Koncepcja społeczna stoików

Stoicyzm - zasady (system filozofii), szkoły filozofii (stoików), zał. w III w. p.n.e. przez Zenona z Kitionu, oparte na etyce surowej cnoty, polegającej na zachowaniu równowagi duchowej nie zakłóconej zarówno radością, jak smutkiem, na wyzbyciu się namiętności i na życiu zgodnym z naturą i rozumem; pot. obojętność na przyjemności i ból, tłumienie uczuć, spokój, niewrażliwość, hart i pogoda ducha bez względu na okoliczności .
Stoicyzm zrodził się w Grecji, okresu hellenistycznego, okresu upadku klasycznego miasta- państwa. Był filozofią najbardziej wpływową wśród Rzymian. Wszystkie nowe filozofie, także stoicyzm, wyróżniała ta sama tendencja do szukania nie tyle dobrego życia w państwie, ile dobrego życia mimo państwa. Stoicyzm wywarł poważny wpływ na rozwój wyobraźni socjologicznej, przyczyniając się do wykształcenia zasobu pojęć, bez których późniejsza myśl społeczna byłaby niemożliwa. Znaczenie stoicyzmu polegało przede wszystkim na stworzeniu uniwersalistycznej antropologii. W myśli greckiej okresu hellenistycznego pojawia się pojęcie człowieka jako członka rodzaju ludzkiego – istoty obdarzonej wprawdzie wrodzonym „popędem społecznym”, ale nie będącej bynajmniej z natury „zwierzęciem politycznym”. Podważony też został jeden z dogmatów myśli klasycznej- bezwzględny podział ludzi na wolnych i niewolników, a także obywateli i nie obywateli.
Stoicy stworzyli obóz rywalizujący z Akademią i Szkołą perypatetycką. Ich materialistyczny system był przeciwieństwem idealistycznych systemów poprzedniego okresu. Zawierał wszystkie działy filozofii, ale kładł nacisk, w duchu czasu, na etykę. Stoicyzm w swej etyce podjął poglądy cyników, a w szczególności przejął od nich pogląd na samowystarczalność cnoty i bezwartościowość wszystkiego, co nie jest cnotą. Szkoła stoicka wywodziła się bezpośrednio z cynickiej. Postawa filozoficzna stoików różniła się zasadniczo od postawy Arystotelesa, jednakże liczyli się z jego poglądami. Korzystali z nich, podobnie jak on sam korzystał z poglądów Platona. Te trzy te systemy — Platona, Arystotelesa, Stoików — stanowią taki szereg, że każdy następny zmniejszał w poglądzie na świat czynniki idealne, a powiększał materialne.
Filozofia stoicka powstała w III W. w Atenach. Od razu w pierwszym okresie jej istnienia wytworzyła się właściwa doktryna stoików. Zainicjowana przez Zenona z Kition, (ok. 336-264 p.n.e.), Od 314 p.n.e. przebywał w Atenach. Zafascynowany osobą Sokratesa, uległ początkowo wpływom cyników, których poglądy wydawały mu się najbliższe naukom jego mistrza. Około 300 p.n.e. założył własną szkołę stoików i prowadził ją przez ok. 35 lat. Cieszył się wielkim poważaniem wśród Ateńczyków, dostrzegano w nim wzór człowieka, którego słowa pokrywają się z czynami. Pozostawił sporą spuściznę piśmienną zachowaną do dzień w nielicznych fragmentach. Szkoła mieściła się w ateńskiej „bramie Malowanej”, po grecku „Stoa Poikile", i od niej wzięła nazwę.
Kolejnym wielkim mężem szkoły stoickiej był Chryzyp z Soloi (ur. 279, zm. między 207 a 204 p.n.e.) - ateński filozof i myśliciel, czołowy przedstawiciel stoicyzmu.
Uczeń Kleantesa z Assos, po którym objął scholarchat w Stoa Poikle (232 p.n.e.) Przypisuje mu się blisko 700 prac, lecz do dziś zachowały się jedynie nieliczne fragmenty. Zajmował się logiką; stworzył formalny system logiki zdań. Uważał, że zdania mogą przyjmować tylko dwie wartości logiczne (prawdę lub fałsz); twórca pojęcia dysjunkcji. Zajmował się również etyką, za najwyższą cnotę uznał życie w zgodzie z naturą, w harmonii z rozumem. Nadał doktrynie stoickiej systematyczny i dojrzały kształt, broniąc go przed sceptykami. Obaj byli przedstawicielami stoi starej.
Stoicka koncepcja cnoty i szczęśliwego życia.
Według Stoików to cnota - jest najwyższym i jedynym dobrem, a cnota ta może mieć różne wymiary: mądrość, wiedza, męstwo, sprawiedliwość - słychać tu, echo Sokratesa.
Jedynym złem jest występek, a reszta to rzeczy neutralne. Rozum - ma pomagać żyć zgodnie z naturą, natomiast, aby być w pełni szczęśliwym człowiekiem trzeba dążyć do stanu apatii – a to nie tylko niewrażliwość na zewnętrze, ale to także wewnętrzny spokój mędrca, który wie, że błahe sprawy nie zniszczą jego doskonałości etycznej.
Stoicy dzielą czyny na:
1. czyny bezwzględnie dobre - to czyny mędrca stoickiego, kogoś kto postępuje zgodnie z naturą
2. czyny względnie dobre - mają charakter powinności, są wymuszone przez prawa stanowione (tzn. takie prawa, które mają nakierować ludzi na prawo natury czyli „boski zapis tego co dobre i złe”).
Etyka stoików, wbrew odmiennym pozorom, była natury społecznej. Ich obojętność dla dóbr nie była obojętnością dla ludzi. Namiętności mają charakter egoistyczny, ale rozum, kierownik czynów moralnych, właśnie przezwycięża egoistyczne skłonności. Kto kieruje się w życiu zasadami rozumu, mądrości i cnoty, ten nie znajduje żadnego przeciwieństwa między interesami osobistymi, a społecznymi. W pojmowaniu społeczeństwa, tak samo jak w pojmowaniu przyrody, stoicy byli dalecy od atomizmu , traktującego części jako samodzielne wobec całości.
Ludzkość była wzniosłym hasłem stoików, po cynikach przejęli ideały kosmopolityczne . Dążyli do usunięcia granic między państwami narodowymi, a Imperium Rzymskie realizowało ich ideę. Etykę stoików cechowała surowa powaga, rozsądna trzeźwość, ale także optymizm, wiara w możność, a nawet łatwość osiągnięcia dobra.
Zgodnie z energetycznym pojęciem bytu, wprowadzonym przez Arystotelesa i zachowanym przez stoików, bytem jest jedynie to, co działa i podlega działaniu; działać zaś i podlegać działaniu mogą tylko ciała, one więc tylko są bytem. A zatem dusze, jeśli istnieją, są cielesne. Nie tylko rzeczy, ale i własności rzeczy są cielesne; cielesne są cnoty, cieleśni są bogowie. Stoicy zaprzeczali, jakoby istniał byt niematerialny, duchowy czy idealny: to znaczy, byli materialistami . Co jest niematerialne, jest niebytem: niebytem jest próżnia, a także przestrzeń i czas stoicy uważali za niebyt, zajmowali więc — w konsekwencji swego materializmu — to stanowisko, które później nazywano nominalizmem . Rozeszły się w Grecji poglądy na świat, ale pozostał wspólny pogląd na życie, pochodzący od Sokratesa. Szczęścia nie można być pewnym, póki jest zależne od zewnętrznych okoliczności. Są tylko dwie drogi, by je sobie zapewnić: albo zewnętrzne okoliczności opanować, albo uniezależnić się od nich. Istota stoicyzmu leżała w połączeniu racjonalizmu z materializmem. Stoicy byli gorliwymi orędownikami równości społecznej. O niewolnictwie mówili, iż jest przeciw naturze ludzkiej. Stoicką myśl o równości wszystkich wykorzystało później chrześcijaństwo. „[…] Stoicyzm wywarł jednak poważny wpływ na rozwój wyobraźni socjologicznej, przyczyniając się do wykształcenia zasobu pojęć, bez których późniejsza myśl społeczna byłaby nie możliwa”.
Stoia średnia złagodziła część myśli poprzedników, wplotła elementy eklektyzmu - filozoficzne łączenie w jedną (zazwyczaj niespójną) całość teorii, koncepcji, pojęć i tez, wybranych z różnych kierunków filozoficznych, systemów, doktryn (por. synkretyzm); tendencja łączenia różnych elementów formy i treści innych epok i kierunków artystycznych, nie prowadząca do nowej syntezy; twórczość kompilacyjna, nieoryginalna. Przedstawicielem stoi średniej był Polibiusz - Polybios z Megalopolis (ok. 200 - ok. 118 p.n.e.), grecki historyk i kronikarz imperium rzymskiego. Pochodził z Arkadii, był synem Lykortasa, stratega Związku Achajskiego. W latach 169-168 p.n.e. był hipparchą (dowódcą jazdy). W czasie podboju Macedonii przez Rzym, w roku 168 p.n.e., po bitwie pod Pydną dostał się do niewoli i został przewieziony do Italii. Tam dostał się pod protekcję konsula Emiliusza Paulusa, zwycięzcy spod Pydny. Z czasem stał się wychowawcą i towarzyszem jego synów, Fabiusza i Scypiona. Z tym drugi nawiązał przyjacielskie stosunki. Później stał się jego doradcą wojskowym i wraz z nim brał udział w wyprawie przeciw Kartaginie i Numancji. Podróżował i poznał Galię, Hiszpanię oraz północną Afrykę. Po zajęciu Grecji przez Rzymian w roku 146 p.n.e. został wyznaczony przez senat rzymski do zarządzania tym krajem. Był pełen uznania dla Rzymu, jego ustroju politycznego, potęgi militarnej i podbojów. Napisał "Dzieje Rzymu" (dotyczą lat 264-144 p.n.e.), rodzaj historii powszechnej, które miały 40 tomów, jednak do naszych czasów zachowały się tylko księgi 1-5 i obszerne fragmenty pozostałych. Ze względu na dbałość o prawdę i krytycyzm wobec źródeł jest uważany za wybitnego przedstawiciela historiografii greckiej obok Tukidydesa. Z jego dzieł korzystali między innymi: Liwiusz, Pliniusz Starszy, Plutarch czy Appian. „[…] Do najważniejszych koncepcji wypracowanych przez niego należą zawarte w VI księdze Dziejów poglądy na genezę społeczeństwa i rządu oraz opis ustroju doskonałego, za który uznawał ustrój mieszany panujący w ówczesnym Rzymie, a oparty na pierwowzorze spartańskim” . Królestwo może przejść z czasem w tyranię (=monarchia), arystokracja w oligarchię, demokracja w ochlokrację (motłoch) lub cheirokracja (pięści). Ustroje podstawowe nieuchronnie zmierzały do form negatywnych ("cykl ustrojowy"), a połączenie form pozytywnych w republice rzymskiej dawało rozwiązanie idealne: konsulowie (monarchia), senat (arystokracja), zgromadzenia ludowe (demokracja). Doszedł do wniosku, że również system mieszany (jako rozwiązanie rzekomo idealne) podlega deformującemu cyklowi ustrojowemu. Jedynym ratunkiem jest „system hamulców” organ może przeciwstawiać się pozostałym organom, albo z nimi współpracować" twórca koncepcji hamulców ustrojowych. Do teorii hamulców Polibiusz doszedł przez pomyłkę. Pomylił formalne kompetencje organów z faktycznymi. Tylko faktyczne przejęcie kompetencji konsulów przez Senat spowodowało w Rzymie zachwianie równowagi. Polibiusz wnikliwie obserwował ustrój państwa i źle zinterpretował fakty. Wymyślił, więc koncepcję hamulców, by zrównoważyć (zabezpieczyć) system. Polibiusz wywarł ogromny wpływ na kolejnego wielkiego myśliciela epoki Cyceron, Marcus Tullius Cicero (106-43 p.n.e.), rzymski mówca, filozof, pisarz, mąż stanu, teoretyk wymowy. Odebrał staranne wykształcenie; u Filona z Larysy studiował filozofię, u Molona z Rodos wymowę. Od 81 zaczął karierę obrońcy sądowego, która mimo, iż był homo novus , otworzyła mu drzwi do wyższych urzędów. W 75 został senatorem, w 69 edylem kurulnym , w 66 pretorem, w 63 jako konsul wykrył spisek Katyliny. W czasie wojny domowej między Pompejuszem a Cezarem opowiedział się za Pompejuszem, po klęsce stronnictwa republikanów pod Farsalos (48) Cezar ułaskawił Cycerona, który odsunął się od życia politycznego. Po śmierci Cezara pragnął wskrzesić dawną republikę; zamordowany przez żołnierzy Antoniusza za popieranie Oktawiana . „[…] W filozofii społecznej centralne miejsce zajmuje idea prawa naturalnego, które nie może być ani odmienione przez inne, ani uchylone w jakieś swej części, ani zniesione całkowicie. Nie może zwolnić nas od niego ani senat, ani lud.” Taki kierunek zainteresowań wiąże się z założeniem, że państwo jest tworem prawa i należy je rozważać nie w kategoriach socjologicznego faktu czy też dobra moralnego, lecz w kategoriach prawniczej kompetencji i uprawnień. Zasługą Cycerona dla rozwoju myśli społecznej jest synteza rozmaitych teorii poprzez zebranie w jedna całość ówczesnej wiedzy, niż tworzenie oryginalnych koncepcji. Opowiadał się za koncepcją wedle, której człowiek posiada naturalną skłonność do towarzystwa innych ludzi. Z kolei państwo jako rozwinięcie rodziny musi opierać się na prawie i sprawiedliwości, mając na względzie pomyślność wszystkich obywateli. Wzrost państwa jest procesem długotrwałym, a nie mechanicznym tworem.
W myśli rzymskiej można zaobserwować dwie najważniejsze linie rozwojowe.
Pierwsza z nich to kształtowanie się koncepcji prawniczych, druga to powstanie nowatorskiej w stosunku do chrześcijaństwa filozofii moralnej. Pierwszą z tych linii uosabia Cyceron (i oczywiście kodyfikatorzy prawa rzymskiego), drugą- Seneka. W pierwszym wypadku chodziło o odnowienie teorii państwa i podjęcie jeszcze raz problemu miejsca jednostki w państwie, do czego czysty stoicyzm się nie nadawał, jako filozofia politycznego niezaangażowania i ucieczki od życia publicznego. W drugim wypadku stoicyzm zachował się w stanie czystszym, choć też został w pewien sposób uzupełniony. W każdym razie w obu wypadkach kluczową rolę odegrała stoicka koncepcja człowieka i prawa naturalnego.
Jako przedstawiciel późnego stoicyzmu Seneka (ok. 4 p.n.e.- 65 n.e.) lub (około 5 p.n.e. - 65 n.e.) , Lucjusz Anneusz Seneka (Młodszy), zwany Filozofem, syn Seneki Starszego (Seneca Maior) zwanego Retorem (Seneca Rhetor). Retor, pisarz, poeta, filozof rzymski. Stoik, piewca heroicznej etyki. Jego filozofia wywarła znaczny wpływ na chrześcijaństwo. Pisał tragedie przeznaczone do czytania. Wychowywał Nerona. Był konsulem w roku 56 n.e. W 63 roku wycofał się z polityki, a dwa lata później został zmuszony do popełnienia samobójstwa przez podcięcie żył, gdy odkryto jego rzekome powiązania ze spiskiem Pizona . Jego myśl społeczna zasadniczo różniła się od myśli Cycerona tym zwłaszcza, że myśliciel ten – tak samo jak greccy stoicy – nie wykazywał zainteresowania problematyką instytucji politycznych, a w prawie naturalnym widział raczej zespół pouczeń moralnych niż normę przydatną dla twórców i reformatorów systemów prawa pozytywnego. Wspólnota ludzka, jakiej szukał Seneka, nie była wspólnotą polityczną w żadnym znaczeniu tego słowa. Było to „[...] raczej społeczeństwo niż państwo; jej więzy były moralne i religijne, nie zaś prawne i polityczne”. Państwo było dla Seneki, co najwyżej złem koniecznym, nie zaś czymś, co samo przez się mogłoby uchodzić za dobro. Odnawiając utopię wieku złotego, filozof ten dopuszczał do siebie myśl o wspólnocie ludzkiej, która nie potrzebuje żadnego rządu i żadnych praw, gdyż nie zakradło się jeszcze do niej zepsucie, cechujące ludzi współczesnych. Naturalną koniecznością jest współdziałanie ludzi, a nie państwo. „Złoty wiek” jako pierwowzór społeczeństwa, po którym nastąpił upadek i degeneracja rodzaju ludzkiego, zapobieżeniu temu złu i podniesieniu się człowieka miały służyć instytucje społeczne takie jak państwo, władza i własność prywatna. W myśl poglądów Seneki ludzkość w „złotym wieku” żyła bez opartej na przymusie władzy rządu i nie znała różnic majątkowych i kastowych. Dopiero powstanie własności i towarzysząca jej żądza posiadania zburzyły ten pierwotny stan. Wkład Seneki w rozwój myśli społecznej polega głównie na tym, że głoszone przez niego idee przeniknęły do emancypującego się chrześcijaństwa umacniając retrospektywny charakter chrześcijańskiej filozofii społecznej. Ponadto pisma Seneki i innych stoików stały się inspiracją do opracowania prawonaturalnych doktryn społecznych w XVII i XVIII wieku. Seneka zaleca włączenie się mędrców do życia politycznego, jest to znacząca zmiana w stosunku do stoi starej. Również przedstawicielami stoików byli rzymscy cesarze: Vespezjan ( 9-79 n.e., panowanie od 69 n.e.), Hadrian (76 n.e.
-136 n.e., panowanie od 117 n.e.) oraz najwybitniejszy z cesarzy Marek Aureliusz (121 n.e.
– 180 n.e., Panowanie do 161 n.e.) Marcus Annius Aurelius Verus (również Marcus Aurelius Antoninus). Otrzymał staranne, wszechstronne wykształcenie. Jest znanym stoikiem lub inaczej nazywany jest "filozofem na tronie". Jego dzieło "Rozmyślania" (taki tytuł przyjął się w tłumaczeniach, oryginał to: Do siebie samego), napisane w grece, przetrwało wieki i nadal jest źródłem inspiracji. Marek Aureliusz prowadził skromne, spokojne życie zgodne z surowymi zasadami stoickimi. Miał głębokie poczucie obowiązku służenia krajowi i obywatelom. Dbał o dobre stosunki z senatem, przeprowadził reformy w dziedzinie administracji i prawa cywilnego. Niestety tolerował prześladowania chrześcijan, których uważał za wrogów państwa.
.
Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002
Sławomir Solecki, Historia Europejskiej Myśli Społecznej - Wybór tekstów Źródłowych,
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 2000.
Władysław Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, www.słownik-online.pl
www.portalwiedzy.onet.pl
www.wikipedia.pl
Marcus Tullius Cycero, O państwie, w: Pisma filozoficzne, t.2, tłum. Wiktor Kornatowski, Warszawa 1960.