Polski rok obrzędowy

Święta polskie z wszystkimi towarzyszącymi im, przechodzącymi z pokolenia na pokolenie, zwyczajami , obrzędami i rytuałami oraz świątecznymi akcesoriami (takimi np. jak opłatek, podłaźnik, czy choinka, palma świąteczna, wielkanocna, baranek czy pisanka, bukiet zwany równianką, święcony w dzień Matki Boskiej Zielnej, czy wianek z oktawy Bożego Ciała - a więc przedmiotów niezwykłych, symbolicznych i często o bardzo dawnym rodowodzie), przez wieki całe, zrastały się z naszą kulturą i obyczajem. Od wieków bowiem są wyrazem wielu różnych i ciągle żywych potrzeb.

Potrzebę świętowania odczuwają wszyscy na świecie ludzie. W każdym zakątku kuli ziemskiej i w każdej epoce, w przeszłości i w czasach najnowszych, ludziom potrzebny jest uroczysty rytuał, obrzęd, różne ceremonie i związane z nimi wspólnie przeżywane emocje; potrzebne są chwile wytchnienia, wypoczynek, radość i zabawa, odmienne niż zwykle zachowania, przerywające monotonię codzienności; potrzebna jest pamięć i więź wzajemna a zatem to wszystko co tworzy świąteczną inność.

Święta i tradycje świąteczne zbliżają i łączą ludzi i ludzkie zbiorowości, przypominając o takich wartościach jak dom, rodzina, wspólny wszystkim, przyjęty, uznawany światopogląd i obyczaj, ziemia i kraj rodzinny.
Dlatego zapewne tradycyjne święta polskie są dotychczas obchodzone uroczyście, zgodnie obyczajem, i - jak często mówimy - zgodnie z tradycją, a towarzyszące im liczne, barwne, ciekawe zwyczaje i obrzędy, tak starannie pielęgnowane i chronione.

Bo niezależnie od tego jak toczą się nasze dzieje, jaki los jest naszym udziałem i gdzie przychodzi nam żyć, święta i obchody świąteczne pozostają zawsze ważną sferą naszego życia.

Są świadectwem naszych "korzeni" i ciągłości tradycji, a więc tych szczególnych związków teraźniejszości i przyszłości, która pozwalają nam zrozumieć kim i jacy jesteśmy, zachować swoją odrębność i dumę z przynależności rodzinnej, regionalnej i narodowej.

Są zatem cząstka naszych dziejów i kultury. Nie bylibyśmy sobą, nie istnielibyśmy jako naród, gdyby nam odebrano naszą historię i nasze tradycje, nasze zwyczaje, obrzędy i nasze tradycyjnie obchodzone święta. Warto o tym pamiętać także i w obecnych, szybko zmieniających się czasach; warto sięgać do początków i źródeł naszej tradycji, także tradycji świątecznej: zwyczajów i obrzędów, religijnych i domowych, i odziedziczonych po przodkach obyczajach; warto chronić je i ciągle, na nowo, poznawać; rozumieć je i szanować. I przypominać sobie jak najczęściej mądre przesłanie Zygmunta Glogera wielkiego miłośnika, znawcy i badacza polskich tradycji, motto do jego wielkiej Encyklopedii Staropolskiej:
Cudze wiedzieć - pożyteczne jest
Swoje - obowiązek.

Istotną i podstawową cechą świąt i uroczystości, obchodzonych w cyklu rocznym, tych w których najwyraźniej manifestuje się nasze przywiązanie do tradycji, jest ich związek z kalendarzem:
- z prastarym, tradycyjnym, zwyczajowym, niepisanym kalendarzem wegetacyjno - rolniczym, którego podstawą był rytm przyrody i zmieniające się pory roku, określające terminy najważniejszych prac i zajęć gospodarskich, również uroczystości kultowych oraz świąt i obrzędów. Kalendarz taki mieli również nasi prasłowiańscy przodkowie;
- także - i przede wszystkim - z kalendarzem chrześcijańskim, wprowadzonym na ziemie Polskie w kilka wieków po przyjęciu chrześcijaństwa. Ten nowy kalendarz - opracowany przez uczonych zbiór prawideł dotyczących podziału i rachuby czasu - wywodzący się z kalendarzy rzymskich, zreformowany został w 1582 r. przez papieża Grzegorza XIII i od tego czasu zwany jest gregoriańskim ( od imienia swego reformatora). Kalendarzem tym (w Polsce wprowadzonym i przyjętym kilka lat po reformie, bo już w 1586 r), posługujemy się do chwili obecnej i zgodnie z nim obchodzimy wszystkie najważniejsze święta doroczne. W większości są to święta i uroczystości religijne (później także wprowadzone do niego święta narodowe i państwowe).
Świętom i obrzędom kościelnym towarzyszą jednak zawsze ciekawe tradycje ludowe, liczne i różnorodne zwyczaje i obrzędy domowe, towarzyskie i gospodarskie, zwyczaje grup rówieśniczych, zabawy i poczęstunki.

W obchodach, najważniejszych tradycyjnych świat dorocznych, takich jak Boże Narodzenie, Wielkanoc, Zielone Światki i in., odprawianych zgodnie z kalendarzem i tradycją chrześcijańską, zachowały się po dzień dzisiejszy ślady odwiecznych uroczystości rolniczych i hodowlanych, świąt urodzaju, czy - bardzo ważnych, w przeszłości - świąt poświeconych pamięci zmarłych przodków oraz świąt miłości i zalotów, które pierwotnie obchodzone były w porze zmieniających się pór.

Pod wpływem różnych, przenikających się wzajemnie tradycji, a przede wszystkim pod wpływem tradycji chrześcijańskiej ukształtował się niepowtarzalny, piękny i bogaty polski obyczaj świąteczny - polski rok i kalendarz obrzędowy.

Zwyczaje, obrzędy i cała tradycja świąteczna towarzyszą nam nieodmiennie, bo chociaż zmieniały się wraz z upływem czasu, to pozostały ciągle żywą wartością. Są bowiem zawsze źródłem radości, wzruszeń, niezwykłych przeżyć; świadectwem łączących nas więzi: więzów rodzinnych i więzi między pokoleniami, związków z miejscem urodzenia i pochodzenia, z regionem i krajem ojców i dziadów; a więc zarówno z prywatną, swojską, bliską i najlepiej zrozumiałą ojczyzną małą, jak i z ojczyzną wielką - polską, narodową. Są znakiem naszej tożsamości, a kultura polska zawdzięcza im swoje najpiękniejsze i niepowtarzalne barwy.

W polskim kalendarzu obrzędowym najważniejszymi świętami są:
- Nowy Rok to międzynarodowe święto przypadające 1 stycznia każdego roku (w kalendarzu gregoriańskim). W powszechnie przyjętym zwyczaju obchodzenie święta należy rozpocząć od otworzenia butelki szampana o północy z dnia 31 grudnia na 1 stycznia następnego roku. Dzień poprzedzający Nowy Rok nosi w polskiej tradycji miano Sylwestra.

- Trzech Króli

- Wielkanoc (Pascha) - najstarsze i najważniejsze święto chrześcijańskie (obok Bożego Narodzenia) upamiętniające śmierć krzyżową i zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa. Poprzedzający ją tydzień, stanowiący okres wspominania najważniejszych dla wiary chrześcijańskiej wydarzeń, nazywany jest Wielkim Tygodniem. Przez wieki spierano się, kiedy powinna być obchodzona. Podczas soboru nicejskiego w 325 roku ustalono, że będzie się ją obchodzić w pierwszą niedzielę po pierwszej wiosennej pełni Księżyca. Wielkanoc jest więc świętem ruchomym: może wypaść najwcześniej 22 marca, a najpóźniej 25 kwietnia. Z dniem Wielkanocy powiązany jest termin większości ruchomych świąt chrześcijańskich, m.in.: Środa Popielcowa, Wielki Post, Triduum Paschalne, Wniebowstąpienie Pańskie, Zesłanie Ducha Świętego i inne. Po wprowadzeniu kalendarza gregoriańskiego znów pojawiły się odmienności: w prawosławiu Wielkanoc obchodzi się bowiem zgodnie z kalendarzem juliańskim. Z obchodami świąt wielkanocnych związanych jest wiele zwyczajów ludowych: pisanki, święcone, śmigus-dyngus, dziady śmigustne, Rękawka, Emaus, walatka, z kurkiem po dyngusie, Siuda Baba, wieszanie Judasza, pogrzeb żuru i śledzia, pucheroki, palma wielkanocna, Jezusek Palmowy.

- Święto Pracy (1 maja) - międzynarodowe święto klasy robotniczej, obchodzone od 1890 corocznie 1 maja. Święto wprowadziła w 1889 II Międzynarodówka, wyznaczając dzień obchodów w rocznicę wybuchu strajku robotników amerykańskich w Chicago (1 maja 1886).W Polsce obchodzone po raz pierwszy w 1890, a w czasie PRL-u było jednym z ważniejszych świąt. Tego dnia odbywały się pochody pierwszomajowe.

- Konstytucja 3 maja (właściwie Ustawa Rządowa z dnia 3 maja) – uchwalona 3 maja 1791 roku ustawa regulująca ustrój prawny Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Ponieważ trudno konkretnie stwierdzić co jest konstytucją a co nią nie jest, istnieją sprzeczne informacje nt. kolejności ich powstawania. Powszechnie przyjmuje się, że Konstytucja 3 maja była pierwszą w Europie i drugą na świecie (po konstytucji amerykańskiej z 1787 r.) nowoczesną, spisaną konstytucją. Inne stanowiska uznają konstytucję korsykańską z 1755 r. za pierwszą na świecie, a tym samym amerykańską za drugą i polską za trzecią.

Konstytucję 3 maja uchwalono w najbardziej sprzyjających dla uchwalenia pierwszych dniach maja, gdyż większość posłów opozycji, sprzeciwiających się konstytucji, była jeszcze na urlopie wielkanocnym. Aby nic nie przeszkodziło w uchwaleniu ustawy, zdecydowano się złamać obowiązujący w Sejmie zwyczaj, który nakazywał wcześniejsze ogłoszenie projektu. Zlekceważono też konieczność przebywania na sali obrad minimum połowy posłów. Po siedmiogodzinnych obradach, ignorując protesty opozycji (m. in. posła Jana Suchorzewskiego, który groził że zabije własnego syna, jeśli konstytucja zostanie uchwalona), konstytucję przyjął Sejm, a następnie podpisał król Stanisław August Poniatowski.

- Boże Ciało (inaczej - Święto Ciała i Krwi Pańskiej) w Kościele katolickim: uroczystość liturgiczna ku czci Najświętszego Sakramentu. Wierni szczególnie wspominają Ostatnią Wieczerzę i Przeistoczenie chleba i wina w Ciało i Krew Jezusa Chrystusa. W Polsce Boże Ciało obchodzi się w czwartek po oktawie Zesłania Ducha Świętego, a więc jest to święto ruchome. W niektórych krajach może być obchodzone w inny dzień. Święto to zostało ustanowione na skutek widzeń bł. Julianny z Cornillon. Pod ich wpływem bp Robert ustanowił w 1246 r. takie święto dla diecezji Liege. W 1252 r. zostało ono rozszerzone na Germanię, a w 1264 r. papież Urban IV bullą Transiturus ustanowił to święto dla całego Kościoła. Uzasadniając przyczyny wprowadzenia tego święta wskazał: zadośćuczynienie za znieważanie Chrystusa w Najświętszym Sakramencie, błędy heretyków oraz uczczenie pamiątki ustanowienia Najświętszego Sakramentu, która w Wielki Czwartek nie może być uroczyście obchodzona ze względu na powagę Wielkiego Tygodnia. Jednakże ze względu na śmierć Urbana IV bulla ta nie została ogłoszona, a tym samym święto nie zostało ustanowione. Uczynił to dopiero papież Jan XXII, który umieścił powyższą bullę w Klementynach. W Polsce po raz pierwszy wprowadził to święto bp Nanker w 1320 r. w diecezji krakowskiej. W późnym średniowieczu i renesansie największym sanktuarium kultu Bożego Ciała w Polsce był poznański kościół Bożego Ciała. W Polsce obchody świętą wiążą się z procesją z Najświętszym Sakramentem po ulicach parafii. Procesja zatrzymuje się kolejno przy czterech ołtarzach, przy których czytane są fragmenty z każdej z Ewangelii związane tematycznie z Eucharystią. W Polsce Boże Ciało jest dniem ustawowo wolnym od pracy.

- Wszystkich Świętych (Festum omnium sanctorum) jest chrześcijańską uroczystością ku czci wszystkich znanych i nieznanych świętych i męczenników, którzy są w niebie z Bogiem. Przypada na 1 listopada. Uroczystość Wszystkich Świętych wywodzi się głównie z czci oddawanej męczennikom, którzy oddali swoje życie dla Chrystusa, a których nie wspomniano ani w martyrologiach miejscowych, ani w kanonie Mszy Świętej. W III wieku rozpowszechniła się tradycja przenoszenia całych relikwii świętych, albo ich części na inne miejsca. W ten sposób chciano podkreślić, że święci są własnością całego Kościoła. Kiedy w 610 r. papież Bonifacy IV otrzymał od cesarza starożytną świątynię pogańską Panteon, kazał złożyć tam liczne relikwie i poświecił tę budowlę na kościół pod wezwaniem Matki Boskiej Męczenników. Od tego czasu oddawano cześć wszystkim zmarłym męczennikom l maja. Papież Grzegorz III w 731 r. przeniósł tę uroczystość na l listopada, a w 837 r. papież Grzegorz IV rozporządził, aby odtąd l listopad był dniem poświęconym pamięci nie tylko męczenników, ale wszystkich świętych Kościoła Katolickiego. Jednocześnie na prośbę cesarza Ludwika Pobożnego rozszerzono to święto na cały Kościół. Następnego dnia po Wszystkich Świętych (2 listopada) obchodzimy wspomnienie wszystkich wiernych zmarłych (Zaduszki). Jest to dzień modlitw za wszystkich wierzących w Chrystusa, którzy odeszli już tego świata, a teraz przebywają w czyśćcu. Ponieważ jednak to pierwszy dzień listopada jest dniem wolnym od pracy wielu ludzi przychodzi właśnie w tym dniu na cmentarze aby się pomodlić i zapalić znicze.

- Narodowe Święto Niepodległości - najważniejsze polskie święto narodowe, obchodzone co roku 11 listopada, na pamiątkę odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku. Do czasu wybuchu II wojny światowej święto obchodzono tylko dwa razy - w roku 1937 i 1938.W latach 1939-1944 - podczas okupacji hitlerowskiej oficjalne lub jawne świętowanie, podobnie jak i każde inne przejawy polskości, było niemożliwe. W roku 1945 władze komunistyczne świętem państwowym uczyniły dzień 22 lipca - datę podpisania Manifestu PKWN, jako Narodowe Święto Odrodzenia Polski. Narodowe Święto Niepodległości obchodzone 11 listopada przywrócono, ustawą Sejmu (jeszcze PRL), w 1989 roku. Dzień ten jest dniem wolnym od pracy. Główne obchody, z udziałem najwyższych władz państwowych, odbywają się w Warszawie na placu Józefa Piłsudskiego, przed Grobem.

- Boże Narodzenie to w tradycji chrześcijańskiej święto upamiętniające narodziny Jezusa. Jest to święto stałe, wypadające 25 grudnia. Poprzedzone jest okresem czterotygodniowego postu, zwanego Adwentem. W niektórych kościołach chrześcijańskich święta Bożego Narodzenia zaczynają się od dnia poprzedzającego rocznicę narodzin Jezusa - Wigilii (wieczór 24 grudnia), zwanej w Polsce regionalnie Gwiazdką. W dniu tym obowiązuje tradycyjny post ścisły jakościowy (od mięsa) i ilościowy (można spożywać 3 posiłki w tym jeden do syta - jest to uroczysta kolacja), do której tradycja nakazywała zasiadać po pojawieniu się na niebie pierwszej gwiazdki, na pamiątkę gwiazdy prowadzącej Trzech Króli do stajenki). Świętowanie Wigilii, ani tradycyjny post w tym dniu nie są wspólne wszystkim chrześcijanom, np. protestanci i prawosławni nie zachowali specjalnych przepisów odnośnie jedzenia lub niejedzenia mięsa. Warto mimo to odnotować, że w Polsce również i mniejszości wyznaniowe przestrzegają wigilijnego postu ze względu na specyficzną tradycję naszego kraju. Obowiązek postu zniesiono w Kościele katolickim w roku 1983 (Nowy kodeks kanoniczny), w Polsce episkopat podtrzymywał post wigilijny specjalnym dokumentem aż do roku 2003 - obecnie post w Wigilię jest jedynie zalecany. Trudno wyobrazić sobie jednak zaniechanie tego, specyficznego właściwie tylko dla Polski i Litwy, zwyczaju wigilijnego. Polska literatura kulinarna (np. Lemnis Vitry) podaje, że liczba gości w czasie wieczerzy wigilijnej powinna być parzysta (plus jeden talerz dla nieobecnych/zmarłych/niespodziewanych przybyszów/Dzieciątka). Natomiast nie ma zgodności co do liczby potraw: według niektórych źródeł powinna ona wynosić 12, zaś w innych podkreśla się, że winna być nieparzysta, generalnie 13 u magnatów, 11 u szlachty, 9 u mieszczaństwa. Te 13 potraw jest górną granicą. Ale według księcia J. O. Radziwiłła, można spróbować wszystkich ryb, które są liczone jako jedno danie. O północy w Kościele Rzymskokatolickim odbywa się uroczysta msza zwana Pasterką. Następny dzień (25 grudnia) jest nazywany Bożym Narodzeniem, a 26 grudnia to drugi dzień świąt obchodzony na pamiątkę Św. Szczepana, męczennika za wiarę chrześcijańską.

W Polsce najpiękniejszymi dniami w roku i świętem nad świętami jest Boże Narodzenie i Wielkanoc.

BOŻE NARODZENIE
Wieczór wigilijny w tradycji polskiej jest najbardziej uroczystym i najbardziej wzruszającym wieczorem roku. Punktem kulminacyjnym przeżyć adwentowych w rodzinach chrześcijańskich jest wigilia Bożego Narodzenia. Posiada ona bardzo bogata liturgię domową. Geneza tej liturgii sięga pierwszych wieków chrześcijaństwa. Obrzędy te i zwyczaje mają wiec starą tradycję. Wigilie w ogóle znane były juz w Starym Testamencie. Obchodzono je przed każdą uroczystością, a nawet przed każdym szabatem. Było to przygotowanie do odpoczynku świątecznego.

CHOINKA
Nie można dziś określić nawet w sposób przybliżony od kiedy iglaste drzewko zaczęto kojarzyć z obchodami świąt Bożego Narodzenia. Wiadomo natomiast, że w wielu kulturach i religiach drzewo, zwłaszcza iglaste jest symbolem życia, płodności, odradzania się i trwania. Podejmowano wiele prób biblijnego uzasadnienia wprowadzenia do domów bożonarodzeniowego drzewka, jednak nie znaleziono nigdy bezpośrednich źródeł pisanych, do których można byłoby się odwołać.
Faktem jest, iż na jednym z miedziorytów z roku 1553, obok żłóbka widnieje drzewko jodłowe ozdobione gwiazdą i świeczkami. Następne lata potwierdzają występowanie choinki, nawet w mieszkaniach prywatnych w dniu obchodów Bożego Narodzenia. Zwyczaj te stał się powszechnym w mieszczańskich rodzinach niemieckich, tyrolskich, austriackich promieniując stamtąd, zwłaszcza w wieku XIX, na pozostałe kraje europejskie i pozaeuropejskie. Ważne były, rzecz jasna, ozdoby choinkowe. Im również nadawano głębszy sens. I tak na szczycie drzewka zawieszano gwiazdę symbolizującą gwiazdę betlejemska, w zawieszanych jabłkach widziano echo biblijnego jabłka Adama i Ewy, papierowe łańcuchy rozpoznawano jako okowy zniewolenia grzechowego czy nawet politycznego (w okresie rozbiorów), Oświetlenie choinkowe miałoby wskazywać na Chrystusa, który przyszedł na świat jako „światło dla pogan”. Zaś żywe zielone drzewko miałoby symbolizować
Chrystusa — źródło wszelkiego życia. Warto o tym pamiętać strojąc swoje świąteczne drzewko. A ubiera się je dopiero w wieczór wigilijny. Aby jednak zapalić świeczki, trzeba poczekać na pojawienie się na niebie pierwszej gwiazdy.

WIECZERZA WIGILIJNA
Tradycja rodzinnej, uroczystej wieczerzy jest dzisiaj bardzo mocno zakorzeniona w polskich domach. Obyczaj ten zauważono i zapisano już w XVII w., choć przypuszcza się, że był praktykowany już dużo wcześniej. Jego istotnym elementem jest zachowanie postu. Wieczerzę poprzedza przygotowanie choinki, jak też domowej szopki. Pod białym obrusem kładzie się kilka kłosów siana (symbolika szopki betlejemskiej). Do stołu zasiada się po ukazaniu pierwszej gwiazdy na niebie. Uczestnicy kolacji dzielą się białym opłatkiem, składają życzenia, wybaczają wzajemne urazy. Przyjęło się pozostawienie wolnego nakrycia przy stole dla ewentualnego gościa lub też symbolicznie dla Chrystusa. Były i są różne przesądy dotyczące ilości i zawartości potraw wigilijnych. Najczęściej podaje się zupę rybną czy migdałową, barszcz, potem grzyby z kapustą, ryby gotowane lub pieczone (najczęściej karp w szarym sosie), kluski z makiem, kompot z suszonych owoców, itd. Na ogół przygotowuje się 7,9 względnie 12 potraw. We wschodnich regionach obowiązkowo podaje się kutię(gotowaną pszenicę lub jęczmień z miodem, orzechami i migdałami). Po skończonej wieczerzy śpiewa się kolędy i obdarowuje prezentami.

OPŁATEK
Wigilijny zwyczaj łamania się opłatkiem należy do najtrwalszych i najżywszych tradycji Bożego Narodzenia. Dzielenie się opłatkiem, choć niekoniecznie w Wigilię, praktykowali już najwcześniejsi chrześcijanie — otrzymywali go ci, którzy nie byli na mszy. Od dawna, tuż przed wieczerzą, łamano się opłatkiem z członkami rodziny, służbą, kolędnikami i oczywiście duchami przodków. Nawet zwierzęta gospodarskie dostawały opłatek od swego gospodarza.
Nie ma solidnego studium, które wskazałoby kiedy i w jakich okolicznościach ta tradycja zakorzeniła się w Polsce. Najstarsza wzmianka źródłowa pochodzi z końca XVIII wieku. Dzisiaj jest to już wyłącznie polski zwyczaj, którego najważniejszym przesłaniem jest pojednanie. Dzieląc się opłatkiem składamy sobie życzenia dobra wszelakiego, zapominamy o urazach, wybaczamy winy.

KOLĘDA
Wyraz kolęda pochodzi od łacińskiego słowa „calendae”, oznaczające pierwszy dzień miesiąca. W starożytnym Rzymie uroczyście obchodzono szczególnie calendae styczniowe, kiedy to konsulowie prawnie obejmowali swój urząd w całym imperium rzymskim. Przy reformie kalendarza (46 r. przed naszą erą), zadekretowanym przez Cezara Juliusza (stąd „kalendarz juliański”) potwierdzono 1 stycznia jako początek roku administracyjnego. W Rzymie obchodzono to bardzo uroczyście. Odwiedzano się, obdarowywano podarkami, śpiewano okolicznościowe pieśni. Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa zwyczaje te stopniowo powiązano z początkiem rachuby nowego czasu „nowej ery”, czyli narodzin Chrystusa. Kolęda w Polsce oznacza przede wszystkim pieśń religijną, związaną tematycznie z narodzinami Chrystusa. Najstarsza polska kolęda „Zdrów bądź królu anielski” pochodzi z 1424 roku, choć sam termin kolęda utrwalił się dopiero w XVII w. W okresie tym powstawało wiele pastorałek i kolęd. Inne śpiewali zakonnicy, inne arystokracja, mieli też swoje kolędy kupcy i pozostałe stany. Niektóre kolędy autorskie znane są do dziś: „Przybieżeli do Betlejem pasterze” i „Przy onej górze” J. Żabczyca, „Bóg się rodzi” F. Karpińskiego, „Mizerna, cicha” T. Lenartowicza. Jednak kolędy powstawały też dzięki twórcom anonimowym. Tłumaczono je z łaciny czy z języków krajów sąsiedzkich. Jakkolwiek większość kolęd powstała w łonie kościoła katolickiego, nie brak jednakże kolęd luterańskich, kalwińskich czy husyckich. Kolędy są zjawiskiem kulturowym, zwłaszcza w Polsce, gdzie ilość znanych i opisanych kolęd osiąga liczbę ponad pół tysiąca.
PREZENTY GWIAZDKOWE Powszechna praktyka wzajemnego obdarowywania się prezentami (zwłaszcza dzieci) związana była pierwotnie z kultem i życiorysem św. Mikołaja, biskupa diecezji Bari (Włochy), wielkiego jałmużnika żyjącego w IV wieku. Jego niezwykła hojność, troska o biednych, stały się symbolem i uosobieniem miłości każdego bliźniego. Właśnie w okresie świąt bożonarodzeniowych znalazła swoje logiczne uzasadnienie i to już w średniowieczu. Dzisiejszą tradycję wręczania świątecznych prezentów zawdzięczamy Marcinowi Lutrowi, który w 1535 roku domagał się, aby protestanci zaniechali zwyczaju „św. Mikołaja”, a prezenty dawali swoim dzieciom jako dar samego „Dzieciątka Jezus”. Z czasem wszystkie kraje chrześcijańskie, także katolickie przyjęły tę praktykę. Jednakże ślad dawnej tradycji biskupa — św. Mikołaja nadal rozpoznajemy w postaci tzw. gwiazdora ubranego w szaty biskupie, z mitrą i pastorałem, względnie nazywanego wprost Santa Claus (kraje anglosaskie) czy Sinterklaas (Holandia). To on w wigilię Bożego Narodzenia przynosi nadal prezenty, to dzieci nadal ze swoją dziecięcą wiarą piszą do niego listy.

WIELKANOC
Wielki Tydzień to w chrześcijaństwie uroczysty czas rozpamiętywania ostatnich dni Chrystusa, przygotowujący do największego święta chrześcijan, Zmartwychwstania Pańskiego. Szczególnym czasem w Wielkim Tygodniu jest Triduum Paschalne.
Wielki Tydzień, który w tradycji chrześcijańskiej pojawił się dopiero w IV wieku, rozpoczyna Niedziela Palmowa, a kończą nieszpory Wielkiej Niedzieli, zamykające Triduum Paschalne. Poszczególne odłamy chrześcijaństwa wyształciły własną bogatą obrzędowość związaną z okresem Wielkiego Tygodnia. Również w tradycji ludowej i regionalnej Wielki Tydzień zachował wiele zwyczajów. Poniedziałek, wtorek i środa Wielkiego Tygodnia są dniami w sposób szczególny poświęconymi pojednaniu. Był to też czas wielkich porządków, przyozdabiania domów, które jednak należało zakończyć najpóźniej w Wielki Wtorek.
W tradycji katolickiej w Wielką Środę gasi się świece na ołtarzu, kościół staje się domem żałoby. W Wielki Czwartek milkną dzwony, które zastępuje teraz klekotanie kołatek. Najważniejszym okresem roku liturgicznego i Wielkiego Tygodnia jest Triduum Paschalne. Obejmuje ono czas od wieczornej mszy w Wielki Czwartek i trwa do nieszporów w Niedzielę Zmartwychwstania.

Popielec (albo Środa Popielcowa) to w kalendarzu chrześcijańskim pierwszy dzień Wielkiego Postu. Jest to dzień pokuty przypadający 46 dni przed przed Wielkanocą. Wg obrzędów katolickich tego dnia kapłan czyni popiołem znak krzyża na głowie wiernego mówiąc jednocześnie: Z prochu powstałeś i w proch się obrócisz lub nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię.
Tradycja posypywania głów popiołem na znak pokuty pojawiła się w VIII wieku. W XI wieku papież Urban II wprowadził go obowiązującym zwyczajem w całym Kościele. Wówczas postanowiono, że popiół będzie pochodził z palm poświęconych w Niedzielę Palmową z ubiegłego roku.
Środa Popielcowa jest dniem postu ścisłego, co oznacza trzy posiłki bezmięsne w ciągu dnia, w tym jeden do syta.

Wielki Post to czas pokuty, przygotowujący do przeżycia największych świąt dla chrześcijan, Świąt Wielkanocnych. Obejmuje on czterdzieści dni liczonych od Środy Popielcowej do początku Mszy Wieczerzy Pańskiej w Wielki Czwartek.
W pierwszych wiekach Wielki Post obejmował tylko Wielki Piątek i Wielką Sobotę. Do V wieku trwał tydzień, a później, na pamiątkę czterdziestodniowego postu Jezusa na pustyni oraz czterdziestutu lat wędrowania Izraelitów po ucieczce z Egiptu, został przedłużony do czterdziestu dni.
Kościół katolicki za początek postu przyjął szóstą niedzielę przed Wielkanocą. Ponieważ niedziele wyłączone były z postu, aby zachować 40 dni pokutnych, ich początek przypadał na środę. Od 1570 roku był to już zwyczaj powszechnie obowiązujący w Kościele. W tym dniu na znak pokuty posypywano głowę popiołem.
Wielki Post w Kościele jest traktowany jako czas pokuty i nawrócenia. Jego zaleceniami są post, jałmużna i modlitwa.

Tradycje i obyczaje wielkopostne Wielki Post rozpoczynał się od posypania głów popiołem, rozdania ubogim resztek zapustnych biesiad i schowania do szaf balowych toalet.
W czasie postu chleb smarowało się powidłem a nie masłem, lub maczano go w oliwie. Podawano śledzie bez śmietany, kawa również była bez śmietany i bez cukru, za to z palonych żołędzi. Pito herbatę lipową, zamiast deserów podawano mało słodkie ciastka zwane „wiekuistymi”, gdyż można je było jeść w pół roku po upieczeniu.
Kobiety na sześć tygodni zdobiły się czarnymi gagatami albo drobiazgami z hebanu i onyksu w srebrze.
W czas postu nie wypadało grać skocznych polek i mazurków. Jeśli już, to smętne dumki i nokturny.
Zdarzało się, iż w czas postu dzieciom chowano zabawki zostawiajac tylko te najbardziej zniszczone, a zamiast baśni czytano im żywoty świętych.
Panowie musieli wyrzekać się alkoholu, cygara, a nawet przyjemności alkowy.

Triduum Paschalne (z łac. triduum - Święte Trzy Dni) jest to najważniejsze wydarzenie w roku liturgicznym chrześcijan, którego istotą jest celebracja Męki, Śmierci i Zmartwychwstania Chrystusa. Rozpoczyna się wieczorną mszą w Wielki Czwartek, a kończy nieszporami w Niedzielę Wielkanocną.
Święta Wielkanocy wiążą się z żydowską Paschą. Samo słowo Pascha wywodzi się z hebr. paesah, co znaczy omijać i jest wspomnieniem niewoli narodu izraelskiego w Egipcie. Wyjście z Egiptu poprzedziło rytualne spożycie baranka paschalnego. Chrystus, kiedy spożywał ostatnią wieczerzę paschalną, wypełnił symbole starotestamentowe. To On był Barankiem Paschalnym, który dopełnił zbawczej ofiary.
Wielki Tydzień, którego częścią jest Triduum Paschalne był świętowany dopiero od IV wieku, a samo Triduum Paschalne zastępuje Triduum Sacrum, obchodzone do 1929.

Wielki Czwartek W tym dniu odbywa się rano tylko jedna msza, tzw. Krzyżma świętego, celebrowana w kościele katedralnym przez biskupa i kapłanów diecezji, podczas której poświęca się oleje chorych i krzyżma świętego (do bierzmowania). Nowe oleje zabierane są do parafii, stare pali się lub wyświeca w lampce wiecznej. Msza z poświeceniem krzyżma kończy okres Wielkiego Postu.
Msza wieczorna Wieczerzy Pańskiej rozpoczyna Triduum Paschalne. Przypomina on Ostatnią Wieczerzę, w czasie której Chrystus ofiarował Bogu Ojcu pod postaciami chleba i wina swoje ciało i swoją krew, a następnie dał Apostołom do spożycia oraz nakazał im i ich następcom w kapłaństwie, aby je ofiarowali. Ma ona także szczególne znaczenie dla kapłanów, gdyż nawiązuje do ustanowionego przez Chrystusa w czasie ostatniej wieczerzy sakramentu kapłaństwa. W niektórych kościołach zachował się zwyczaj obmywania przez kapłanów nóg dwunastu mężczyznom, na pamiątkę tego, jak Chrystus mył nogi swoim uczniom. Zwyczaj ten oznacza służbę i miłość Chrystusa, który sam służył innym. Na zakończenie mszy w uroczystej procesji Najświętszy Sakrament przenosi się do kaplicy przechowywania (ciemnicy), która ma przypomnieć uwięzienie Chrystusa po zdradzie Judasza. Po mszy na znak dokonanego spustoszenia, zdrady i opuszczenia Jezusa usuwa się obrus z ołtarza. Od hymnu "Gloria" (Chwała na wysokości), podczas którego biją wszystkie znajdujące się w kościele dzwony, aż do tego samego hymnu Wigilii Paschalnej milkną organy, dzwony i wszelkie instrumenty muzyczne. Wolno używać jedynie drewnianych kołatek. Tabernakulum opróżniane jest jeszcze przed rozpoczęciem mszy św., ponieważ hostie do komunii powinny być konsekrowane podczas tej eucharystii, wygasza się także wówczas wieczną lampkę.
Wielki Czwartek ma charakter inauguracji Triduum Paschalnego.

Wielki Piątek W dzień ten nie odprawia się mszy. Jest to dzień powagi, skupienia i postu, w którym szczególnie czci się drzewo krzyża. Centrum tego dnia jest liturgia na cześć Męki Pańskiej, składająca się z następujących elementów:
Wejście kapłana i asysty. Kapłan pada na twarz i przez kilka minut leży krzyżem. Postawa ta zwana prostracją wyraża uniżenie się przed Bogiem. Po dojściu do miejsca przewodniczenia kapłan odmawia krótką modlitwę.

Wielka Sobota Jest to dzień, w którym Kościół trwa przy Grobie Pańskim, rozważając mękę i śmierć Chrystusa oraz jego zstąpienie do otchłani, a także w modlitwie i poście oczekuje na jego zmartwychwstanie.
Święci się również pokarmy, które znajdą się później na stole wielkanocnym. Zwyczaj ten nawiązuje do wieczerzy paschalnej Izraelitów, którą spożywał również Chrystus w Wielki Czwartek. Figurka baranka symbolizuje baranka paschalnego, wędliny - mięso baranka; chrzan (pieprz) - gorzkie zioła, sól - słoną wodę, chleb - przaśny chleb paschalny. Jajka nie mają odniesienia do posiłków paschalnych, są pozostałością z kultów pogańskich, lecz mają chrześcijańską interpretację i oznaczają nowe życie. Święcenie innych pokarmów nie ma liturgicznego uzasadnienia.
Wielka Sobota jest dniem, w którym nie celebruje się mszy świętej.

Niedziela Wielkanocna Jest to czas świętowania zmartwychwstania Chrystusa. Dawniej Wielka Niedziela rozpoczynała się poranną mszą, rezurekcją (resurrectio łac. oznacza zmartwychwstanie), którą zapowiada uroczyste bicie w dzwony, głoszące, że Chrystus zmartwychwstał. Dawniej jednocześnie słychać było kanonadę ze strzelb, petard, armatek i moździerzy, a cały ten harmider miał budzić świat do życia. Obecnie liturgia uległa zmianie na rzecz nocnej Mszy Wigilii Paschalnej.
Niedziela Wielkanocna rozpoczyna się w Wielką Sobotę po zmroku. Pierwszą liturgią wielkanocną i jednocześnie najważniejszą celebracją w roku jest Liturgia Wigilii Paschalnej. Rozpoczyna się ona najwcześniej po sobotnim zmroku, a kończy się najpóźniej przed świtem Niedzieli. Przed kościołem ksiądz święci ogień, od którego odpala się paschał - jest to symbol Chrystusa. Na świecy paschalnej kapłan rysuje krzyż i litery: Α (alfa) i Ω (omega). Jest to symbol oznaczający, że na początku był Bóg i on też przyjdzie na końcu jako miłosierny sędzia. Na paschale kapłan pisze bieżącą datę, chcąc podkreślić, że Chrystus przechodzi od punktu alfa (od stworzenia świata) do punktu omega (końca świata) historii zbawienia, która przechodzi również przez ten konkretny rok. Ponadto kapłan wbija w paschał pięć gwoździ symbolizujących pięć ran Chrystusa. Swoją symbolikę ma również światło świecy paschalnej, rozjaśniające mroki ciemnego kościoła, odwołuje się do Chrystusa, który rozprasza mroki ludzkiego życia, nadając mu sens. Ksiądz święci wodę chrzcielną, zanurzając w niej paschał. Następnie odbywa się przygotowanie darów i msza jak zwykle. Ceremonię kończy uroczysta procesja z Najświętszym Sakramentem. Rozpoczyna się przy Grobie Pańskim, przy którym ksiądz śpiewem oznajmia zmartwychwstanie Chrystusa. Następnie, niosąc monstrancję z hostią, kapłan prowadzi procesję dookoła kościoła, przy którym dawniej tradycyjnie usytuowany był cmentarz, aby również zmarłym ogłosić zmartwychwstanie.
Po południu odprawia się nieszpory, zwane chrzcielnymi. Kończą one Triduum i rozpoczynają zarazem pięćdziesięciodniowy okres paschalny, który potrwa aż do Niedzieli Zesłania Ducha Świętego.
Poniedziałek Wielkanocny (zwany też Lanym Poniedziałkiem, Śmigusem-dyngusem, Oblewanką, Polewanką, dniem świętego Lejka) to drugi dzień świąt Wielkiejnocy. W polskiej tradycji tego dnia polewa się dla żartów wodą inne osoby, nawet nieznajome. Polewanie wodą nawiązuje do dawnych praktyk pogańskich, łączących się z symbolicznym budzeniem się przyrody do życia i co rok odnawialnej zdolności ziemi do rodzenia. Do dziś zwyczaj kropienia wodą święconą pól w poniedziałkowy ranek przez gospodarzy jest spotykany we wsiach na południu Polski. Tradycją Poniedziałku Wielkanocnego na wsiach było też robienie psikusów sąsiadom. Zamieniano bramy, na dachach umieszczano narzędzia rolnicze, chowano wiadra na wodę. Zwyczajem zachowanym w Pietrowicach Wielkich koło Raciborza jest procesja konna, w której bierze udział również ksiądz. Po uroczystej mszy w intencji dobrych urodzajów orszak objeżdża pola, które kapłan poświęca. Dziady śmigustne, maszkary grające na blaszanym rożku pojawiają się o świcie w Lany Poniedziałek w okolicach Limanowej. Popularny niegdyś był zwyczaj chodzenia z kurkiem po dyngusie; na wózku dyngusowym wożono koguta (z czasem zastąpionego figurą glinianą czy z ciasta), który był symbolem urodzaju.

Wniebowstąpienie Pańskie - święto chrześcijańskie obchodzone tradcyjnie 40 dni po Wielkanocy (wypada we czwartek). Ostatnio Wniebowstąpienie przenoszone jest przez krajowe konferencje episkopatów na niedziele po tradycyjnym czwartku Wniebowstępnienia. Wniebowstąpienie jest ukoronowaniem i zakończeniem życia ziemskiego Jezusa i Jego triumfem.W dziesięc dni po Wniebowstąpieniu chrześcijanie świętuja Zesłanie Ducha Świętego.

Zesłanie Ducha Świętego, Pięćdziesiątnica, dawniej Zielone Świątki - według Biblii (Dzieje Apostolskie): wydarzenie, mające miejsce 50 dni po Zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa. Na zebranych w wieczerniku apostołów i Maryję zstąpił Duch Święty. Apostołowie zaczęli przemawiać w obcych językach oraz otrzymali inne dary. Wydarzenie to zostało zapowiedziane przez Jezusa przed Jego Wniebowstąpieniem.
Dzień Pięćdziesiątnicyuważa się za początek Kościoła. Bóg został objawiony w Starym Testamencie, Syn nauczał osobiście na Ziemi, zaś proces Objawiania zakończyło Zesłanie Ducha Świętego. Święto obchodzone jest szczególnie w krajach protestanckich; np. w niektórych krajach związkowych Niemiec Zielone Świątki obchodzi się przez dwa dni.
W zależności od regionu, Zielone Świątki nazywane są sobótkami (południowa Polska) lub palinockami (Podlasie). Zielone Świątki mają swe źródła w obrzędowości pogańskiej. Wpisane są w rytm przyrody, oczekiwanie nadejścia lata. Ich archetypem są magiczne praktyki, które miały oczyścić ziemię z demonów wodnych, odpowiedzialnych wiosną za proces wegetacji. Działania te miały zapewnić obfite plony. W tym celu palono ognie, domy przyozdabiano zielonymi gałązkami, tatarakiem, kwiatami. Zasiane pola obchodziły procesje, niesiono chorągwie i obrazy święte, śpiewano przy tym pieśni nabożne. Bydło okadzano dymem ze spalonych święconych ziół, przystrajano wieńcami i kwiatami, a po grzbietach i bokach toczono jajka. Zielone Świątki szczególnie były popularne wśród pasterzy, którzy ucztowali i tańczyli przy ogniu. Zwyczaj ten do dzisiaj jest popularny wśród górali zagórzańskich i Podhalan, w sobótkową noc na wielu wzgórzach palą się widoczne z daleka ogniska.
Zesłanie Ducha Świętego jest świętem ruchomym.