Okres stanisławowski w Polsce

Stanisław August Poniatowski
(1732-98); ostatni król polski (1764-95); rzecznik reform i wzmocnienia państwa, główny autor Konstytucji 3 maja; zwolennik sojuszu z Rosją, ulegając jej przemocy w 1791 roku przystąpił do konfederacji targowickiej; w 1795 roku abdykował; zasłużony inspirator i mecenas polskiej kultury.
Mecenat
Stanisław August jako polityk nie odniósł większych sukcesów, ale jako mecenas kultury przyczynił się do jej znakomitego rozwoju. Skupił wokół siebie grono ludzi wykształconych, literatów, malarzy, których wspomagał materialnie, zapraszał na słynne obiady czwartkowe, licząc na ich wkład w tworzenie światłej i nowoczesnej Polski. Dzięki niemu rozwijało się malarstwo, m.in. Belotto Canaletto (obrazy osiemnastowiecznej Warszawy), Marcello Baciarelli (portrety). Zasługą króla było również założenie w roku 1766 Szkoły Rycerskiej, zwanej Korpusem Kadetów.
Obiady Czwartkowe
zebrania literacko-naukowe, organizowane na wzór paryskich salonów lit. od 1771 z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego (na Zamku Królewskim lub w Łazienkach); uczestniczyli w nich (z reguły bez udziału dam) zaproszeni przez króla pisarze (I. Krasicki, A. Naruszewicz, S. Trembecki, F. Bohomolec), publicyści (J. Wybicki), pedagodzy (G. Piramowicz, I. Nagurczewski, K. Wyrwicz) oraz związani z dworem dostojnicy i działacze polityczni (ks. A.K. Czartoryski, J. Chreptowicz, A. Zamoyski); czytywano tu i omawiano utwory literackie (np. Myszeidę Krasickiego w 1774), prace naukowe i pedagogiczne oraz projekty reform (np. założenia kodeksu praw A. Zamoyskiego); nieoficjalnym organem „czwartków” były „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”; końcowa data odbywania się obiadów czwartkowych jest sporna (1782 lub ok. 1788).

Komisja Edukacji Narodowej (KEN),
pierwsza na ziemiach pol. i w Europie centralna świecka władza oświat., powołana 1773 po rozwiązaniu zakonu jezuitów; miała przejąć prowadzone przez ten zakon szkoły i opracować zasady programowe i organizację nowego systemu szkolnego; reforma szkolnictwa miała stanowić istotne ogniwo reformy państwa, jej celem było wykształcenie pokolenia Polaków świadomych swych obowiązków obywatelskich, wyposażonych w wiedzę użyteczną, opartą na ówczesnych zdobyczach nauki; przejęty przez KEN majątek zakonu miał zapewnić podstawy materialne jej działalności. Komisja pozostawała pod protektoratem króla, cieszyła się pełną autonomią, jedynie w sprawach finansowych odpowiadała przed sejmem; początkowo w jej skład wchodziło 4 senatorów i 4 posłów, reprezentujących Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie, później liczbę komisarzy powiększono; pierwszym prezesem został bp I. Massalski, 1776 zastąpił go bp M. Poniatowski (późniejszy prymas), brat króla; do najbardziej zasłużonych członków KEN należeli m.in.: A.K. Czartoryski, J. Chreptowicz, I. Potocki, A. Zamoyski. Prace KEN nad przygotowaniem nowych programów i nowych zasad organizacji szkolnictwa trwały do 1780. Ostatecznie administracja szkolna została oparta na podziale terytorialnym na tzw. wydziały szkolne; podległość szkół w stosunku do władzy centr. miała charakter hierarchiczny: KEN podlegały uniwersytety, zw. szkołami gł., im — szkoły wydziałowe (po jednej w każdym wydziale), tym zaś — szkoły podwydziałowe (po kilka w wydziale, łącznie z zakonnymi); od szkół podwydziałowych miały być zależne szkoły parafialne, tych jednak było znacznie mniej niż planowano, a więzy z wyższymi szczeblami szkolnictwa — słabe. Ze względu na trudności w przejmowaniu majątku pojezuickiego KEN nie mogła utrzymać wszystkich dawnych kolegiów i część z nich przekazała innym zakonom; pozostałe, tzw. szkoły akademickie albo nar., podlegały bezpośrednio KEN. W 1775 KEN powołała Tow. do Ksiąg Elementarnych, na którego czele stanął I. Potocki, sekretarzem został G. Piramowicz. Zadaniem Tow. było opracowywanie programów i podręczników szkolnych, w rzeczywistości stało się ono „wydziałem pedag.” KEN, sprawującym pieczę nad całym procesem edukacyjnym; z jego inicjatywy ukazało się wiele wartościowych książek szkolnych, jak: Elementarz dla szkół parafialnych narodowych pod red. G. Piramowicza (1785), tegoż autora Powinności nauczyciela (1787), O. Kopczyńskiego Gramatyka dla szkół narodowych (1778–81), M. Hubego Wstęp do fizyki dla szkół narodowych (1783) i in.
Przy udziale członków Tow. zostały oprac. 1780–83 Ustawy dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane — pierwszy w Europie kodeks szkolny obejmujący całość zagadnień adm. i pedag. związanych z funkcjonowaniem nowego systemu szkolnego. Ustawy kładły też podwaliny kształtowania się zawodu nauczycielskiego przez ustanowienie praw i obowiązków tzw. stanu akademickiego, do którego zaliczono nauczycieli szkół narodowych.
Reforma programów nauczania przeprowadzona przez KEN w szkołach średnich (wydziałowych i podwydziałowych) ograniczała ich dotychczasowy profil filologiczno-retoryczny na rzecz treści rzeczowych i utylitarnych; mniejszy nacisk położono na przedmioty językowe, zmniejszono zakres nauczania łaciny, wprowadzono przedmioty przyrodnicze i fizykę, historię, geografię, a także elementy nauk rolniczych i medycznych; całkowicie nowym przedmiotem była „nauka moralna”, oparta na prawie naturalnym. Także w szkołach parafialnych starano się rozszerzyć program nauczania, ale niewielu nauczycieli prowadziło je zgodnie z zaleceniami KEN. Nauczanie na wszystkich szczeblach szkolnictwa odbywało się w języku polskim. Reforma Akademii Krakowskiej (Szkoły Głównej Koronnej), przeprowadzona 1777–80 przez H. Kołłątaja, i reforma Akademii Wileńskiej (Szkoły Głównej Wielkiego Księstwa Litewskiego), przeprowadzona 1780–81 przez M. Poczobuta-Odlanickiego, doprowadziły do wyrugowania z programu studiów uprawianego w tych uczelniach arystotelizmu, głównie na rzecz racjonalizmu, czemu towarzyszyła rozbudowa katedr wiedzy matematyczno-przyrodniczej i nauk medycznych; 1780 przy Szkole Gł. Koronnej powołano projektowane przez KEN seminarium dla kandydatów (gł. świeckich) do stanu akademickiego. KEN, której współpracownikami było wielu wybitnych przedstawicieli pol. oświecenia, stworzyła podwaliny pod nowoczesny — na owe czasy — system szkolny: sprawną administrację, unowocześnione programy nauczania, wytyczyła jasno cele wychowania, wprowadziła metody kształcenia oparte na doświadczeniu i racjonalnym ujmowaniu zjawisk; wiele wskazań zawartych w Ustawach zachowało aktualność po dzień dzisiejszy; Komisja Edukacji Narodowej działała do 1794.

Biografia Stanisława Konarskiego
Stanisław Konarski był związany z zakonem pijarów od wczesnego dzieciństwa. Urodził się w Żarczycach w 1700 roku. W wielu 10 lat został oddany do kolegium pijarskiego w Piotrkowie Trybunalskim. Po święceniach kapłańskich udał się na dalsze studia do Rzymu do pijarskiego Collegium Nazarenum. Uczył się tam i pracował jako nauczyciel retoryki. Po dwóch latach wrócił do kraju przez Francję, Austrię i Niemcy, zapoznając się z najnowszą literaturą i z postępowymi systemami nauczania. W historii zapisał się jako reformator szkolnictwa i życia politycznego w Polsce XVIII w. Wielką reformę szkolnictwa w Polsce rozpoczął w 1740 roku. Napisał dla młodzieży nowe podręczniki - "O poprawie wad wymowy" oraz "Gramatyka polsko-łacińska", założył w Warszawie Collegium Nobilium. Przygotował nowe kadry nauczycieli i wychowawców. Wprowadził do programu szkolnego nowe przedmioty: historię powszechną i ojczystą, prawo polskie i międzynarodowe, geografię, zagadnienia polityczne i światopoglądowe, języki nowożytne i filozofię. Ks. Konarski poświęcał się także reformie politycznej. Podstawowym jego dziełem w tej dziedzinie było "O skutecznym rad sposobie", w którym wyliczył wszystkie bolączki ówczesnej Polski i podał nowe wzory ustrojowe. Dowodem wielkich zasług ks. Konarskiego dla Ojczyzny był medal "Sapere auso", wybity na jego cześć przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Innym podkreśleniem jego zasług było to, iż zapraszał ks. Konarskiego do siebie na słynne Obiady Czwartkowe. Zmarł w 1773 roku. Jego pogrzeb był wielką narodową manifestacją. Po Powstaniu Listopadowym prochy ks. Stanisława i innych pijarów zostały usunięte przez Rosjan i potajemnie zakopane we wspólnej mogile pod aleją cmentarną na Powązkach. Serce wielkiego nauczyciela, przechowywane najpierw w Collegium Nobilium, od roku 1882 znajduje się w prezbiterium pijarskiego kościoła Przemienienia Pańskiego w Krakowie.
Collegium Nobilium
Stanisław Konarski należał do zgromadzenia pijarów, prowadzącego liczne szkoły dla młodzieży męskiej. Opracował on projekt nowego programu nauczania i w 1740 r. wprowadził go w życie w szkole warszawskiej nazwanej Collegium Nobilium (szkoła dla młodzieży szlacheckiej). Miała ona przygotować do służby dla dobra kraju młodych ludzi, o których było wiadomo, że ze względu na swe urodzenie w przyszłości zajmą się działalnością publiczną. Konarski umieścił w programie szkolnym nauki ścisłe i geografię. Ograniczył naukę łaciny na rzecz francuskiego i niemieckiego. W jego szkole, na lekcjach historii, wpajano uczniom patriotyzm i przekonanie o obowiązkach wobec kraju, ukazywano konieczność walki z prywatą i zabobonami. Program Collegium Nobilium wprowadzono z czasem do wszystkich szkół pijarskich, co pobudziło do zmian programowych i inne szkoły, przede wszystkim jezuickie. Równocześnie zaczynano interesować się ekonomią i prawem. Pisarze i nauczyciele coraz energiczniej występowali przeciw zanieczyszczeniom języka polskiego wtrętami łacińskimi. W połowie stulecia polszczyzna wkroczyła do piśmiennictwa naukowego, zdobywając pierwszeństwo przed królującą dotąd niepodzielnie łaciną.

Szkoła Rycerska
Akademia Szlachecka Korpusu Kadetów, pierwsza w Rzeczypospolitej szkoła państwowa, zał. 1765 w Warszawie przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego; przeznaczona głównie dla ubogiej młodzieży szlacheckiej, była utrzymywana przez skarb państwa; miała za zadanie przygotowywać młodzież do służby wojskowej i do urzędów cywilnych, wychowując ją w duchu miłości i poświęcenia dla kraju. Kadrę pedagogiczną tworzyli w części oficerowie wykładający teorię i prowadzący ćwiczenia wojskowe, w części — profesorowie realizujący program obejmujący historię, geografię, prawo, ekonomię, języki nowożytne; komendantem Szkoły Rycerskiej był A.K. Czartoryski, także autor Katechizmu kadeckiego (przeznaczonego dla uczniów zbioru wskazań z zakresu etyki indywidualnej i obywatelskiej); do nadania szkole charakteru narodowego przyczynił się jej pierwszy dyr. nauk, Anglik J. Lind, metody dydaktyczne udoskonalił jego następca, prof. matematyki, Wirtemberczyk Ch. Pfleiderer, o zapewnienie bytu i przetrwanie szkoły walczył jej ostatni dyr. gdańszczanin M. Hube. Przez szkołę przeszło ok. 650 uczniów; część z nich wzięła udział w powstaniu kościuszkowskim 1794; do jej wychowanków należeli m.in.: T. Kościuszko, J. Jasiński, M. Hauke, J. Ursyn Niemcewicz, K. Kniaziewicz, J. Sowiński; została zamknięta 1794.

Teatr
W 1765 roku powstał w Warszawie pierwszy teatr publiczny. Do tej pory przedstawienia były grywane na scenach dworskich: królewskiej lub magnackich. Istniały również amatorskie teatry szkolne, które wystawiały sztuki na własnych scenach. Dostęp do widowni tych scen był oczywiście ograniczony i powstanie teatru narodowego odpowiadało potrzebie chwili. Powszechność dostępu do teatru umożliwiła mieszczaństwu Warszawy obcowanie z tekstem literackim. W tym czasie mieszczaństwo zaczęło odgrywać coraz znaczniejszą rolę w życiu politycznym i umysłowym. Bywanie w teatrze stało się modną i popularną rozrywką także dla szlachty, która miała zwyczaj zjeżdżać do Warszawy na kilka tygodni w roku (szczególnie zimą). Jakie sztuki grywano na tej pierwszej narodowej scenie? Otóż początkowo były to głównie sztuki obce, zwłaszcza francuskie, tłumaczone na język polski. Z biegiem czasu zaczęły powstawać sztuki pisane przez rodzimych autorów, najpierw były to głównie przeróbki, czyli teksty wzorowane na dramatach obcych. Potem już nawet pomysły były własne, bo życie dostarczało wciąż nowych tematów. Szczególną popularnością cieszyły się komedie, bo przecież hasłem epoki była nauka poprzez zabawę. Ludzie pióra tworzyli więc polskie komedie, wśród autorów mamy takie postacie, jak: Ignacy Krasicki, Adam Kazimierz Czartoryski, Franciszek Karpiński, Franciszek Zabłocki, Franciszek Bohomolec, Wojciech Bogusławski, Julian Ursyn Niemcewicz. Sztuki ich grywane były właśnie na scenie pierwszego teatru narodowego, który z inicjatywy króla Stanisława Augusta został otwarty w Warszawie w budynku Operalni. Prawo prowadzenia teatru było przywilejem królewskim, więc Stanisław August udzielał tego przywileju różnym osobom. Przez kilkanaście pierwszych lat teatr przeżył wiele niepowodzeń, często król pokrywał jego deficyt z własnej szkatuły. Działały w tym czasie w Warszawie obce trupy operowe, które stanowiły dla teatru poważną konkurencję. Sytuacja uległa radykalnej poprawie, gdy dyrekcję teatru objął Wojciech Bogusławski. Kierował on Teatrem Narodowym (tak go nazwał) ponad trzydzieści lat. Był wspaniałym organizatorem, trafnie dobierał i kształcił aktorów, sam tłumaczył na język polski sztuki obce, wreszcie pisał własne, oryginalne komedie. Duże zasługi dla rozwoju teatru położył autor tekstów scenicznych - Franciszek Bohomolec. Pisał swoje sztuki jeszcze przed powstaniem sceny narodowej. Nie były to komedie oryginalne, wiele pomysłów zapożyczał z utworów obcych, szczególnie Moliera, ale potrafił je przystosować do sytuacji polskiej. Innym komediopisarzem, który wybitnie przyczynił się do rozwoju teatru stanisławowskiego, był Franciszek Zabłocki. On także czerpał wzory ze sztuk obcych W okresie Sejmu Czteroletniego (1788 -1792) Teatr Narodowy stał się jednym z narzędzi walki o przeprowadzenie reform politycznych i społecznych. Bogusławski - dyrektor sceny publicznej - był gorącym zwolennikiem reform. Na scenie swego teatru, obok sztuk wyłącznie rozrywkowych, wystawił wiele utworów, które w sposób bezpośredni lub pośredni, propagowały nowe idee. Do utworów takich należy "Powrót posła" Juliana Ursyna Niemcewicza

Konstytucja 3 maja
Uchwalona w 1791 roku, pierwsza w Europie ustawa zasadnicza, uchwalona na Sejmie Czteroletnim, ustalała ustrój Rzeczpospolitej zgodnie z ideami oświecenia; pozostawiając ustrój stanowy, wzmocniła władzę wykonawczą, z zasadą dziedzicznego tronu; zniosła liberum veto, rozszerzyła prawa mieszczan, osłabiła pozycję magnatów, zniosła podział na Koronę i Litwę; twórcy: król S. A. Poniatowski, I. Potocki, H. Kołłątaj; obalona w 1792 przez zbrojną interwencję Rosji i konfederację targowicką.

Czartoryscy
litewska rodzina magnacka skoligacona z rodzinami Potockich i Flemmingów. Na przełomie XVII/XVIII w. znana pod nazwą obozu Czartoryskich (Familia). Dążyła do zmian ustrojowych w Polsce, reformy stosunków gospodarczych, centralizacji władzy państwowej, usprawnienia administracji i wzmocnienia armii.
Członkowie rodu piastowali wysokie urzędy państwowe. W opozycji do Familii pozostawał obóz "hetmański" Potockich i od 1758 - dwór królewski. Rywalizacja stronnictw rozpoczęła się w parlamencie podczas obrad tzw. Sejmu Niemego (1717), nasiliła się w czasach saskich i po elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego. Część reform postulowanych przez Familię uchwalił sejm konwokacyjny w 1769.
Puławy
„Polskie Ateny” - takie miano zyskały Puławy na przełomie XVIII i XIX w. kiedy rezydencja Czartoryskich stała się drugim po Warszawie ośrodkiem życia politycznego i kulturalnego na ziemiach polskich. Drugi element ważny w kształtowaniu się miasta to funkcjonowanie w nim przez blisko półtora wieku ośrodka naukowego - początkowo wyższych uczelni, później liczących się w kraju instytutów naukowych
Pałac
Budowę pałacu podjęto w 1670 r. na zlecenie marszałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. Budowę pałacu prowadził Tylman z Gameren, przetrwała ona tylko ok. 30 lat w 1706 uległa ona, bowiem zniszczeniu podczas działań wojennych. Odbudową kierował Chrystian Piotr Aigner, dokonał on znacznego powiększenia pałacu o dwa skrzydła (na początku był to prostokąt). Pałac zwłaszcza nowe skrzydła otrzymały szatę klasycystyczną. Parter ozdobiono boniowaniem, pierwsze piętro o smukłych oknach zostało rozczłonkowane pilastrami jońskimi, zaś trój osiowe piętro drugie otrzymało pilastry korynckie. Późniejsza przebudowa Józefa Góreckiego doprowadziła do znacznych zmian budowli Aignera. Zniknęły reprezentacyjne schody kamienne, a w związku z tym fasada frontowa uległa przeróbkom, taras został powiększony. Górecki połączył też skrzydła boczne pałacu z dawnymi oficynami, powstała obudowa dziedzińca. Mayer i Deybel odbudowujący pałac w początku XVIII w. wykorzystali m.in. mury budowli Gamerskiego. Również Aigner wykorzystał zachowane części głównego korpusu. Dotyczy to w szczególności sklepionej sieni pałacowej, która ma kształt Tylmanowski, a wystrój z czasów Deyebela.
Park
Pierwotny park powstał w latach 70. XVII w., równolegle ze wzniesieniem pałacu. Zmieniany, zwiększany osiągnął z końcem XVIII wieku obszar 30 hektarów łącznie z warzywnikami i sadem owocowym. Między innymi poświęcił mu część swojego poematu J. Delille, park uwiecznili liczni malarze.
Konfiskata dóbr rodu Czartoryskich nie wyszła na dobre parkowi, zniszczeniu uległo wiele rzeźb i obiektów pamiątkowych. Potrzeby instytutów Puławskich zdecydowały o powstaniu szkółki drzew i ogrodu botanicznego. Pomimo wielu przekształceń Puławski park zachował do dziś wiele ze swego romantycznego charakteru, wielkie stare drzewa dodają uroku niejednemu zakątkowi parku.
Świątynia Sybilli
Świątynia Sybilli, zwana dawniej Świątynią Pamięci, otoczona jest skarpą udekorowaną głazami. Budowla powstała w latach 1798–1801 według projektu Aignera na wzór antycznej świątyni Westy w Tivoli pod Rzymem. Ma kształt rotundy, którą otaczają wokół korynckie kolumny, Świątynia składa się z dwóch okrągłych sal. Wzniesiono ją w celu gromadzenia pamiątek historii narodowej, które w latach niewoli miały pobudzać patriotyzm i wiarę w lepsze jutro. Zbiory zgromadzone przez I. Czartoryską w Świątyni Sybilli były zalążkiem pierwszego polskiego muzeum. Po upadku powstania listopadowego najcenniejsze pamiątki zostały powoli wywożone do Paryża, a po powrocie do kraju znalazły się w otwartym w 1878 roku Muzeum Czartoryskich w Krakowie.
Dom Gotycki
Powiększane systematycznie zbiory historyczne nie były w stanie pomieścić się w Świątyni Sybilli, toteż Izabela Czartoryska stworzyła dla nich nowy obiekt. W latach 1800-09 Aigner przebudował pawilon ogrodowy na Dom Gotycki. Jego otwarcie nastąpiło w roku 1809 z okazji pobytu w mieście J. Poniatowskiego. Początkowo Dom Gotycki miał być przeznaczony na zbiory obce, w tym pamiątki starożytne, ale wkrótce znalazły się w nim również zbiory polskie. Zgromadzone w nim eksponaty można uznać za zawiązek pierwszego lapidarium polskiego, czyli zbiór fragmentów architektonicznych zamków, kościołów, pałaców. Zostały one wkomponowane w obiekt. Poszczególne ściany zew. nosiły nazwy pochodzące od wybranych, umieszczonych na nich przedmiotów. Była ściana: Kazimierza Wielkiego, Jana Długosza, Kościuszki, rzymska, Litewska. Po powstaniu listopadowym zbiory podzieliły los eksponatów Świątyni Sybilli. Niektóre pozostałe na ścianach po upadku kolejnego powstania narodowego w 1863 roku, zostały usunięte. Cenniejsze rzeczy jak np. głowy wawelskie, wróciły do Krakowa w 1918 roku