Ogólna charakterystyka Średniowiecza.

NAZWA EPOKI I PERIODYZACJA

Termin „wieki średnie” (łac. media aeva) został wprowadzony przez renesansowych humanistów. Początkowo nazwa ta miała charakter neutralny, podkreślała jedynie przejściowość tej epoki, natomiast później zyskała znaczenie pejoratywne – oznaczała wiek ciemnoty i zacofania.

Niektórzy badacze, m.in. Krzysztof Keller, uważali za początek średniowiecza rok 306 (wstąpienie na tron bizantyjski Konstantyna Wielkiego), a za kres tej epoki 1453r. (upadek Konstantynopola). Współcześnie za początek średniowiecza uważa się rok 476 (upadek cesarstwa zachodniorzymskiego), a za koniec tej epoki rok 1492 (odkrycie Ameryki przez Kolumba) bądź rok 1440-1450 (odkrycie druku przez Gutenberga). W Polsce za początek średniowiecza uznaje się moment przyjęcia przez Polaków chrześcijaństwa (rok 966), a za kres tej epoki koniec XV – początek XVI w. (rozwój języków narodowych i powstanie pierwszych oficyn wydawniczych).

ŚWIATOPOGLĄD

Światopogląd średniowieczny kształtowały przede wszystkim następujące czynniki:
- teocentryzm (ludzie średniowiecza podporządkowali wszelkie swoje dokonania i działania woli Boga),
- dominacja łaciny (języki narodowe były traktowane jako języki ludowe),
- uniwersalizm (wspólna wiara i religia, wpływ Papieża na politykę państwową i wspólny ustrój – feudalizm),
- anonimowość literatury i sztuki (sztuka została uznana za dzieło Boga, a twórca za narzędzie w jego rękach).

WIZERUNEK CZŁOWIEKA

Średniowiecze stworzyło dwa wizerunki człowieka. Z jednej strony była to istota boska, stworzona przez Boga na jego podobieństwo, obdarzona przez Niego ogromnym zaufaniem, istota niezwykła, nietuzinkowa, posiadająca władzę nad światem. Z drugiej strony człowiek był grzeszny, ulegał pokusom, był słaby, pełen wad, nie potrafił poradzić sobie bez Boga na świecie. Człowiek średniowiecza nieustannie potrzebował jakiegoś drogowskazu moralnego, pomocy w podejmowaniu decyzji, stąd większość tekstów średniowiecznych to utwory parenetyczne.

WZORCE OSOBOWE

Literatura średniowieczna propagowała następujące wzorce osobowe:
- ideał ascety („Legenda o św. Aleksym”),
- ideał świętego („Kwiatki św. Franciszka”),
- ideał władcy („Kronika Polska Gala Anonima”),
- ideał rycerza („Pieść o Rolandzie”, „Opowieści arturiańskie”, „Dzieje Tristana i Izoldy”)
- ideał kochanka („Dzieje Tristana i Izoldy”).

Literatura średniowiecza to literatura parenetyczna, a więc propagowała i proponowała określone postawy, zachowania i poglądy.

GATUNKI LITERACKIE

Do najpopularniejszych gatunków średniowiecznych należą:

- apokryfy (opowieści o życiu Świętej Rodziny wykraczające poza przekaz ewangeliczny),

- żywoty świętych (hagiografia) – (hagios – święty, graphein – pisać; utwory opisujące życie świętego; miały charakter dydaktyczny i parenetyczny; były zbudowane wg pewnego schematu, a więc opisywały życie świętego od narodzin, poprzez niezwykłe i cudowne dojrzewanie, złożenie ślubów czystości i opuszczenie małżonki podczas nocy poślubnej, wyrzeczenie się dóbr doczesnych, rozdanie majątku biednym, tułaczkę i kolejne cuda, aż do śmierci, której towarzyszyły niezwykłe wydarzenia),

- legendy (ustna lub pisana opowieść o niezwykłych zdarzeniach lub postaciach, zawierająca elementy fantastyki i cudowności),

- kazania (mowa wygłaszana przez kapłana w czasie nabożeństwa, wykładająca podstawy wiary i przekazująca nauki moralne),

- kroniki (ukształtowany w średniowieczu gatunek prozy historiograficznej, łączący wiedzę źródłową z fikcją literacką),

- roczniki (annały – utwory ukazujące zdarzenia w porządku chronologicznym),

- gesta (historia o czynach bohatera)

- romanse rycerskie (Chansons de Geste) (pieśni o czynach, francuskie poematy epickie o czynach bohaterów historycznych i legendarnych),

- pieśni trubadurów,

- misteria (gatunek średniowiecznego dramatu religijnego, obejmujący widowiska o tematyce biblijnej),

- moralitety (utwór sceniczny o charakterze moralizatorskim, służył pomocą w odnalezieniu właściwej drogi do zbawienia; w moralitecie występują postacie alegoryczne, personifikowane pojęcia – Lenistwo, Pycha, Dobroć, Kłamstwo, Sprawiedliwość, Przezorność, walczące o dusze człowieka; stałym elementem utworu jest motyw walki dobra ze złem),

- dramaty liturgiczne.

STOSUNEK DO ANTYKU

Kultura, literatura i sztuka średniowieczna podporządkowana była Bogu, Bóg stał w centrum zainteresowania ludzi średniowiecza. Nastąpiło więc odejście od antycznego antropocentryzmu i humanitaryzmu (przejawiało się to m.in. w anonimowości literatury, uniwersalizmie i w pojawieniu się ideału ascety). Średniowiecze nie przekreśliło jednak wszystkich dokonań starożytnych, dokonało pewnej ich modyfikacji. Doceniono kulturę, sztukę, wynalazki, a odrzucono światopogląd, religię i filozofię.

ROZWÓJ OŚWIATY

W średniowieczu powstawały głównie szkoły katedralne i klasztorne, w związku z tym najważniejszymi przedmiotami była teologia i łacina, najważniejszą metodą było zapamiętywanie (repetitio est mater studiorum – zapamiętywanie jest matką nauk). Stosowane były także kary cielesne. W średniowieczu powstały również uniwersytety (łac. universitus – ogół, wszyscy razem). Najwcześniej powstały w Bolonii i Paryżu, później we Włoszech, Tracji, Anglii, Portugalii, a później w Krakowie, Pradze, Wiedniu, dopiero pod koniec XIV w. w Niemczech.

POCZĄTKI POLSZCZYZNY

Język polski zaliczymy do grupy języków praindoeuropejskich => słowiańskich => zachodniosłowiańskich (jęz. polski, czeski, słowacki, dolnołużycki, górnołużycki, połabski). Polszczyzna jako język etniczny zaczęła się wyłaniać około X wieku, co łączyło się z powstaniem wspólnoty państwowej jednoczącej różne plemiona. Przejęła alfabet łaciński, w którym jednak występowała niewystarczająca ilość liter do przedstawienia wszystkich funkcjonujących w polszczyźnie mówionej dźwięków.

W języku polskim obowiązują cztery zasady ortograficzne:

- zasada fonetyczna – piszemy tak jak wymawiamy i słyszymy, np. dom, lalka, pies,

- zasada morfologiczna – pisownię niektórych wyrazów wyjaśnia pisownia innych form tego wyrazu bądź wyrazów pokrewnych, np. morze => morski, ławka => ława,

- zasada historyczna – pisownię niektórych wyrazów wyjaśnia archaiczna, historyczna forma tego wyrazu, np. góra => góra, rzeka => ekaδ, córka => córa,

- zasada konwencjonalna – pisownia niektórych wyrazów została ustalona przez językoznawców, zasada ta reguluje m.in. pisownię łączną i rozłączną, wielką i małą literą.

Niewątpliwie istnieje ścisły związek między rozwojem języka, a rozwojem kultury. Życie wśród wielu kultur, które posługują się różnymi językami doprowadza do wzbogacenia języka, różnorodności sztuki, literatury. Życie w kręgu jednej kultury powoduje wolniejszy rozwój języka, unifikację obyczajową i społeczną. Dzięki temu, że łacina stała się językiem urzędowym, liturgicznym, ustąpiła miejsca językom narodowym, język polski ma bogata leksykę, frazeologię, pojawiały się zapożyczenia z innych języków, pojawiły się formy synonimiczne.

Różnice między językiem mówionym i pisanym:

- język mówiony charakteryzuje się pewną niespójnością, a nawet chaosem kompozycyjnym,
- pojawiają się zdania urwane, niedokończone, równoważniki zdań,
- charakteryzuje się nadużywaniem zaimków wskazujących i nieokreślonych,
- język pisany jest bardziej sformalizowany,


- kompozycja jest przemyślana, przejrzysta, dominują zdania pojedyncze złożone lub wielokrotnie złożone, a każdy człon jest logicznie powiązany z poprzednim za pomocą znaków zespolenia,

- w odmianie pisanej nie ma pauz i luk wyrazowych.

CECHY LITERATURY

Literatura średniowieczna cechowała się:
- anonimowością,
- dwujęzycznością,
- podejmowała tematy religijne, sakralne, miała charakter dydaktyczno – moralizatorski oraz parenetyczny.

PRZEDSTAWIENIA ŚREDNIOWIECZNE

Teatr liturgiczny:
- przedstawienia odbywały się podczas świąt wielkanocnych
- widowiska miały charakter obrzędowy,
- odwoływały się do ewangelii,
- przedstawienia odgrywane były w miejscach sakralnych, najczęściej w bocznej kaplicy,
- były tworzone w łacinie,
- obowiązywała zasada trzech jedności, głównym elementem dekoracyjnym był pusty grób Chrystusa,
- złamano zasadę czystości estetyki, bowiem pojawiały się komiczne postacie i wydarzenia.

Teatr ludyczny:
- teatr zabawowy,
- widowiska stanowiły połączenie przedstawień teatralnych i wystąpień cyrkowych,
- głównym celem było dostarczenie ludziom rozrywki.

Teatr misteryjny:
- przedstawienia odgrywane były na przestrzeni świeckiej, pod gołym niebem,
- były odgrywane w językach narodowych,
- odwoływały się do tekstów biblijnych i nowego testamentu,
- do teatru zaczęły przenikać elementy języka i życia codziennego,
- dominowała scena mansjonowa, równoległa, symultaniczna (wyraźny podział na raj, czyściec i piekło)

MOTYW ŚMIERCI

W średniowieczu niemal we wszystkich dziełach sztuki pojawia się motyw śmierci, ponieważ człowiek średniowiecza obcował ze śmiercią. Zdawał sobie sprawę, że jest czymś nieuniknionym. Wiedział, że będzie wydarzeniem przełomowym – bramą do raju lub piekła.

Wizerunek śmierci w literaturze średniowiecza był często makabryczny, miał budzić lęk i grozę/ Różne były przyczyny naturalistycznego przedstawiania śmieci. Na pewno wynikały z lęku przed śmiercią, niepewności przyszłych losów, przywiązania do życia.

Śmierć w tekstach średniowiecznych przyjmowała postać kobiety, zapewne jest to odwołanie do biblijnego symbolicznego znaczenia pierwszej kobiety – Ewy, która była uznana za pramatkę grzechu. Postać ta była otoczona rekwizytami (np. kosa, włócznia).

MOTYW MIŁOŚCI

Miłość w średniowieczu była wyidealizowana. Ideał miłości dworskiej rozwinięty przez trubadurów był ściśle powiązany z rycerskimi ideałami epoki, bo podobnie jak rycerz seniorowi, tak kochanek podlegał swej pani, przysięgając jej wierną służbę. Obiekt uczucia był zazwyczaj trudno osiągalny (kobieta zamężna, stojąca wyżej w hierarchii społecznej albo... nieobecna). Zespolenie kochanków zazwyczaj możliwe było dopiero po ich śmierci. Ideał miłości dwornej to ideał życia całkowicie podporządkowanego uczuciu.

BOHATEROWIE, AUTORZY, UTWORY

ŚW. ALEKSY - był człowiekiem wyrzekającym się wszelakich dóbr, umartwiającym się, dążącym do pogrążenia ciała, a poprzez to doskonalenia duszy. Pogrążony w modlitwie. Jego żywot pełen pokory miał stanowić jedyną drogę od uzyskania życia wiecznego. Z punktu widzenia ludzi średniowiecza – bohater i wzór ascety, z punktu widzenia człowieka współczesnego – człowiek lękający się życia, zwykły nędzarz. Umartwiał swoje ciało, uważał je za wroga, gardził światem i unikał ludzi. Spełnienia szukał w cierpieniu.

ŚW. FRANCISZEK – urodzony w XII w. w zamożnej rodzinie mieszczańskiej, po doświadczeniach związanych z niewolą nawrócił się, rozdał wszystko co miał i zajął się niesieniem pomocy biednym i potrzebującym. Założył zakon Braci Mniejszych, od którego jednak po pewnym czasie odszedł. Naznaczony stygmatami. Założone przez niego zgromadzenie propagowało życie w ubóstwie, nieprzywiązywanie się do wartości materialnych, a także miłość bliźniego i umiłowanie do natury. Najważniejszą wartością był dla niego Bóg, lecz nie umartwiał swojego ciała, traktował je jak brata. Kochał wszystkich ludzi, pragnął im pomagać, głosił kazania do zwierząt, a one go słuchały. Jego śmierci towarzyszyły liczne cuda. Stał się symbolem buntownika i wizjonera, który nieustannie wybiera drogę trudną, walczy z przeciwnościami losu, złem, zawiścią, niesprawiedliwością i grzesznymi pokusami własnego ciała. Radosny asceta.

ROLAND – rycerz francuski walczący w armii Karola Wielkiego. Obok niewątpliwych zalet, takich jak waleczność, odwaga, niezłomność, serdeczność i wierność, miał też wiele wad – brakowało mu umiarkowania, rozwagi, był gwałtowny, mściwy i pełen pychy. „Pieść o Rolandzie” ukazuje go jako postać rozdartą, tragiczną. Poniósł męczeńską śmierć chrześcijanina broniącego swojej wiary za nierozważną i podyktowaną pychą decyzję oraz śmierć dwudziestu tysięcy wojowników. Kierował się zasadą Bóg, honor, ojczyzna.

GAL ANONIM – autor „Kroniki Polskiej...”, opisał w niej dzieje Polski, przedstawione za pomocą kontrastów. Prezentuje ideał władcy, który ma być waleczny, odważny, mądry i sprawiedliwy. Przedstawił Polaków jako lud waleczny i odważny, w związku z tym utwór ma charakter panegiryczny.

BOGURODZICA – najstarsza ze znanych polskich pieśni religijnych, zarazem najstarszy znany utwór poetycki. Pierwszy zachowany odpis pochodzi z XV w., ale sama pieśń jest znacznie wcześniejsza – pierwsza połowa XIII w. Oś kompozycji stanowi układ dwójkowy. Mówiący zwraca się z prośbą do dwóch adresatów – Marii, z prośba o pośrednictwo, i do Chrystusa, z prośbą o wysłuchanie modlitw. Bogurodzica jest zarazem modlitwą, jak i utworem literackim – wierszem.

LAMENT ŚWIĘTOKRZYSKI – utwór ten powstał w XV w. i jest przechowywany w bibliotece klasztoru św. Krzyża, stąd nazwa „Lament Świętokrzyski”, „Plankt Świętokrzyski” (planktus – lament, płacz), Funkcjonowały również nazwy „Żale Matki Boskiej po krzyżem” oraz „Posłuchajcie bracia miła” (incypit). Podmiotem i bohaterem lirycznym jest tu Matka Boska, adresatami: Chrystus, ludzie, matki, archanioł Gabriel. Czas teraźniejszy i przeszły, tok retrospekcyjny, spontaniczność wypowiedzi, pokazanie autentyczności. Relacja unaoczniająca. Wyraźny podział przestrzeni na „górę” i „dół”, co wynika ze średniowiecznego postrzegania świata, jego podziału na sferę sacrum i profanum.

FRANCISZEK VILLON – urodził się „biedny i z lichego rodu” w Paryżu, w 1431r. Prowadził burzliwe i awanturnicze życie. Pod koniec XIX w. został uznany za charakterystyczny dla poetów wyklętych, zbuntowanych przeciwko społeczeństwu, jego normom obyczajowym i konwencjom. Okrzyknięty „poetą śmierci”. Nieuchronność przemijania i śmierci budzi w poecie sprzeciw. W wielu jego utworach powraca temat znikomości ludzkich spraw i nietrwałości świata. Villon odchodzi od średniowiecznego postrzegania roli poezji – nie stara się skryć jako anonimowy autor sławiący Boga. Wprost przeciwnie – swoją twórczością chce zaistnieć w pamięci potomnych, co jest charakterystyczne dla literatury renesansowej.

SZTUKA DOBREGO UMIERANIA – „ars bene moriendi”. Miały one przygotować chrześcijanina do ostatniej drogi tak, by umierając, nie uległ licznym pokusom czyhającym na jego duszę, nie pobłądził, lecz trafił do Królestwa Bożego. , nie pobłądził, lecz trafił do Królestwa Bożego. Aby człowiek dobrze umarł, powinien przede wszystkim rozstać się ze swoimi doczesnymi sprawami, pożegnać z rodziną i oddać modlitwie. Rzeczy, które dotychczas go zajmowały – powinny przestać go obchodzić. Powinien pogodzić się ze światem i liczyć na przychylność Boga.

DANTE – BOSKA KOMEDIA – utwór uważany za dzieło pośrednie między średniowieczem a renesansem. Powstał w XIV w. Czas wewnętrzny poematu to rok 1300. Przyjęło się, że Dante rozpoczyna swą wędrówkę przez zaświaty w Wielki Piątek, a do czyśćca przybywa w Wielkanoc o Poranku. Wędrówka Dantego przez zaświaty (od piekła, przez czyściec, do raju) przedstawia ludzką wędrówkę od upadku do rajskiej szczęśliwości.

Utwór ten można traktować jako przełomowy między średniowieczem a renesansem, ponieważ posiada cechy obu epok. Typowa dla renesansu jest mieszanka wyobrażeń chrześcijańskich z historią i mitologią grecką. Jednocześnie sumuje wiedzę i wyobrażenia średniowiecza o naturze wszechświata.

TRISTAN I IZOLDA – dzieje Tristana i Izoldy to najsłynniejszy romans średniowiecza. Uczucie między tytułowymi bohaterami rozkwita mimo zewnętrznych przeszkód i trwa nawet po śmierci. Pachnący krzew, który połączył groby kochanków, symbolizuje miłość tak wielką, że nie przerwała jej nawet śmierć.

MARCHOŁT – opowieść o Marchołcie stanowi błazeńską replikę przykładnych biografii rycerzy oraz świętych. Należy do grupy bohaterów plebejskich, którzy podejmują błazeński spór z oficjalnym światem i z jego przedstawicielami. Marchołt jest gadatliwym i chytrym chłopem, nieuczonym lecz obdarzonym sprytem.

ŚW. AUGUSTYN ŚW. TOMASZ

Możliwość poznania świata, człowieka i Boga

Poznanie może dawać szczęście, ale przede wszystkim powinniśmy poznawać Boga i własną duszę, prawdziwe poznanie dotyczy przeżyć wewnętrznych, a pełnia prawdy jest możliwa dzięki luminacji (nie odrzuca wartości rozumu)

Filozof proponuje dwie drogi dojścia do prawdy – rozum i postrzeganie zmysłowe oraz wiarę i objawienie; stara się często połączyć wiarę z rozumem.

Koncepcja człowieka

Człowiek jest istotą dwoistą, składa się z duszy i ciała. Ciało – zniszczalne i czasowe, duch – nieśmiertelny i niezniszczalny. Człowiek jest więc istotą tragiczną, skazaną na konflikty i walkę wewnętrzną między dobrem a złem.

Odrzucił dramatyczną wizję człowieka targanego konfliktami, człowiek składa się z ciała i z duszy, może żyć bez ciała, ale jego żywot byłby niepełny; św. Tomasz wierzy w zmartwychwstanie duszy i ciała.

Konstrukcja świata

Świat składa się z dobra, bytów realnych i idealnych; święty Augustyn wprowadził pojęcie państwa bożego i państwa ziemskiego; wprowadził także koncepcję zła (uważał, że Bóg nie mógł stworzyć zła, bowiem zło, to brak dobra i Boga, złu winne jest ludzkie nieposłuszeństwo).

Człowiek żyje w świecie, który jest harmonijnie ukształtowany, każda istota ma wyraźnie określone miejsce w tym świecie. Św. Tomasz stworzył pojęcie tzw. drabiny bytów – każdy stopień tej drabiny ma swoje prawa i zasady, które jeśli są przestrzegane, dają gwarancję zbawienia.