zależy jedynie od kwestii, jaką się rozważa. Określając ich naturę, kabaliści twierdzili, że sefiry żyją tajemni-czym życiem, wymieniają między sobą właściwości, prowadzą kosmiczną "grę".
Najbardziej znanym schematem sefir jest przedstawienie Drzewa Życia (rosnącego gałęziami w dół, ponieważ korzenie jego są w Bogu) i układu sefir wpisanego w Pierwotnego Człowieka (Adama Kadmona) widzianego od tyłu, co wiąże się z kaba-listyczną interpretacją fragmentu Księgi Wyjścia, który mówi, że Mojżesz ujrzał Boga na Synaju od tyłu, gdyż widok od przodu spowodowałby jego śmierć. Układ sefir stosuje się do każdego człowieka, który w ten sposób stanowi "obraz" Boga.
Sefiry odgrywają istotną rolę w wielu koncepcjach kabalistycznych, m.in. dotyczących powstania zła: Bóg stwarzając świat wyzwolił potężne światło, które miało wypełnić przygotowane wcześniej sefiry, służące Mu za "naczynia". Trzy pierwsze sefiry wytrzymały moc światła, następne pękły. Jest to kosmiczny dramat "zniszczenia naczyń" (szewirat ha kelim). Pozosta-ją "skorupy" opadające na "dno" wszechświata i one stają się złem.
Człowiek wg kabały odgrywa rolę tego, który naprawia "naczynia" i zbiera, dzięki swym dobrym czynom, rozproszone "iskierki" boskości, włączając wszystko z powrotem w Drzewo Życia. Dzięki niemu dojść ma ostatecznie do odnowienia świata i naprawienia dramatu zagubienia Boskiego światła. Proces kreacji był w kabale przedstawiany także poprzez ukazy-wanie dynamiki sefir w czterech kolejno emanowanych z Boskiego źródła światach: azilutycznym (bliskości), beriatycznym (stworzenia), jeciratycznym (kształtowania) oraz asijatycznym (czynu).

Moralitet, gatunek dramatyczny o charakterze dydaktyczno-filozofoficznym uprawiany w XV i na początku XVI w. w Szkocji, Anglii, Francji i Niemczech. Bohaterami moralitetu, stanowiącego rodzaj przypowieści na temat uniwersalnych praw rządzących ludzkim życiem, były postaci alegoryczne, uosabiające pojęcia: Dobro, Zło, Cnota, Występek, Wiara, Pycha i Zawiść; między nimi toczyła się walka o ludzką duszę. Koncentrujące się na problemie grzechu i sposobie walki z nim, moralitety poruszały też kwestie religijne, obyczajowe i polityczne. Bywało, że służyły celom satyrycznym. Najsłynniejszym moralitetem jest pochodzący z około 1500 Everyman (angielskie “Każdy”). Gdy Każdy otrzymuje wezwanie od Śmierci, opuszczają go Bogactwo, Piękno, Przyjaźń i Pokrewieństwo, wierne pozostają jedynie Dobre Uczynki. I one jednak nie wystarczają, by towarzyszyć Każdemu do grobu; muszą zostać wsparte przez Świadomość i Spowiedź. Szczęśliwe zakoń-czenie wiąże się ze wstąpieniem duszy Każdego do nieba. Współczesną wersją Każdego jest dramat w 1 akcie wierszem z 1911 autorstwa H. von Hofmannsthala.
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego - Literatura Powszechna” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Anna Cisak, Maria Żbik. ISBN 83-85336-60-5. Rok wydania 1999.

Aluzja literacka (łacińskie allusio - żart, igraszka), sama aluzja oznacza niewyraźne, zawoalowane napomknienie o kimś lub o czymś. Temu obiegowemu pojmowaniu aluzyjności nie zawsze odpowiada świadome nawiązywanie autora do innego utworu, odwoływanie się do erudycji odbiorcy dzieła literackiego, który dopiero poprzez kontekst dzieła przywołanego może uchwycić podstawową intencję utworu; chwyt stylistyczny, sposób odwołania do stylu literackiego konkretnego utworu, cytatu, stylu pisarza, epoki literackiej bądź postaci.
Aluzję literacką definiuje z precyzją K. Górski: “Jeżeli tekst B (chronologicznie późniejszy) operuje nawiązaniem do tekstu A (wcześniejszego) jako środkiem wyrazu, to mamy wtedy do czynienia ze zjawiskiem aluzji literackiej”. Aluzja literacka szczególnie często występuje w literaturze romantycznej, eksponując powiązania z dziełem konkretnego twórcy (np. Dante, Kochanowski, Szekspir, Byron), z wybraną tradycją literacką grecko-rzymską i biblijną.
W Panu Tadeuszu są liczne cytaty z Homera, Wergiliusza, Tassa; w Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego odwołania do podniosłego stylu Biblii; u J. Słowackiego bogactwo skojarzeń aluzyjnych odnajdujemy w utworach stanowią-cych kontynuację Konrada Wallenroda i Dziadów lub polemikę z przeciwnikami (Kordian, Anhelli, Beniowski); zasygnali-zowaną aluzje literacką w tytule zawiera dramat Z. Krasińskiego Nie-Boska komedia, w twórczości Norwida Zwolon i Qu-idam.
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego - Język polski” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś. ISBN 83-87977-20-9. Rok wydania 1999.

dramatyzować (fr. dramatiser z gr. dramatdzein ‘nadawać formę dramatu’) 1. lit., teatr dostosować formę dzieła literackie-go do formy dramatu; także dostosować dzieło do wystawienia na scenie. 2. społ. przedstawiać zdarzenia zbyt dramatycznie, wyolbrzymiając nieszczęście; tragizować.
Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.

Didaskalia, tekst poboczny dramatu, jego część zawierająca sugestie i uwagi autora o miejscu akcji, występujących posta-ciach, sposobie ich zachowania itp. W dramatach niescenicznych mogą być bardzo rozbudowane, zamieniając się we wstaw-ki narracyjne.

Drama, rodzaj dramatu popularny w pierwszej połowie XIX w., przeciwstawiający się w swej tematyce i formie obowiązu-jącym regułom klasycyzmu. Miała duże znaczenie dla rozwoju form inscenizacyjnych i w pewnym sensie utorowała drogę dramatowi romantycznemu.

Aleksandryjski Teatr, Rosyjski Akademicki Teatr Dramatu im. A.S. Puszkina, najstarszy stały, zawodowy teatr w Rosji, założony 1756 w Petersburgu. Nazwę “Aleksandryjski” przybrał w 1. połowie XIX w. ku czci cesarzowej Aleksandry Fiodo-rowny, żony Mikołaja I Romanowa. 1832 otrzymał nowy gmach zbudowany przez K.I. Rossiego, w którym ma swą siedzibę do dziś. W 1920 przemianowany na Piotrogrodzki Państwowy Akademicki Teatr Dramatu, od 1937 - Leningradzki Pań-stwowy Akademicki Teatr Dramatu im. A.S. Puszkina, od 1991 używa pierwotnej nazwy.
Na przełomie XIX i XX w. słynął z plejady wielkich aktorów, jak W.N. Dawydow, W.F. Komissarżewska. Do wybitnych reżyserów tej sceny należał m.in. W.E. Meyerhold, który stworzył przedstawienia na trwale zapisane w historii teatru, np.: Don Juan Moliera (1910), Burza A.N. Ostrowskiego (1916), Maskarada M.J. Lermontowa (1917).
Na przełomie lat 20. i 30. scena prezentowała repertuar agitacyjno-publicystyczny, którego przykładem był polityczny spek-takl Strach A.N. Afinogenowa (1931). Z końcem lat 30. przywrócono repertuar obejmujący zarówno klasykę, jak i dramat współczesny. W latach 50. miały miejsce premiery przyciągające powszechną uwagę, m.in.: Hamlet W. Shakespeare’a w reżyserii G.M. Kozincewa (1954), Tragedia optymistyczna W.W. Wiszniewskiego w reżyserii G.A. Towstonogowa (1955), Ucieczka M.A. Bułhakowa w reżyserii L.S. Wiwiena (1958).
Obecnie repertuar jest bardzo zróżnicowany, ale uwzględnia głównie dramaturgię rodzimą: A.P. Czechowa, N.W. Gogola, A.N. Arbuzowa, I.M. Dworieckiego, E.S. Radzinskiego. Teatr występował wielokrotnie za granicą, także w Polsce (1951, 1959).

kabuki (jap.) teatr. rodzaj tradycyjnego jap. dramatu ludowego, zawierającego elementy muzyki i tańca.
Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.

Teatr na Tagance w Moskwie, Moskiewski Teatr Dramatu i Komedii, założony w 1964 przez J.P. Lubimowa z grupą absolwentów szkoły teatralnej imienia B.W. Szczukina. W repertuarze przeważały scenariusze Lubimowa, których podstawą była poezja, publicystyka, proza, np. program poświęcony W.W. Majakowskiemu Posłuchajcie!... (1967), N.W. Gogolowi Rewizskaja skazka (1978), adaptacje prozy J. Reeda (Dziesięć dni, które wstrząsnęły światem 1965), M.A. Bułhakowa (Mistrz i Małgorzata 1977).
Teatr starał się wypracować dla każdego spektaklu właściwy sposób obrazowania, np. posługiwał się pantomimą, cytatem filmowym, songiem. Do zespołu aktorskiego należał m.in. poeta i pieśniarz W.S. Wysocki. Teatr występował także w Polsce (1980,1986,1988).

Aktor, artysta grający w teatrze lub filmie, wcielający się w postać dramatu, której użycza głosu, twarzy, gestów. Za pierw-szego aktora w dziejach teatru uchodzi Tespis (VI w. p.n.e.), który zapoczątkował dialog między postacią a chórem w trage-dii greckiej.

dramatyczny (fr. dramatique z gr. dramatikós) 1. lit. dotyczący dramatu, sztuki scenicznej, związany z nimi; teatralny; sceniczny. 2. film., teatr. artysta d. – aktor; film d. – pełen napięcia, wzruszający. 3. społ. tragiczny, oparty na nieszczęściu i tragedii ludzkiej.
Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.

dramatyzacja (dramatyzować) lit., teatr dostosowanie formy dzieła literackiego do formy dramatu; także dostosowanie działa do wystawienia na scenie.
Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.

Misterium, widowisko teatralne znane w Europie w średniowieczu, powstałe z dramatu liturgicznego, o tematyce zaczerp-niętej z Biblii i żywotów świętych.
W Polsce teksty misterium znane są z XVI-XVIII w. Do soboru trydenckiego grywano misterium w kościołach, a także na placach miejskich. Niekiedy były to widowiska cykliczne, trwające kilka dni, związane z Bożym Narodzeniem, Wielkanocą, Wniebowstąpieniem, Bożym Ciałem, itp.
Z czasem wchłaniały coraz więcej elementów świeckich, także komiczne intermedia. Najbardziej znanym polskim misterium pasyjno-rezurekcyjnym jest Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka (wydana ok. 1580-1582), J. Gawatowica hagiograficzna Tragedia albo Wizerunek śmierci [...] Jana Chrzciciela (1619), Dialog o Zmar-twychwstaniu Pańskim W. Potockiego (powstał 1676, wydany 1949).
Misterium wywarło wpływ na twórczość wielu późniejszych pisarzy, np.: L. Rydla (Betlejem polskie, 1906), L. Schillera (Pastorałka, 1921), J. Kasprowicza, K. Tetmajera, K.K. Baczyńskiego. Teksty misterium w Dramatach staropolskich (tom 1-6, 1959-1963).
Najpopularniejsze do dziś polskie misterium pasyjne odbywa się od XVII w. w Kalwarii Zebrzydowskiej.

opera (wł. z łc. ‘praca, czynność’) 1. muz. sceniczny utwór muzyczny o budowie dramatu składający się z partii wokalnych solistów i chóru, partii instrumentalnych, a także tanecznych i mówionych; o. serio – opera o tematyce poważnej; o. buffo – opera o tematyce komicznej. 2. muz., arch. budynek, w którym odbywają się przedstawienia operowe; także instytucja orga-nizująca takie występy oraz zespół artystów tej instytucji.
Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.

afodos (gr. phodos ‘odejście’) teatr. w antycznej Grecji odejście chóru po zakończeniu dramatu.
Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.

Epilog, końcowa część utworu literackiego (głównie prozy i dramatu), która kreśli dzieje bohaterów po zakończeniu właści-wych wydarzeń fabularnych, np. w Wojnie i pokoju L. Tołstoja. W niektórych dramatach, głównie antycznych, wypowiedź końcowa do publiczności, objaśniająca intencje twórcy i sens przedstawienia. Także część końcowa opery.

Tragizm, jedna z podstawowych kategorii bytu ludzkiego, prezentowana przez filozofię, literaturę i wszystkie rodzaje sztuki. Oznacza nierozwiązywalny konflikt pomiędzy powszechnie (bądź indywidualnie) uznawanymi wartościami a konieczno-ściami określającymi życie i postępowanie bohatera, skazanego na dokonanie złego w skutkach wyboru. Tragizm funkcjonu-je jako jedna z kategorii estetycznych, a także etycznych.

Teatr faktu, określenie nurtu reportażowo-dokumentalnego we współczesnym teatrze i dramaturgii. Podstawą takiego dra-matu są dokumenty, listy, relacje dziennikarskie, dokumenty filmowe. Typową konwencją dramaturgiczną jest formuła pro-cesu. Najpopularniejszymi przykładami mogą być: Dochodzenie P. Weissa (1965), Rozmowy z katem według K. Moczar-skiego (prapremiera w Teatrze Powszechnym w Warszawie, 1977). Teatr faktu był popularny w latach 60. na scenach ama-torskich. Prezentowany jest także w telewizji.

Libretto (z włoskiego: "książeczka"), tekst słowny dzieła muzyczno-scenicznego: opery, dramatu muzycznego, operetki, baletu.
W pierwszych wiekach opery libretta eksploatowały tematy mitologiczne i historyczne. Począwszy od Wesela Figara W.A. Mozarta i Cyrulika sewilskiego G. Rossiniego, opartych na komediach P.A. Beaumarchais'go, częstą praktyką stało się adap-towanie słynnych dzieł literackich, dramatów czy powieści (m.in. Makbet, Otello i Falstaff G. Verdiego wg dramatów W. Szekspira, tegoż kompozytora Don Carlos wg tragedii F. Schillera i La Traviata wg Damy kameliowej A. Dumasa, Faust Ch.F. Gounoda i Potępienie Fausta H. Berlioza wg dramatu J.W. Goethego, Czarna maska K. Pendereckiego wg sztuki G. Hauptmanna).
Słynnymi librecistami byli: O. Rinuccini związany z florencką Cameratą, autor librett do oper J. Periego i G. Cacciniego; Ph. Quinault, librecista J.B. Lully'ego; R. da Calzzabigi - librecista Ch.W. Glucka; L. da Ponte - librecista W.A. Mozarta; P. Metastasio - autor librett do oper N. Jommelliego, J.A. Hassego, B. Galuppiego, N. Piccinniego, Ch.W. Glucka, A. Caldary; A. Boito - librecista G. Verdiego. Na librettach własnego autorstwa oparł swe dramaty muzyczne R. Wagner.

hilarotragedia (gr. ‘wesoła tragedia’) lit. utwór stanowiący parodię tragedii z okresu aleksandryjskiego, którego bohater zamiast tragicznym jawił się błazeńskim, karykaturalnym.
Hasło opracowano na podstawie „Słownika Wyrazów Obcych” Wydawnictwa Europa, pod redakcją naukową prof. Ireny Kamińskiej-Szmaj, autorzy: Mirosław Jarosz i zespół. ISBN 83-87977-08-X. Rok wydania 2001.
Katastroficzny film, odmiana gatunkowa filmu grozy, ukazująca człowieka poddanego niszczycielskim działaniom żywiołów (pożary, powodzie, trzęsienia ziemi itp.), uczestniczącego w katastrofach lotniczych, morskich i in.
Przykłady filmów: Port lotniczy (1970, reż. H. Hathaway), Tragedia Posejdona (1972, reż. R. Neame), Trzęsienie ziemi (1974, reż. M. Robson), Płonący wieżowiec (1974, reż. J. Guillermin, I. Allen).

Gatunki literackie w starożytności, najwcześniej powstał w Grecji epos bohaterski Homera (VIII w. p.n.e.), w Rzymie reprezentowany przez Wergiliusza (I w. p.n.e.). Grecki poeta Hezjod (VII/VI p.n.e.) jest autorem innych jego odmian: eposu kosmogonicznego, eposu genealogicznego i eposu dydaktycznego. Obchodzone kilka razy w roku uroczystości ku czci boga Dionizosa stały się początkiem greckiego teatru, a następnie gatunków dramatu. Najpierw ukształtowana została tragedia, autorami jej byli Ajschylos, Sofokles i Eurypides (V w. p.n.e.), w Rzymie Akcjusz (II w. p.n.e.), po niej dopiero powstała komedia, w Grecji pisał je Arystofanes (IV w. p.n.e.), a w Rzymie Plaut (III/II w. p.n.e.) i Terencjusz (II w. p.n.e.).
Uprawiana w Grecji (VII/VI w. p.n.e.) liryka monodyczna (wykonywana solo) wykształciła zróżnicowaną tematycznie elegię: elegie wojenne Tyrtajosa, elegie polityczne Solona, elegie żałobne Archilocha, elegie erotyczne Mimnermosa, a w Rzymie Owidiusza (I w. p.n.e.). Równie znaczącym gatunkiem stały się pieśni: miłosne Safony, biesiadne Alkajosa i Anakreonta, a w Rzymie wielotematyczne Horacego (I w. p.n.e.).
Grecka liryka chóralna wykształciła różne odmiany hymnu (którego twórcą był Alkman), a jego rozwój (VI/V w. p.n.e.) doprowadził do powstania: peanu, dytyrambu, epinikionu, skolionu, epitalamium i trenu (pisali je m.in. Pindar, Alkajos, Safona, Teokryt). W kolejnych latach powstają nowe gatunki literackie, uznanie zyskują: bajki Ezopa (VI w. p.n.e.), w Rzy-mie pisane przez Fedrusa (I w.); epigramaty Symonidesa (VI w. p.n.e.), zróżnicowane tematycznie przez Kallimacha (IV/III w. p.n.e.), uprawiane w Rzymie przez Marcjalisa (I w.); idylle (sielanki) autorstwa Teokryta (III w. p.n.e.), znane jako rzym-skie Bukoliki Wergiliusza; satyry pisane w Rzymie przez Lucyliusza (II w. p.n.e.) i Horacego.
Literaturę antyczną reprezentuje również romans, którego początki sięgają historycznej formy Ksenofonta (V/IV w. p.n.e.), ale rozkwit w II/III w. przynosi romans pasterski Longosa i czysty romans Heliodora. Rzymską odmianą tego gatunku była parodia wersji greckiej napisana przez Petroniusza (I w.), wiek później wykształciła się forma powieści satyryczno-fantastycznej o tematyce obyczajowej Apulejusza (II w.).
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego - Język polski” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś. ISBN 83-87977-20-9. Rok wydania 1999.

Decorum (łacińskie decorus – przyzwoity, stosowny), zasada wewnętrznego ładu dzieła literackiego, zgodności formy i treści, określona w Poetyce Arystotelesa, później powtórzona przez Cycerona i Horacego. Znaczenie tematu wyznaczało użycie stosownego gatunku, w hierarchii najwyższej umieszczono epikę, poniżej były kolejno tragedia, komedia, satyra i sielanka. Regułę decorum przypomniał w oświeceniu F.K. Dmochowski w Sztuce rymotwórczej, nie respektowali jej twórcy romantyczni.
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego - Język polski” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś. ISBN 83-87977-20-9. Rok wydania 1999.

Teoria trzech stylów, rozróżnienie trzech rodzajów stylu: wzniosłego, średniego i prostego (lub niskiego) rygorystycznie określało ich zasięg i funkcję zgodnie z zasadami obowiązującego decorum; sformułowana w retoryce starożytnej, rozwijana w poetykach średniowiecza i renesansu, żywotna w klasycystycznej teorii poezji i wymowy XVIII w.
Styl wzniosły: przeznaczony do ważnych tematów (ludzkie losy, boskie wyroki) i gatunków (tragedia, epos), charakteryzo-wał się bogactwem tropów poetyckich.

Styl średni: odpowiedni dla mów okolicznościowych o charakterze doradczym, poematów opisowych, elegii i moralizują-cych dialogów, tylko umiarkowanie ozdobny.
Styl niski: używany do przedstawienia treści oddających sceny codziennego życia, właściwy dla komedii, satyr, sielanek, pouczeń, poprawny, ale bez tropów i wyszukanego słownictwa.
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego - Język polski” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś. ISBN 83-87977-20-9. Rok wydania 1999.

Kaina kompleks, przeniesienie dziecięcych zachowań rywalizacyjnych wobec rodzeństwa na zachowania w stosunku do innych ludzi w wieku dojrzałym. Prawzorem jest biblijny Kain, pierworodny syn Adama i Ewy, który był rolnikiem, a jego brat Abel – pasterzem owiec. Bóg przyjął ofiarę Abla, a odrzucił Kaina. W Kainie wzbudziło to uczucie zazdrości i stało się przyczyną zabójstwa Abla.
Motyw ten jest w kulturze Zachodu źródłem różnorodnej twórczości (obrazy Tintoretta, Guercina, poemat S. Gessnera, S.T. Coleridge’a, tragedia G. Byrona, powieść J. Steinbecka). Powstały także obiegowe pojęcia „kainowe piętno” i „kainowa zbrodnia”.
Hasło opracowano na podstawie „Słownika Encyklopedycznego Miłość i Seks” Wydawnictwa Europa. Autor - Lew Staro-wicz. ISBN 83-87977-17-9. Rok wydania 1999.

Cykliczni poeci, cyklicy, epicy greccy z VII i VI w. p.n.e., autorzy poematów, których treść rozwijała jeden znany mit na wzór Homera. Poeci cykliczni czerpali z tych samych źródeł, co Homer, ale rozwijali inne tematy, tworząc cykl trojański, objaśniający i uzupełniający Iliadę i Odyseję. Z 6 poematów tego cyklu zachowały się jedynie (prócz streszczeń) 82 wersy.
Do poetów cyklicznych należeli: Stasimos z Cypru, autor Opowieści cypryjskich (Kyprik), wyprzedzających akcję Iliady, Arktinos z Miletu, przedstawiający w Etiopidzie (Ajthiopis) wydarzenia w Troi po pogrzebie Hektora, walkę Achillesa z królową Amazonek Pentesileą, śmierć Memnona, króla Etiopów, oraz śmierć Achillesa, Lesches z Pyrry i Lesches z Lesbos, opisujący w Zburzeniu Ilionu (Iliou persis) i w Małej Iliadzie (Ilias mikr) zburzenie Troi, Hagias z Trojzeny pokazujący w Powrotach (Nostoi) losy bohaterów wracających spod Troi i Eugammon z Kyreny, twórca Telegonii, dziejów Telegonosa, syna Odyseusza i Kirke.
Nazwiska autorów poematów, przekazane przez tradycję, są często hipotetyczne, a nawet fikcyjne. Oprócz cyklu trojańskie-go znane są ze wzmianek w literaturze gr.: cykl tebański, wiążący się z tragedią Edypa i jego rodu, obejmujący 3 eposy: Edypodię (Ojdipodeja) Kynajtona z Lacedemonu, Tebaidę (Thebais), przypisywaną przez starożytnych Homerowi, i Epigo-nów (Epgonoj), oraz cykl 2 poematów o czynach Heraklesa i cykl o wyprawie Argonautów. Poematy cykliczne odegrały ogromną rolę w kulturze greckiej, stając się źródłem tematów i wątków dla literatury i sztuk plastycznych.

Plejada (z francuskiego Pliade), grupa poetów renesansowych we Francji działająca w poł. XVI w. Uważa się, że ich twór-czość dała początek nowożytnej poezji francuskiej. Do Plejady należeli pisarze, którzy studiowali w Kolegium Coqueret pod kierunkiem wybitnego znawcy literatury antycznej J. Dorata: P. Ronsard, J. Du Bellay, P. de Tyard, J.A. de Baiff, E. Jodelle, R. Blleau.
Grupa nazywała się początkowo Bragada, w 1556 Ronsard nazwał ją Plejadą. Nawiązując do wzorców antycznych, twórcy Plejady realizowali program sformułowany w rozprawach: Dfense et illustration de la langue franaise Du Bellaya (1549) i Zasady sztuki poetyckiej Ronsarda (1563), zakładających powstanie literatury narodowej, opartej na tradycji rodzimej i re-gionalnej, choć wzorującej się na antycznych mistrzach.
Preferowano gatunki uprawiane w starożytności, jak: epigramat, elegia, satyra, ekloga, tragedia, komedia. Z praktyką poetyc-ką Plejady zapoznał się J. Kochanowski. Do doktryny Plejady nawiązywał późniejszy francuski klasycyzm.

Teatr Rozmaitości w Warszawie, jako filia Teatru Narodowego działał 1829–1919. 1833–1915 wchodził w skład Warszawskich Teatrów Rządowych. W repertuarze miał dramaty z klasyki polskiej i obcej. Po klęsce powstania listopado-wego (1831) obowiązywał zakaz wystawiania dramatu romantycznego, gatunek ten zaistniał na scenie Teatru Rozmaitości w Warszawie dopiero w latach prezesury S.S. Muchanowa (1868–1880), kiedy zaczęto grać dramaty J. Słowackiego, W. Sh-akespeare'a, komedie A. Fredry. Do zespołu należało wielu wybitnych aktorów, m.in.: H. Modrzejewska, B. Leszczyński, W. Rapacki, M. Frenkiel, K. Kamiński.

Japoński teatr, wywodzi się z tańców religijnych i ludowych (sarugaku i dengaku), obrzędów (kagura); powstał z połącze-nia rodzimej tradycji z wpływami sztuki chińskiej i indyjskiej. Od VII w. rozwinęło się kilka stylów, zarówno jeśli chodzi o teatr aktorski, jak i lalkowy; m.in. gigaku, bugaku (muzyczne widowiska buddyjskie).
Teatr nō powstał w XIII-XIV w., z biegiem lat uszlachetniany. Treść to dialogowe poematy, (deuterate i protagonista, z udziałem chóru), najczęściej opowieści o bogach, wojownikach, demonach. Scena zbudowana na rzucie kwadratu, pod da-chem, z osobnym podium dla orkiestry; dekoracje wznoszone w trakcie akcji - stały element to rysunek sosny na tylnej ścia-nie. Aktorzy w maskach, perukach, symboliczne znaczenie ma każdy rekwizyt (np. wachlarz, którego odpowiednie ułożenie oznacza różne przedmioty), a także kolor kostiumów. Na spektakl składa się kilka sztuk przedzielonych farsowymi interlu-diami - kyogen.
W XVII w. dominację nō przerwały inne formy, jak takemato-za czy ningyo-yoruri - śpiewane opowieści ilustrowane grą lalek, kontynuowane współcześnie pod nazwą bunraku (od nazwy zespołu w Osace). Metrowej wysokości lalka, w bogatym kostiumie, prowadzona jest przez animatora i dwóch asystentów (widoczni dla publiczności); tekst podaje kantor-narrator z towarzyszeniem instrumentu muz. - saminsenu.
W t. kabuki, wykształconym w XVII w. z połączenia scen rodzajowych i tańców, od początku przywią