Epoka Oświecenia

TEMAT: Oświecenie – epoka rozumu i postępu.

1) Podłoże i czas trwania epoki.

Oświecenie miało podobne podłoże jak odrodzenie. Klasę społeczną, która odegrała najważniejszą rolę, była francuska burżuazja. Za Ludwika XIV trwa monarchia absolutna. Ludwik przeciw władzy feudałów zawarł sojusz z burżuazją i mieszczanami. Nadawał im przywileje, w zamian otrzymywał pieniądze. Dzięki przywilejom rodzi się bogata burżuazja, która dąży do przejęcia władzy

1789 – wielka rewolucja francuska. Okres poprzedzający rewolucję to wiek oświecenia. Głoszono między innymi, że władza nie pochodzi od Boga ale od ludu, a podlega umowie społecznej. Oświecenie obejmuje XVIII w. Paryż staje się kulturalną stolicą Europy. Rozpowszechnia się moda francuska, a język francuski językiem salonów i ludzi wykształconych.

2) Nazwa epoki.

Powstała w Niemczech w XVIII w. Filozof Immanuel Kant napisał rozprawę „Co to jest Oświecenie?”. Twierdził, że jest to „zdolność człowieka do posługiwania się własnym rozumem bez obcego kierownictwa”. Oświecony rozum miał być źródłem wiedzy o świecie. Słowo „oświecenie” nawiązuje do pojęć światło i ciemność. Oświecony to wykształcony, myślący, kierujący się rozumem. Epokę tę określano jako „wiek rozumu” i „wiek filozofów”.

3) Ideologia.

- deizm: twierdzenie, że Bóg stworzył świat, ale nie ingeruje w jego rozwój; rządzą prawa przyrody; (Bóg – zegarmistrz);
- ateizm: zaprzeczenie istnienia Boga, całkowite odrzucenie religii, występowanie przeciw kościołowi; bluźnierczy ateizm to libertynizm.

4) Filozofia.

- racjonalizm – ratio (łac.) = rozum; „prawdziwe jest tylko to, co można rozumowo wyjaśnić i uzasadnić”; twórcą kierunku francuski filozof Kartezjusz; głosił zasadę „cogito ergo sum”(łac.) = „myślę więc jestem”;

- empiryzm – empeira (gr.) = doświadczenie; „prawdziwe jest tylko to, co sprawdzone przy pomocy zmysłów i doświadczeń”; twórcą angielski filozof Fr. Bacon (czyt. Bejkn);

- sensualizm – źródłem wiedzy są tylko doświadczenia i wrażenia zmysłowe; człowiek rodzi się jako „tabula rasa”(łac.) = czysta niezapisana tablica, zostanie ukształtowany przez środowisko i wychowanie; twórcą angielski uczony John Locke;

5) Nauka.

Rozwijają się nauki ścisłe i przyrodnicze. Kartezjusz stwarza podstawy geometrii analitycznej. Błażej Pascal – matematyk, podstawy rachunku prawdopodobieństwa. Izaak Newton – ogłasza zasady dynamiki. Michał Łomonosow – rozprawy o cieczach i gazach. Polscy uczeni to Jan i Jędrzej Śniadeccy.

6) Sztuka.

Architektura.
Występują dwa style architektoniczne:

a) rokoko – jest to późna faza baroku, miękkie powyginane linie, motywy muszli, fal i roślin, sięganie po wzory wschodnie, głównie chińskie, np. budowle w kształcie pagody, we wnętrzach chińskie wazy, drobiazgi z porcelany, rozwijają się angielskie ogrody, czyli stylizowane na naturalny krajobraz: sztuczne groty, strumyki, kaskady, altany, np. słynne ogrody to Powązki Izabeli Czartoryskiej i Sofiówka Zofii Potockiej niedaleko Humania na Ukrainie; budowle w stylu rokoko to Zwinger w Dreźnie i Sans – Souci w Poczdamie.

b) klasycyzm – główny styl epoki oświecenia, nawiązuje do architektury i sztuki starożytnej, idealne formy (koło, kwadrat, kula), symetria, harmonia, kolumnady, tympanony, ornamenty greckie i rzymskie, we wnętrzach wazy i rzeźby antyczne; budowle klasycystyczne to Łuk Triumfalny w Paryżu wzorowany na Łuku Tytusa w Rzymie, Akademia w Leningradzie, w Polsce Pałac na wodzie w Łazienkach, Kościół ewangelicki w Warszawie i Świątynia Diany w Puławach.

Plastyka.

- Antonio Canowa – włoski rzeźbiarz, przedstawiał sceny z mitologii.
- Bertel Thorvaldsen – rzeźbiarz duński, autor pomników Mikołaja Kopernika i księdza Józefa Poniatowskiego w Warszawie.

- J. L. Dawid – malarz francuski, nadworny twórca Napoleona, portrety cesarza i sceny z rewolucji francuskiej, np. „Śmierć Marata”.

- J. D. Ingres (Ęgr) – malarz francuski; tematy orientalne, np. „Odaliska”.

Muzyka.

Rozkwit muzyki instrumentalnej, klasycy wiedeńscy:

- Józef Haydn – kompozytor austriacki, autor symfonii, koncertów, oper, głośna kantata „Stworzenie świata”.

- Wolfgang Amadeusz Mozart – ponad 600 utworów, symfonie, koncerty, opery, np. ”Wesele Figara”, „Czarodziejski flet”, „Uprowadzenie z Seraju”.
- Ludwik van Bethoven – autor symfonii, oper („Fidelio”), koncertów, głośny utwór to sonata fortepianowa „Appasionata”.

7) Literatura.

Poeci skupieni na dworze Ludwika XIV głosili teorię literatury opartą na wzorach antycznych. Zasady poetyki klasycystycznej upowszechniał
Mikołaj Boileau (Bualo) w pracy pt. „Sztuka poetycka”.

Zakładano, że pisarz powinien:
- dbać o zasadę prawdopodobieństwa;
- wzorce czerpać z rzeczywistości i kultury antycznej; należy odzwierciedlać rzeczywistość (mimetyzm);
- bohaterowie powinni być typowymi reprezentantami środowisk, stanowić wzorce lub antywzorce, gdyż literatura ma cele wychowawcze;
- trzeba dbać o proporcje i jasność kompozycji, czystość gatunku;
- język musi być elegancki, staranny, dostosowany do tematu.

Przedstawiciele oświecenia:

a) Francja:

- Piotr Corneille (Kornej) – poeta i dramaturg, dramaty to „Cyd”, „Horacjusze”.
- Jan Racine (Rasin) – dramaty „Fedra”, „Berenika”.
- Molier – komediopisarz „Skąpiec”, „Świętoszek”.
- J. de La Fontaine – autor bajek.
- K. L. Montesquieu (Monteskiusz) – dzieło „O duchu praw”, ustalił podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.
- Voltaire (Wolter) F. M. Arovet – prawnik, pisarz, filozof, współtwórca „Wielkiej encyklopedii”, napisał „Traktat o tolerancji” i powiastki „Kandyd”.
- D. Diderot – pisarz i filozof, twórca encyklopedii, autor powieści „Kubuś fatalista i jego pan”.
- J. d’Alambert (Delamer) – główny autor „Wielkiej encyklopedii”.

b) Anglia:

- D. Defoe – „Przypadki Robinsona Kruzoe”.

c) Włochy:

- C. Goldoni – napisał około 200 komedii np. „Sługa dwóch panów”.

d) Rosja:

- A. Radiszczew – „Podróż z Petersburga do Moskwy”.
- J. Kryłow – bajkopisarz.

TEMAT: „Kandyd” – powiastka filozoficzna.

Wolter znany był jako autor powiastek, np. „Prostaczek”, „Księżniczka Babilonu”, „Kandyd, czyli optymizm”.

Tytuł „Kandyd” wywodzi się od candide (fr.) = szczery, naiwny. Podstawowy problem utworu to kwestia istnienia zła. To polemika z opinią filozofa Leibniza, że nasz świat jest najlepszym ze światów, a zło to tylko brak dobroci. Voltaire celowo przedstawia bezlitosny obraz rzeczywistości, pełno w nim okrucieństwa, przemocy, oszustwa i głupoty. Główny bohater odbywa podróż, w której styka się z wszelkimi możliwymi odmianami zła, np. pobyt z zamku (zło to różnice społeczne i zepsucie moralne). Królestwo Eldorado jest przykładem sprawiedliwości, ale istnieje tylko w marzeniach. Kandyd w wyniku podróży stara się odpowiedzieć, jak żyć godnie. Voltaire opowiada, że należy przeżyć życie „uprawiając swój ogródek”. Oznacza to, że człowiek może osiągnąć zadowolenie i szczęście w obrębie stworzonego przez siebie świata. Tylko tam wytrwale pracując może pomniejszyć zło.

TEMAT: Molier – twórca nowożytnej komedii.

J. B. Poquelin (Pokelę) (16221673) ur. w Paryżu w rodzinie mieszczańskiej. Studiował prawo, ale zrezygnował, przystąpił do trupy teatralnej, z którą wędrował przez 13 lat. Później osiadł w Paryżu, prowadził teatr, reżyserował, występował jako aktor i pisał. Jest autorem ponad 30 komedii: „Pocieszne wykwintnisie”, „Szkoła żon”, „Świętoszek”, „Don Juan”, „Skąpiec”, „Mieszczanin szlachcicem”, „Chory z urojenia”.

Akcja „Świętoszka” odbywa się w domu paryskiego kupca w XVII w. W tym okresie we Francji była jeszcze duża ingerencja kościoła we wszystkie sfery życia, ale jednocześnie pojawił się libertynizm. Molier krytykował oba skrajne zjawiska. Przed Molierem pisano głównie farsy, są to drugorzędne komedie o komizmie głównie sytuacyjnym.

Molier wprowadził trzy typy komizmu:
- komizm postaci: osoby śmieszące wyglądem, zachowaniem, np. Tartufe w kontaktach z Elmirą, głupota Orgona;
- komizm słowa: zabawne wypowiedzi, np. powtarzanie słowa „biedaczek” przez Orgona, riposta (cięta, natychmiastowa odpowiedź) Doryny na zarzut, że ma za duży dekolt;
- komizm sytuacji: Orgon pod stołem;

Dotychczasowa komedia miała za zadanie jedynie bawić. Molier ponadto uczy i wychowuje. Uczy ponieważ dostarcza informacji o życiu mieszczan paryskich w tamtym okresie. Wychowuje przestrzegając przed głupotą i pozorami pobożności. Czyni to głównie poprzez tytułową postać.

Ocena Tartufe’a – „zawsze z pulchniutką buzią, czerstwy i rumiany”, „…uszy, cera czerwieńsza od piwonii pąków”. Wygląd antypatyczny, podobne zachowanie ale dzięki przebiegłości i sprytowi potrafi omotać, omamić ludzi naiwnych takich jak Orgon i pani Pernelle. Do domu Orgona dostał się dzięki podstępowi – klękał w pobliżu Orgona, podawał mu święconą wodę, połowę datków przekazywał biednym. Orgon zaprosił go do swojego domu, by czuwał nad moralnym prowadzeniem się rodziny. Bardzo szybko zaczął się panoszyć. Stwarzał pozory, że żyje skromnie, że się umartwia, a służącej mówi, że na kolację potrafi zjeść barani comber i dwie kuropatwy, zapić wszystko suto winem, a przed snem sprawdzić, czy łóżko dobrze wygrzane.

Tartufe to obłudnik, który wini siebie, że zabił pchłę podczas pacierza, a jednocześnie perfidnie doprowadza do rozbicia rodziny. Bez skrupułów wykorzystuje naiwność Orgona, jest pozbawiony zasad moralnych. Gotów żenić się z Marianną, choć wie, że ona kocha Walerego, zaś mu podoba się Elmira. Nie zważa, że jest to żona jego dobroczyńcy, usiłuje ją uwieść. Dotyka jej kolan, odtrącony udaje, że podziwiał materiał, namawia ją do zdrady, zapewniając że zachowa tajemnicę i że weźmie winę na siebie. Kiedy Damis ujawnia zaloty Tartufe’a, Świętoszek pokornie przyznaje się do winy, ale czyni to takim tonem, że Orgon nie wierzy w posądzenia, wypędza z domu syna, a żonę poleca opiece Tartufe’a.

Tartufe tak dalece potrafi omotać Orgona, że ten zapisuje mu cały majątek, a nawet powierza niebezpieczną tajemnicę o przechowywanych dokumentach spisku. Elmira podstępnie ujawnia prawdziwe oblicze Tartufe’a. Orgon ukryty pod stołem słyszy, jak Świętoszek domaga się od jego żony dowodu miłości i jak kpi z gospodarza, że to człowiek ograniczony, stworzony, by go za nos wodzić. Wypędzony przez Orgona postępuje zuchwale i okrutnie. Ujawnia przed władcą dokumenty spisku, rodzinie każe opuścić dom. Tylko przypadek ratuje Orgona, władca wybacza mu sprzyjanie spiskowcom, ponadto okazuje się, że Tartufe to znany oszust, który zostaje aresztowany.

TEMAT: Kultura polska w czasach stanisławowskich.

Gdy na zachodzie Europy była potężna burżuazja, w Polsce nadal rządził Sejm szlachecki, a przywileje szlachty uniemożliwiały rozwój handlu i przemysłu. Polska ubożała, wyrastali potężni sąsiedzi. Za panowania Sasów w kraju panowała anarchia oraz liberum veto i wolna elekcja.

Za panowania Augusta II ani jeden sejm nie doszedł do skutku. Następował upadek polityczny, kulturalny i gospodarczy. Pojawili się ludzie dążący do reformy państwa. Rozpoczynało się oświecenie.

W Polsce dzieli się je na trzy fazy:
1. 1740-1764 okres wstępny do wyboru Poniatowskiego na króla.
2. 1765-1792 klasycyzm stanisławowski, czyli okres panowania St. A. Poniatowskiego do konfederacji targowickiej.
3. 1793-1822 schyłek oświecenia, czasy już porozbiorowe.

I okres oświecenia to działalność pojedynczych reformatorów:

Józef i Andrzej Załuscy – twórcy pierwszej w Polsce biblioteki publicznej.

Stanisław Konarski – twórca „Colegium Nobilium”, gdzie wprowadził reformę oświaty (w miejsce nauki pamięciowej, rozumowa, wykładowym j. polski a nie łacina, przedmioty przyrodnicze); napisał dzieła „O skutecznym rad sposobie” (przeciw liberum veto) oraz „O poprawie wad wymowy” (przeciw makaronizmom); za zasługi otrzymał od króla medal z napisem „sapere auso” = „temu który ośmielił się być mądrym”.

Stanisław Leszczyński – autor dzieła „Głos wolny, wolność ubezpieczający” (konieczność wzmocnienia władzy, polepszenia doli mieszczan i chłopów).

II szczytowy okres oświecenia to mecenat króla St. A. Poniatowskiego.

1. Rozbudowa, unowocześnienie Warszawy, która staje się prawdziwą stolicą, ośrodkiem życia umysłowego i artystycznego.
2. Sprawowanie opieki nad artystami, sprowadzenie do Polski obcych twórców, np. Canaletto, Bacciarelli; obiady czwartkowe.
3. Rozwój czasopiśmiennictwa.

Pierwsza polska gazeta pojawiła się w 1661r. Był to „Merkuriusz Polski”.

W epoce oświecenia powstały pisma oprofilowane:

- „Monitor” pismo wzorowane na angielskim „Spektatorze”, ukazywało się raz, potem dwa razy w tygodniu; miało charakter społeczno – polityczny, pierwszy redaktor Franciszek Bohomolec (17651785);

- „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” wychodziły w 17701777r.; pismo literackie, organ uczestników obiadów czwartkowych; redaktorem Adam Naruszewicz;

- „Gazeta Narodowa i Obca”, „Gazeta Warszawska” – pisma informacyjne wychodzące głównie w okresie obrad Sejmu Czteroletniego.
1765r. – powstanie pierwszego polskiego Teatru Publicznego.

4. Rozwój szkolnictwa.

a) Szkoła Rycerska (Korpus Kadetów)(1763r.)

Pierwsza uczelnia świecka w Polsce. Komendantem był ks. A. Czartoryski. Wychowankami szkoły Tadeusz Kościuszko, J. U. Niemcewicz, Jakub Jasiński. Hymnem szkoły był wiersz Krasickiego „Hymn do miłości ojczyzny”.

b) Komisja Edukacji Narodowej

Pierwsza w Europie świecka władza szkolna. Po kasacie zakonu jezuitów KEN przejęła ich majątki, szkoły w których przeprowadzono reformę oświaty:
- język wkładowy polski, a nie łacina;
- nauczanie rozumowe i ścisłe oraz wychowanie fizyczne;
- zasada istnienia praktyk (rolnictwo);
- dopuszczenie dziewcząt do szkół elementarnych;
- dbałość o wychowanie patriotyczne i piękno polskiej mowy.

Reforma objęła szkoły średnie i wyższe. Akademię Krakowską zreformował Hugo Kołłątaj, a Akademię Wileńską Marcin Poczobut-Odlanicki.

c) Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych

Działało w ramach KEN, opracowywało podręczniki, powstała wtedy pierwsza polska gramatyka – Onufry Kopczyński „Gramatyka do szkół narodowych”.

5. Sejm Czteroletni (17881792r.)
Osiągnięciem sejmu była konstytucja ogłoszona 3 maja 1791r., przeprowadzała istotne reformy (zniesienie liberum veto i wolnej elekcji, podatek na armię, prawa dla mieszczan i chłopów). Przeciw tej konstytucji zawiązała się konfederacja w Targowicy, która zniweczyła osiągnięcia, doprowadziła do II i III rozbioru Polski.

III okres – schyłek oświecenia.

III rozbiór Polski zniszczył państwo, ale nie polską kulturę. W 1800r. powstało w Warszawie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, które miało na celu utrzymanie rozwoju nauki, literatury i sztuki polskiej. Powstał wtedy pierwszy „Słownik J. Polskiego”. Autorem Samuel Bogumin Linde.
Powstała też pierwsza historia literatury polskiej – Feliks Bentkowski.

Ośrodkami polskiej kultury stały się oprucz Warszawy, Uniwersytet w Wilnie, Liceum w Krzemieńcu, a we Lwowie Zakład Narodowy im. Ossolińskich (obecnie Ossolineum we Wrocławiu).

Sztuka w okresie Oświecenia.

1. Architektura

- Pałac w Łazienkach (projektował D. Merlini);
- Pałac w Królikarni i Jabłonnie;
- Teatr Wielki (projekt A. Corazzi), również Pałac Staszica;
- Belweder (projekt J. Kubicki).

2. Malarstwo

- Marcelo Baciarreli (nadworny malarz S. Augusta, portrecista np. portret S. Augusta);
- Canaletto (malarz Warszawy np. „Krakowskie przedmieście”);
- P. Norblin (malarz pochodzenia francuskiego, np. „Zaprzysięrzenie Konstytucji 3 maja”, rysownik typów szlacheckich);

3. Muzyka.

- Michał Kleofas Ogiński (polonezy „Pożegnanie ojczyzny”);
- Józef Elsner (kompozytor, nauczyciel Chopina);
- Karol Karpiński (kompozytor, dyrygent, wydawca pierwszego w Polsce pisma muzycznego „Tygodnik Muzyczny”, autor oper „Krakowiacy i górale”);

TEMAT: „Monachomachia” – poemat heroikomiczny.

Ignacy Krasicki (17351801) ur. się w Dubiecku w rodzinie magnackiej, kształcił się w kolegium jezuickim we Lwowie, w seminarium w Warszawie i Rzymie, był bliskim współpracownikiem króla Stanisława Augusta. Sprawował wiele wysokich urzędów. Był sekretarzem prymasa, kapelanem królewskim, biskupem warmińskim, arcybiskupem w Gnieźnie. Pisał artykuły do „Monitora”, był uczestnikiem obiadów czwartkowych. Po pierwszym rozbiorze był poddanym Prus, gościł u króla pruskiego Fryderyka II. Zmarł w Berlinie.

Satyry: „Do króla”, „Pijaństwo”, „Żona modna”, „Świat zepsuty”.
Bajki: „Bajki i przypowieści”, „Bajki nowe”.
Poematy: „Myszeida”, „Monachomachia”, „Anty-monachomachia”.
Powieści: „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”, „Pan Podsteli”.

„Monachomachia” (z gr. wojna mnichów).

Podstawą fabuły jest konflikt między dwoma zakonami, który miano rozstrzygnąć przy kielichu. Doszło do awantury i bijatyki, którą uspokojono wnosząc olbrzymi kielich z winem. Akcję umieścił Krasicki w małym miasteczku, gdzie było stare zamczysko, resztki murów miejskich, trzy karczmy, „klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki”.

Poeta poddał krytyce życie w klasztorach; wytknął:

- wygodnictwo: Przeor jeździ czterokonną karetą, sypia w puchach, musi spać długo skoro „pierwszy raz w życiu jutrzenkę zobaczył”;

- obżarstwo, celebrowanie posiłków: podaje się przeróżne przysmaki, np. toruński piernik, zaraz po obudzeniu mnisi kierują się do jadalni, a o ich trybie życia świadczy wygląd „otarł z potu mięsiste jagody, siadł, ławy pod nim dubeltowe jękły”.

- pijaństwo: podaje się trunki przy każdej okazji, mnisi prawie nie trzeźwieją, a najbardziej troszczą się o to, by do piwnic nie wkradli się złodzieje, by „nie wyschły kufle, gąsiory i dzbany”;

- ciemnota i zacofanie: mnisi nie mają żadnych zainteresowań, czas spędzają na jedzeniu, piciu i snuciu się bez celu; lubią przemawiać choć nic nie mają do powiedzenia, jeden oznajmia iż wyczytał w uczonych księgach „po ciemnej nocy jasny dzień wschodzi”;

- brak pokory i pobożności: zakony rywalizują ze sobą, w klasztorze słychać przekleństwa, walczą zaciekle, chcą zniszczyć przeciwnika.

Krasicki nazwał klasztory „rozkosznym siedliskiem świętych próżniaków” oraz „słodkim rajem mnichów”. Poprzez taki utwór Krasicki starał się wspomóc króla w przejmowaniu oświaty z rąk kościelnych. Pokazywał w czyich rękach było dotąd szkolnictwo. Utwór wywołał oburzenie w społeczeństwie, domagano się odwołania zarzutów. Krasicki więc napisał „Anty-monachomachię”, gdzie pozornie odwoływał zarzuty, a faktycznie jeszcze ostrzej krytykował.

Jest to poemat heroikomiczny, czyli parodia poematu heroicznego (czyli takiego jak np. „Illiada”). Parodia – jest to ośmieszające naśladownictwo, dlatego rycerzami – herosami uczynił poeta mnichów, którzy walczą przy pomocy sandałów, trepów, kufli i kropideł. Walka toczy się na serio, Krasicki używa określeń właściwych opisu batalistycznych, ale w zderzeniu z przyczyną i sposobem walki bawi, a nie przeraża. W poemacie jest mnóstwo dowcipu i humoru, np. „za jednym razem urwał dwa kaptury”, „stracił Kleofas ostatnie dwa zęby”, śmieszą nawet imiona mnichów.

Język utworu jest dowcipny i precyzyjny, pojawia się wiele aforyzmów (złotych myśli), np. „szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych, śmiejmy się z głupich choć i z przewielebnych”. Poemat jest napisany oktawą, czyli zwrotką 8-wersową o układzie rymów (ab,ab,ab,cc).

TEMAT: Krytyka szlachty sarmackiej w satyrach Krasickiego.

a). „Do Króla”.

Pozornie poeta atakuje króla St. A. Poniatowskiego, a faktycznie utwór jest panegirykiem (tekst pochwalny) na cześć władcy. Zarzuty stawiane królowi świadczą bowiem źle, nie o Poniatowskim, ale o samej szlachcie.

Wypomina ona królowi, że:
- nie pochodzi z królewskiego rodu;
- że jest Polakiem;
- że jest zbyt młody;
- rządzi źle, ponieważ zbyt wiele uwagi zwraca na kulturę, a nie na wojnę.

Z powyższych zarzutów wynika, że polska szlachta była ograniczona, a przy tym zrozumiała, że każdy przeciętny szlachcic czuł się godnym tronu, nie potrafił ukazać szacunku władcy „nim powie najśmielszy, pierwej się zakrztusi”. Rozumowanie szlachty jest naiwne, prostackie, wypomina królowi pochodzenie jakby to ono miało decydować o wartości króla. Polscy panowie woleliby na tronie obcego władcę, gdyż można wtedy uzyskać wszelkie przywileje, lepiej też dać władzę obcemu niż jednemu spośród szlachty – decyduje o tym zawiść. Polacy ponadto bezkrytycznie oceniają wszystko co obce, zwłaszcza zachodnie. Wypominanie królowi młodego wieku to szukanie dziury w całym. Gdyby był stary, atakowano by go za starość. To naiwność myśleć, że wiek decyduje o mądrości. Zacofana, prymitywna szlachta nie potrafi docenić władcy wykształconego, dbającego o oświatę i kulturę, nie szanuje też jego dobroci.

b). „Pijaństwo”.

Satyra ma charakter obrazku obyczajowego. Rozmowa kompanów dostarcza informacji o zwyczajach sarmackich. Nagminne jest pijaństwo, okoliczności szerzenia się pijaństwa to uroczystości rodzinne (imieniny żony), wizyty sąsiedzkie, złe samopoczucie, niestrawność – każda okazja jest dobra. Pije się bez umiaru, tracąc kontrolę nad reakcjami i zachowaniem. Następstwa picia to złe samopoczucie, ruina majątku, niezdolność do pracy, bójki, choroby „pamięć się przez nie traci, rozumu użycie, zdrowie się nadwyręża i ukraca życie”. Pijaka porównał Krasicki do zwierzęcia i doszedł do wniosku, że zwierzę postępuje rozsądniej, bo pije tyle, by ugasić pragnienie. Każdy wie o zaletach trzeźwości, a mimo tego nikt nie przestaje pić.

Krasicki napiętnował tu tradycje sarmackie: częste wystawne uczty, fałszywy patriotyzm, burdy i bijatyki, brak silnej woli trwonienie majątku i przechwalanie się pijaństwem.

c). „Świat zepsuty”.

Jako biskup i kaznodzieja nawiązuje poeta do myśli Piotra Skargi, napomina Polaków, że lekceważą postanowienia dekalogu: rozwodzą się, nie oburza ich kłamstwo, pełno jest bezbożnych ksiąg „wszędzie nierząd, rozpusta, występki szkaradne”. Kobiety przestały się szanować, przyjaciele się kłócą, bracia nienawidzą, a krewni zagarniają dobytek sierotom. Nasi przodkowie z bólem muszą patrzyć na to, co się dzieje. Taki upadek obyczajów gubi państwa i z Polską może się stać tak jak z okrętem podczas burzy. Jeśli nie będzie jednego przywódcy i zgody, okręt zatonie.

Krasicki w satyrach atakował wady polskiego społeczeństwa, posługiwał się ironią i kpiną („Do króla”), tonem moralizatorskim („Pijaństwo”) oraz kaznodziejskim („Świat zepsuty”).

Satyra – utwór krytykujący i ukazujący wady społeczeństwa i jednostek.

TEMAT: Ośmieszanie cudzoziemszczyzny w satyrze „Żona modna”.

Przedstawia Krasicki obserwacje obyczajowe dotyczące zmian pod wpływem mody francuskiej. Daje też w satyrze portret modnej damy.

Zmiany obyczajowe:

- rozczytywanie się w romansach i naśladowanie w życiu ich bohaterów;

- zwyczaj spisywania intercyzy (umowy przedślubnej) i możliwość rozwodów pod byle pretekstem;

- bezkrytyczne gromadzenie strojów, bibelotów, śmiesznych drobiazgów, np. sroka w klatce, mysz na łańcuszku;

- modne prowadzenie domu: liczna francuska służba (pokojówki, cukiernik, pasztetnik, stangret); nowe porcelanowe serwisy, francuska kuchnia, a więc kosztowne obce produkty i przyprawy;

- urządzenie ogrodu: egzotyczna roślinność (cyprysy); sztuczne strumyki i kaskady, altany w różnym stylu (meczecik, kościół Diany, belwederek, domek pustelnika), w klatkach słowiki i gołębie, metalowe ogrodzenia;

wnętrze domu: złocenia, stiuki, plafony, marmury, zwierciadła, mahoniowe meble, francuskie książki, figurki z porcelany (rokoko);

tryb życia: spacery w ogrodzie, czytanie romansów, nieustanne przyjęcia, przesadna wystawność (40 osób przy stole, fajerwerki), doprowadzanie majątku i kraju do ruiny z powodu życia nad stan.

Portret modnej damy: ma kaprysy, humory, jest modna słabość, więc ona jest bezsilna, blada, krucha i mdlejąca, zachowuje się nienaturalnie, ciągle upozowana na bohaterkę romansu, mówi sztucznie, lubuje się w dziwactwach (mysz na łańcuszku), lubi luksus, zbytek, przepych, ceni sobie wygodę, lubi zabawy i przyjęcia, jest lekkomyślna, rozrzutna, nie zastanawia się nad konsekwencjami takiego życia, to egoistka, która nie szanuje męża, poniża służbę, ceni tylko to co cudzoziemskie, imponuje jej zagranica, ma cechy kosmopolitki.

Kosmopolityzm – przekonanie, że jest się obywatelem świata, co łączy się z obojętnością wobec własnego narodu i nie poczuwaniem się do odpowiedzialności za jego losy.

Modna dama jest kosmopolitką, ponieważ doprowadza do ruiny swój majątek, a tym samym kraj. Gardzi tym co polskie, z zagranicy sprowadza meble, materiały, przyprawy, służbę, co prowadzi do upadku miejscowego rzemiosła, niszczy polską gospodarkę i kulturę.

TEMAT: Postawa racjonalisty w bajkach I. Krasickiego.

Bajka – gatunek mieszany z pogranicza liryki i epiki, czasem z elementami dramatu (dialogi). Jest to utwór pouczający, cechuje go alegoria. Bohaterami bajek są zwykle zwierzęta, czasem przedmioty (szabla, woda) lub osobnicy pozbawieni cech indywidualnych (kulawy, głupi). Z każdej bajki wynika pouczenie czyli morał. Cechą bajki jest realizm, co różni ją od baśni, w której występuje świat fantastyczny, a dobro zawsze zwycięża. Twórcą bajki był poeta starożytnej Grecji Ezop. Wybitnym bajkopisarzem XVIII w. był La Fontaine.

Krasicki napisał dwa zbiory bajek. Ze względu na formę dzielą się one na epigramatyczne (krótkie, zwięzłe) oraz na narracyjne (opowiadające).

Tytuł bajki
Treść – co krytykuje
Morał – czego uczy

1. Bajki polityczne

a). „Ptaszki w klatce”

Młody czyżyk dziwił się staremu, że źle mu w klatce, w odpowiedzi usłyszał „jam był wolny, dziś w klatce i dlatego płaczę”. Poeta obawia się, że młode pokolenie pogodzi się z niewolą.
Trzeba cenić sobie wolność.

b). „Lew i zwierzęta”

Lew zapraszał do stołu, ale dawał tylko kości, później pozwolił by jednego spośród siebie zjedli, na koniec „zjadł wszystkich pomału”. Aluzja dotyczy rozbioru Polski i współpracy z wrogiem.
Nie należy ufać wrogowi

2. Bajki społeczne

a). „Wino i woda”

Wino to szlachcic, woda to chłop. Pan wynosi się nad chłopa a wszystko zawdzięcza jego pracy.
Nie należy się wywyższać.

b). „Dwa psy”

Rasowy Mops nic nie robi (szlachcic), natomiast kundel (chłop) musi służyć, a cierpi na mrozie
Trzeba dostrzegać niesprawiedliwość.

3. Bajki obyczajowe.

a). „Szczur i kot”

Szczur podczas nabożeństwa, był przekonany że to jego „kadzą” – wpadł kot i go udusił
Próżność jest zgubna.

b). „Jagnię i wilcy”

Wilki pożarły jagnię bo było „smaczne, słabe w lesie”. W społeczeństwie rządzi siła przed prawem.
Należy być w życiu ostrożnym.

c). „Kruk i lis”

Lis prawił komplementy krukowi tak długo aż kruk otworzył dziób i stracił ser.
Nie wierzyć pochlebcom.

d). „Kulawy i ślepy”
Wiódł ślepy kulawego, obaj zginęli. Brak kompetencji prowadzi do klęski.
Swoje sprawy powierzać ludziom kompetentnym.

e). „Malarze”
Dobry malarz żył w biedzie bo oddawał prawdę, zły malarz był bogaty, gdyż ludzi upiększał. Nikt nie lubi prawdy o sobie i wielu na nich żeruje.
Trzeba więcej cenić prawdę niż pochlebstwo.

f). „Dzieci i żaby”
Dzieci rzucały kamieniami w żaby, usłyszały „źle się bawicie, dla was to jest igraszką, nam idzie o życie”.
Nie wolno bawić się kosztem innych.

Język bajek wyróżnia się precyzją i trafnością. W niezwykle krótkich formach zawarł poeta głębokie prawdy o życiu. Umiejętnie stosował drwinę i ironię. Często pojawiała się puenta oraz forma dialogu. Morały przekazują istotne pouczenia, każą cenić uczciwość, szlachetność, wolność, uczą postaw humanitarnych (wrażliwości na ludzką krzywdę).

TEMAT: „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” – pierwsza polska powieść.

Powieść powstała w 1776r., dzieli się na trzy części.

Część I to dzieciństwo i młodość bohatera. Zbyt późno zaczął się uczyć, gdyż w domu nikt nie cenił wykształcenia. Powszechna była ciemnota i zabobonność. Pielęgnowano sarmackie tradycje, zwłaszcza pijaństwo. Później sprowadzono dla Mikołaja francuskiego guwernera Damona, który niczego go nie nauczył, a kiedy odziedziczył majątek, wyjechali razem do Paryża. Słynne były uczty wydawane przez Mikołaja, zadłużył się musiał uciekać przed wierzycielami, wsiadł na statek, który się rozbił, znalazł się na dziwnej wyspie Nipu.

Część II to pobyt na Nipu. Poznaje tam sprawiedliwość, ludzie zajmują się rolnictwem, wszyscy pracują, ceni się uczciwość i pracowitość, mieszkańcy nie znają kłamstwa, oszustwa i kradzieży. Nie wiedzą co to zbytek i przepych, żyją skromnie. Nie ma władzy jednych nad drugimi. Przewodnikiem Mikołaja jest mistrz Xaou, który uczy go właściwego zachowania. Mikołaj docenia tam wartość pracy zwłaszcza z bliskim kontakcie z przyrodą.

Część III to powrót Mikołaja do domu, gdzie odzyskuje majątek, staje się wzorem gospodarza, daje wolność chłopom, czym naraża się sąsiadom, staje się wzorem obywatela.

Pierwsza polska powieść łączy różne gatunki powieściowe:
I część ma charakter obyczajowy.
II część ma charakter fantastyczny.
III część ma charakter filozoficzny.

Narrator przemawia w I osobie „w przeciągu 10 lat dworak w Warszawie, galant w Paryżu, oracz w Nipu (…) zostałem w Szuminie filozofem”.

TEMAT: Ignacy Krasicki – nauczyciel i wychowawca społeczeństwa.

I. Krytyka zaobserwowanych wad.

1. Bezmyślne bytowanie w klasztorach: „Monachomachia”.
2. Konserwatyzm i rozpasanie sarmackiej szlachty: „Pijaństwo”, „Świat zepsuty”.
3. Bezkrytyczne naśladowanie francuskich wzorów: „Żona modna”.
4. Niesprawiedliwość społeczna: „Wino i woda”, „Dwa psy”.

II. Wzorce do naśladowania.

1. Nauka patriotyzmu w „Hymnie do miłości ojczyzny”.

„Święta miłości kochanej Ojczyzny,
Czują się tylko umysły poczciwe!,
Dla ciebie zjadłe smakują trucizny,
Dla ciebie więzy, pęta, nie zelżywe;
Kształcisz kalectwo przez chwalebne blizny;
Gnieździsz w umyśle rozkoszy prawdziwe.
Byle cię można wspomóc, byle wspierać,
Nie żal żyć w nędzy, nie żal i umierać!”.

2. Konieczność doceniania wolności: „Ptaszki w klatce”.

3. Skutki pijaństwa i zalety trzeźwości: „Pijaństwo”.

4. Pouczenia wynikające z bajek.

5. M. Doświadczyński wzorem obywatela po powrocie z wyspy Nipu.

6. Język Krasickiego wzorem precyzyjnej polszczyzny.

III. Dostosowanie gatunków literackich do celów dydaktycznych.

1. Poemat heroikomiczny – bawi ośmieszając głupotę.

2. Satyry – utwory ukazujące i krytykujące wady jednostek i społeczeństw.

3. Bajki – pouczenia zawarte w morałach.

4. Powieść:

- część I – krytyka obyczajów;
- część II – idealny wzorzec społeczeństwa;
- część III – ideał obywatela.

TEMAT: Poglądy polityczne i społeczne publicystów Sejmu Wielkiego.

W okresie Sejmu Wielkiego powstała bogata literatura związana z obradami. Były to utwory sceniczne, np. „Powrót posła”, mnóstwo ulotek oraz obszerna publicystyka. Czołowi publicyści związani z Sejmem skupieni byli w Kuźnicy Kołłątajowskiej. Byli to zwłaszcza Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj i Franciszek Salezy Jezierski.

Stanisław Staszic (17551826) pochodził z rodziny mieszczańskiej z Piły, był księdzem, ale obowiązków kapłańskich nie pełnił. Prowadził badania geologiczne ziem polskich. W Kielcach założył pierwszą Szkołę Górniczą, a w Warszawie Uczelnię Techniczną. Uruchomił pierwszą kopalnię węgla w Dąbrowie. Budował bite drogi. W swoim majątku dał wolność chłopom. Jako prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk wzniósł siedzibę tej organizacji. Napisał „Uwagi nad życiem J. Zamojskiego”, „Przestrogi dla Polski”, „O ziemiorództwie Karpatów”.

Hugo Kołłątaj (17501812) – pochodził z drobnej szlachty, był działaczem KEN, zreformował Akademię Krakowską. Jako działacz Sejmu Czteroletniego stworzył Kuźnicę Kołłątajowską. Po trzecim rozbiorze osiem lat w więzieniu austriackim. Ostatnie lata w Warszawie. Napisał „Prawo polityczne narodu polskiego”, „Anonima listów kilka”.

1. Stanisław Staszic „Uwagi nad życiem J. Zamojskiego”.

Autor omawia propozycje reform dotyczących oświaty, sejmu, rządu, sądów. Powołuje się na myśl J. Zamojskiego „zawsze takie Rzeczypospolite będą, jakie ich młodzieży chowanie”. Uważa, że szkoła powinna być świecką, podległa państwu. Ma obowiązek wychować dobrego obywatela. Prawa powinny być stanowione większością głosów, czyli wystąpienie przeciw liberum veto. W sądach trzeba zadbać o to, by nikogo nie więzić bez wyroku. Potępia wolną elekcję, gdyż uważa, że jest to pretekst, by wtrącać się w wewnętrzne sprawy Polski.

2. Stanisław Staszic „Przestrogi dla Polski”.

„Do panów czyli możnowładców”.
Staszic oskarża magnatów o to, że zgubili Polskę. Wprost pisze „z samych panów zguba Polaków”. To oni stosowali przekupstwo, by przeprowadzić swoje sprawy na sejmie, oni zrywali sejmy, handlowali polską koroną, sprowadzili do kraju obce wojska. Byli zdrajcami na zagranicznych pensjach.

3. Fragmenty pt. „Rolnictwo”.

Bierze autor w obronę polskiego chłopa, przedstawia w jakich warunkach żyje i mieszka chłop; chodzi ledwie ubrany w skóry lub ostre siermięgi; mieszka w ziemiankach, w których nie ma okien, są to kurne chaty, w których dym uchodzi przez dziurę w dachu. Nic dziwnego, że chłopi są zakopceni, odurzeni smrodem i dymem, prześladują ich choroby, są wynędzniali. To wstyd dla polskich panów, że tak żyją ich poddani.

4. „Miasta”.

Istnieje ścisła zależność między rozwojem wsi i miast. Chcąc doprowadzić do rozwoju wsi, trzeba dać wolność chłopu, a warunkiem rozwoju miast są prawa dla mieszczan. Szczególnie istotne jest prawo do funkcji sędziego i pełnienia wszelkich urzędów oraz prawo nabywania ziemi.

5. Hugo Kołłątaj „Anonima listów kilka”.

Fragment „Oddajmy chłopu wolność”.

Autor przekonuje, że zarówno pan jak i chłop są obywatelami tej samej Rzeczypospolitej, więc powinni być jednakowo traktowani. Dlaczego panowie zagarnęli dla siebie wszelkie przywileje, a chłop ma jedynie obowiązki. Apeluje do sumień szlachty, proponuje przeprowadzenie reform, jego koncepcja streszcza się w słowach „wolność osoby rolnika i własność gruntowa dziedzica”. Oznacza to, że ziemia pozostaje w rękach szlachty, ale chłop ma być wolny. Trzeba ustalić obowiązki chłopa na rzecz pana, czy to w formie pańszczyzny, czy też czynszu. Musi być on jednak dokładnie określony, a w wypadku nadużywania prawa chłop mógłby odwołać się do sądu.

6. Franciszek Salezy Jezierski „Katechizm o tajemnicach rządu polskiego”.

Na zasadzie pytań i odpowiedzi, czyli tak jak w katechizmie ośmiesza autor paradoksy ustrojowe ówczesnej Polski. Nie wiadomo jaki panuje ustrój. Mówi się, że jest demokracja, a istnieje król. Nie jest to też królestwo skoro o wszystkim decyduje sejm. Twierdzi się, że w sejmie są reprezentowane trzy klasy społeczne wyliczając, że jest to król, senat i rycerstwo. Faktycznie o wszystkim decyduje szlachta, a inne klasy nie mają nic do powiedzenia. Chłop nie jest nawet człowiekiem, skoro można go kupić i sprzedać. Mieszczanin jest czymś pośrednim między człowiekiem szlachcicem, a nieczłowiekiem chłopem, gdyż ma pieniądze, a nie ma praw.

TEMAT: Rola teatru czasów stanisławowskich.

W 1765r. powstał pierwszy teatr publiczny w Polsce dzięki staraniom króla S. A. Poniatowskiego. Nie tylko miał dostarczać rozrywki, ale włączyć się do walki o odnowę Polski. Początkowo mieścił się w Operalni Saskiej (sala do występów opery). Pierwsze przedstawienie miało miejsce 19 listopada 1765r., wystawiono sztukę Józefa Bielawskiego „Natręci”. Później często wystawiano komedię Franciszka Bohomolca, które ośmieszały zacofanych Sarmatów. Z powodów politycznych w marcu 1767r. król zawiesił działalność teatru na siedem lat. Ponownie został otwarty w 1774r. Jako komediopisarz zasłynął wtedy Franciszek Zabłocki, autor rokokowej sztuki „Fircyk w zalotach”.

Rozkwit teatru nastąpił za dyrektury Wojciecha Bogusławskiego. Był cenionym aktorem, reżyserem. Założył szkołę dramatyczną w Warszawie w 1811r. Dbał o poziom gry aktorskiej (dykcja, intonacja, mimika, gest), oprawę plastyczną widowiska, czyli scenografię (dekoracja, kostiumy, rekwizyty) i charakteryzację. Obraz uzupełniała muzyka, także efekty dźwiękowe i światło. Bogusławski napisał podręcznik o sztuce scenicznej oraz „Dzieje teatru narodowego”. Zorganizował teatr objazdowy. Ceniono go jako autora sztuk, najbardziej znana to „Cud miemany, czyli krakowiacy i górale”. Treść utworu to miłość Basi, córki młynarza do Stacha. Do małżeństwa nie chce dopuścić Dorota, macocha Basi, która kocha się potajemnie w Stachu. Basia ma wyjść za górala Brandasza. Dochodzi do zwady między góralami a krakowiakami którą udaremnia student, porażając walczących prądem elektrycznym. Bogusławski podkreśla, czym jest nauka, po raz pierwszy na scenę wprowadza lud. Pojawiają się aluzje polityczne np. „Straszny i ozóg w dłoni, gdy kto swojego broni”.

Teatr odegrał szczególną rolę w okresie Sejmu Czteroletniego, tylko w 1791r. Bogusławski wystawił trzy sztuki polityczne, jedną z nich był „Powrót posła”. Ze sceny wzywano do naprawy Rzeczypospolitej, atakowano fircyków, modne damy i konserwatywnych Sarmatów.
TEMAT: Obóz konserwowy i postępowy w „Powrocie posła”.

Julian Ursyn Niemcewicz (1758-1841). ukończył Korpus Kadetów, adiutant ks. Adama Czartoryskiego. Zwiedził z nim Europę, należał do masonerii. Był członkiem KEN i posłem na Sejm Czteroletni, redaktorem „Gazety Narodowej i Obcej”. W czasie insurekcji adiutant Kościuszki, razem z nim w Ameryce. W 1807r. wrócił, po śmierci Staszica był prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Po upadku powstania listopadowego na emigracji w Paryżu. Pisał komedie, np. „Powrót posła”, „Pan Nowina”, „Dyliżans”, powieści np. „Dwaj panowie sieciechowie”, oraz bajki.

Akcja „Powrotu posła” rozgrywa się w przerwie obrad Sejmu Wielkiego, na wsi, w majątku Podkomorzego. Jego syn Walery, poseł na sejm, wraca do domu, gdzie czeka na niego Teresa, o rękę której zabiega Szarmancki, licząc na posag. Sprzyja mu Starościna, macocha Teresy oraz Starosta, ale tylko tak długo, póki nie okaże się, że Szarmanckiemu chodzi o pieniądze. Szarmancki zostanie zdemaskowany, a Walery poślubi Teresę. We dworze ciągle toczą się dyskusje polityczne, a bohaterowie dzielą się na zwolenników i przeciwników reform, tym samym reprezentując stronnictwo konserwatywne (Starosta, Gadulski) i obóz patriotyczny (Podkomorzy, Walery).

a). Stronnictwo konserwatywne:

Gadulski – straszny gaduła, ze wszystkimi się kłuci, narzuca swoje zdanie, nieustannie politykuje, choć nie ma pojęcia o polityce. Uważa, że Polska powinna się łączyć w sojusze z krajami odległymi, np. Portugalia czy Ameryka. Jest nieukiem i wcale się tego nie wstydzi. Otwarcie mówi „ja co nigdy nie czytam lub przynajmniej mało, wiem, że tak jest najlepiej, jak przedtem bywało”. Jest to zacofany konserwatysta, przeciwnik wszelkich przemian, aż płacze na myśl, że zlikwidują liberum veto, wszak wystarczyło krzyknąć „nie pozwalam” i mieć za to kilka wiosek. Liczył się jego prywatny interes, a nie dobro państwa. Najbardziej podobały mu się czasy saskie, co to „człek jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni”.

Krytykuje obecny sejm, gdyż trwa zbyt długo. Nie było dla niego istotne, co zostanie uchwalone, ale czy obrady skończą się w terminie. Twierdził, że poseł powinien dużo gadać, a wygrywać uporem, a nie argumentami. Nie podobały mu się nowe szkoły (KEN). Kiedyś wystarczyło znać łacinę i zbiór praw, by zrobić karierę. Starosta jest oburzony wiadomością, że Podkomorzy dał wolność poddanym. W życiu prywatnym jest złym ojcem, nie zależy mu na szczęściu córki. Nie dotrzymuje danego słowa.

b). Obóz postępowy:

Podkomorzy głosi zasadę, że „dom zawsze ustępować powinien krajowi”. Przestrzega tej zasady dobrze wychowując synów, każdy służy krajowi, jeden w armii, drugi w komisji urzędowej, trzeci jest posłem na sejm. Podkomorzy jest dumny z Walerego, mają te same poglądy. Podkomorzy zdaje sobie sprawę ze szkodliwości liberum veto; „ten nieszczęsny nierząd, to sejmów zrywanie kraj zgubiło, ściągnęło obce panowanie”. Ma nadzieję, że obecny sejm przywróci porządek, broni mówców, którzy mówią krótko a rozumnie. Potępia sejmy, na których tylko kłócono się niczego nie uchwalając. Krytycznie potrafi spojrzeć na szlachtę, mówi: „gnijąc w zbytkach, lenistwie i biesiad zwyczajów, myśleliśmy o sobie a nigdy o kraju”. Jest przeciwnikiem francuskiej mody, uważa, że należy wychować dobrego obywatela, we wszystkim wspiera go Podkomorzyna, wzór matki Polski. Walery jest wdzięczny ojcu, że wpoił mu patriotyzm, jest przywiązany do domu i rodziny, kocha Teresę, nie liczy na jej posag, potępia Szarmanckiego o niegodne czyny, interesuje się wydarzeniami w świecie, pyta Szarmanckiego o rewolucję francuską, ciekawy jest nowych ustaw, interesuje go też rodzaj rządów i rozwój gospodarczy w Anglii, kiedy niczego się nie dowiaduje otwarcie potępia Szarmanckiego i ostrzega go, że pieniądze mogą sprawić, iż ludzie będą się nam kłaniać, ale nie będą nas szanować.

Obozy zostały pokazane kontrastowo, na zasadzie czarne – białe, czyli przeciwnicy reform są zdecydowanie negatywni, a zwolennicy pozytywni. W ten sposób autor chciał pozyskać sympatię społeczeństwa dla przeprowadzanych reform.

TEMAT: „Powrót posła” – komedia polityczna i obyczajowa.

„Powrót posła” jest komedią polityczną, ponieważ:

- dotyczy ważnego wówczas wydarzenia politycznego, jakim był Sejm Czteroletni;

- wprowadza dwa obozy (zwolenników i przeciwników reform), włączając się do walki politycznej;

- zadaniem komedii było przekonać ogół szlachty do reform; autor wykazywał że przywileje nie służą szlachcie, ale magnatom i przekupnym posłom pokroju Gadulskiego, szkodzą natomiast krajowi;

- utwór wystawiony na scenie w przerwie obrad sejmu, miał duży oddźwięk w społeczeństwie, wśród bohaterów komedii rozpoznawano ówczesnych posłów lub znane postacie, np. Gadulski to poseł Suchorzewski, a Szarmancki Kazimierz Nestor Sapieha.

Przeciw tej komedii wystąpił na Sejmie jeden z posłów, żądając zdjęcia sztuki z afisza.

„Powrót posła” jest także komedią obyczajową, ponieważ ośmiesza ówczesne wady, zwłaszcza sarmatyzm i kosmopolityzm. Przykładem pozytywnego Sarmaty jest Podkomorzy, natomiast negatywny przykład to Gadulski. Postawy kosmopolityczne widoczne są u Starościny i Szarmanckiego.

Szarmancki – modny fircyk, sybaryta (człowiek, dla którego ważne są uciechy z życia); pozuje na romansowego kawalera, uwodzi kobiety, jest wobec nich nieuczciwy, nie szczery. Pokazuje i komentuje ich podarunki, listy operując przy tym imionami, przechwala się podbojami u kobiet. To typowy łowca posagu, chcąc poróżnić Teresę z Walerym sprowadza z Warszawy malarza, by z ukrycia namalował Teresę, a potem pokazuje jako jej dar. Nie otrzymując zapisu posagu Teresy wycofuje się, po śmierci ojca przejął majątek, oddał w dzierżawę, wyjechał do Paryża. Wybuchła tam rewolucja, zamknięto sklepy i teatry, więc ruszył do Anglii, interesowały go sklepy i wyścigi, nabył konia i mnóstwo strojów. Wrócił do Warszawy. Odbywający się tu sejm nudził go, wolał bywać w kawiarniach, nie omieszkał jednak krytykować reform.

Starościna – Agata mówi o niej, że w dzień śpi, a nocą wzdycha do księżyca. Ciągle ją boli głowa, napada słabość; na zawołanie mdleje, jest nieszczęśliwa, kochała kiedyś szambelana, zginął jadąc powozem. Chciała iść do klasztoru, ale zmuszono ją do zamążpójścia, rozpamiętuje przeszłość czytając „Elegię na cześć szambelana”. Czytuje „Nową Heloizę”. Ma chatkę w gaju, ale naprzeciw Żyd z karczmą i młynem. Uważa, że trzeba go wyrzucić i urządzić kaskadę. Gdy Starosta jest przeciwny, grozi odejściem, mdleje. Starościna mówiąc, czy pisząc wtrąca słowa i cytaty francuskie, np. list do Podkomorzyny brzmi: „Głowa źle mi robiła przez noc całą i koszmar przeszkadzał mi zamknąć oczy; jestem w strasznej feblesie, skoro będę lepiej, polecę w ręce kochanej kuzynki”. Jedną z form makaronizmu jest kalka językowa (dosłowne tłumaczenie obcego zwrotu, np. „głowa źle mi robiła”).

Niemcewicz włączył się do walki o czystość języka polskiego. Zwalczał zarówno makaronizmy łacińskie, jak i francuskie, zawiłą mowę sarmacką i sztuczny sentymentalizm.

TEMAT: Poezja jakobińska.

Poezja związana z Sejmem Czteroletnim, miała głównie charakter ulotek. Atakowano w nich przywódców obozu konserwatywnego. Ataki nie ominęły nawet króla. Imiennie występowano przeciw przywódcom opozycji, np. Franciszek Ksawery Branicki, czy Szczęsny Potocki; później stanęli na czele Targowicy. Wiersze miały przeważnie charakter paszkwili.

Paszkwil – utwór imiennie ostro atakujący jakąś osobę, np. wiersz „Do hetmana Branickiego”. Adresata nazywano tu zdrajcą, niegodnym tej ziemi. Anonimowy autor przysięgał ojczyźnie, że musi mieć głowę zdrajcy. Hetman za wykrycie autora wyznaczył wysoką nagrodę. Po latach ustalono, że był nim Franciszek Zabłocki.

Podczas insurekcji kościuszkowskiej najbardziej postępowi pisarze utworzyli Klub Jakobinów. Domagali się ukarania targowiczan i reform społecznych. Głosili nawet hasła rewolucyjne. Czołowym poetą jakobińskim był Jakub Jasiński. Podczas insurekcji dowodził jako generał na Litwie. Potem zginął w obronie Warszawy. Pisał wiersze sentymentalne np. „Chciało się Zosi jagódek” oraz rewolucyjne np. „Wiersz w czasie obchodzonej żałoby przez dwór polski po Ludwiku XVI”. Po otrzymaniu wiadomości o ścięciu Ludwika XVI w Polsce ogłoszono sześciotygodniową żałobę. Potępiano ten akt, przestrzegano przed niebezpieczeństwem płynącym z Francji.

W tej sytuacji wiersz Jasińskiego był odważny, gdyż uznał, że wyrok ludu był słuszny, ze względu, że król nie przestrzegał prawa. Pisał też, że przez wieki królowie krocie ludzi skazywali na śmierć i nikogo to nie oburzało. Polacy zamiast ogłaszać żałobę po obcym królu powinni pomyśleć o swoich sprawach, bo w ich stolicy jest obca władza, a w kraju obce wojsko. Głosił rewolucyjne hasła „niech zginą króle, a świat będzie wolny”, „wszyscy ludzie są równi, czy król, czy poddany”.

TEMAT: Wkład pisarzy i działaczy w reformowanie Polski XVIII w.

I. Dziedzictwo czasów saskich.

1) Osłabienie międzynarodowej pozycji Polski.
2) Rozprzężenie wewnętrzne.
3) Upadek gospodarki i kultury.

II. Próby przeprowadzenia zmian korzystnych dla kraju.

1) Chęć wzmocnienia władzy:
a) oskarżenie magnatów o upadek Rzeczypospolitej – Staszic „Przestrogi dla Polski(„Do panów i możnowładców”)”;
b) ośmieszenie paradoksów ustrojowych (F. S. Jasiński „Katechizm o tajemnicach rządu polskiego”);
c) propozycje reform wysuwane przez Staszica „Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego” oraz Kołłątaja „Anonima listów kilka”;
d) zwalczanie ugrupowania konserwatywnego w „Powrocie posła”;
e) atak na zdrajców w poezji ulotnej „Do hetmana Branickiego”;

2) Konieczność reform społecznych.
a) pokazanie sytuacji chłopa i mieszczanina – Staszic „Przestrogi dla Polski (Rolnictwo, Miasta)”;
b) krzywda społeczna w bajkach Krasickiego „Dwa psy”, „Wino i woda”;
c) postulat wolności dla chłopa – Kołłątaj „Anonima listów kilka”;

3) Chęć wychowania postępowego obywatela.

a)krytyka negatywnych postaw:
- atak na bezmyślne próżniacze życie zakonów „Monachomachia”;
- walka ze szlacheckim sarmatyzmem „Do króla”, „Pijaństwo”, „Świat zepsuty”;
- ośmieszanie cudzoziemszczyzny „Żona modna”, „Powrót posła” (Starościna, Szarmancki);

b)wychowawcze wzorce osobowe:
- pouczenia wynikające z bajek Krasickiego;
- Doświadczyński jako ideał gospodarza po powrocie z Nipu;
- wzorowe postawy Walerego i Podkomorzego w „Powrocie posła”;

4) Korzystne zmiany w dziedzinie kultury.

a) działalność Zamoyskich i Konarskiego;

b) mecenat króla Stanisława Augusta Poniatowskiego:
- Szkoła Rycerska pierwsza w Europie;
- obiady czwartkowe;
- powstanie teatru narodowego;
- pierwsze polskie czasopisma „Monitor”, „Zabawy przyjemne i pożyteczne”;
- rozbudowa Warszawy;
- sprowadzenie obcych artystów;

c) reforma oświaty, działalność KEN;

d) osiągnięcia Teatru za W. Bogusławskiego;

e) znaczenie TPN;

5) Walka o czystość i piękność polszczyzny.
a) język polski wykładowym na szkołach Konarskiego i KEN;
b) pierwsza polska Gramatyka O. Kopczyński. Pierwszy słownik j. Polskiego S. B. Linde. Pierwsza historia literatury F. Bentkowski;
c) zwalczanie makaronizmów „O poprawie wad wymowy” Konarski, „Powrót posła” Niemcewicz;
d) język Krasickiego wzorem precyzyjnej polszczyzny;

III. Znaczenie inicjatyw w XVIII w.

1) Postępowy charakter Konst. 3 Maja.
2) Szkodliwe działania targowiczan.
3) Znaczny rozwój kultury jako podstawą do przetrwania.

TEMAT: Sentymentalizm w kulturze europejskiej i polskiej.

sentiment (z ang. = uczucie) – kierunek ten rozwinął się w II połowie XVIII w. i istniał równolegle z klasycyzmem; przeciwstawiał się racjonalizmowi, głosił kult uczuć. Podstawą filozoficzną nowego kierunku były teorie francuskiego myśliciela J. J. Rousseau. Jego teorie określa się jako russaizm w „Rozprawie o naukach i sztukach”. Twierdził, że rozwój nauk i sztuk spowodował moralny upadek człowieka, ponieważ oddalił się on od natury, a wykształcił lenistwo, chciwość, umiłowanie zbytku. Postulował więc powrót do natury i kierowanie się w życiu uczuciem, a nie rozumem.

W dziele „Umowa społeczna” stwierdził, że cywilizacja niszczy człowieka, głosił zasadę „człowiek jest dobry, ludzie są źli”. Ludzie to zorganizowane społeczeństwo żyjące wbrew prawom natury. Porządek społeczny stwarza zależności i konflikty, jednostka czuje się zagrożona. Rousseau napisał też głośny romans w formie listów pt. „Nowa Heloiza” nawiązujący do średniowiecznego romansu o Heloizie i Abelardzie.

Proza sentymentalna.
Nowe teorie spowodowały modę na powrót do natury, życie towarzyskie przeniosło się z salonów do ogrodów, modne były parki krajobrazowe (angielskie). Ubierano się w pasterskie wieśniacze stroje, rozczytywano w sentymentalnych powieściach i naśladowano ich bohaterów. W sposób teatralny, sztuczny okazywano uczucia, zakochani spotykali się w zacisznym miejscu, przy świetle księżyca, przemawiali czule, tkliwie nie wstydzili się łez, przywiązywano wagę do pamiątek.

Przedstawiciele sentymentalizmu w Europie:
- Jakub Macpherson „Pieśń Osjana”;
- Wawrzyniec Sterne „Podróż sentymentalna”;
- Samuel Richardson „Pamela”, „Clarysa”;
- Jan Wolfgang Goethe „Cierpienia młodego Wertera”;

Powieść Goethe’go była tak popularna, że ubierano się tak jak Werter. Niebieski frak z mosiężnymi guzikami, żółta kamizelka i takież spodnie, buty z cholewami, okrągły kapelusz.

W Polsce sentymentalizm pojawił się w ostatnim 20-leciu XVIII wieku. Ośrodkiem były Puławy, gdzie księżna Izabela Czartoryska skupiała poetów serca; nadwornym twórcą był Franciszek Dionizy Kniazin. Księżna gromadziła pamiątki narodowe w świątyni Sybilli. Napis na niej głosił „Przeszłość – Przyszłości”. Było to pierwsze muzeum, obecnie zbiory Czartoryskich w Krakowie. Cel określiła księżna w słowach „Ojczyzna nie mogła cię obronić niechaj cię przynajmniej uwiecznię”.

Polscy twórcy sentymentalizmu to:
- Jakub Jasiński autor „Chciało się Zosi jagódek”;
- Franciszek Zabłocki „Fircyk w zalotach”;
- F.P. Kniaznin, F. Karpiński autorzy poezji miłosnej;

TEMAT: Franciszek Karpiński – poeta serca.

(1741-1825) pochodził z ubogiej szlachty, sekretarz księcia A. Czartoryskiego, pisał utwory patriotyczne „Pieśń dziada Sokalskiego” (Żal z powodu rozbiorów). Utwory historyczne „Duma Lukierdy” sielanki, np. „Laura i Filon”, komedie „Czynsz” i pieśni religijne „Bóg się rodzi” oraz „Pieśń poranna” (Kiedy ranne wstają zorze) i „Pieśń wieczorna” (wszystkie nasze dzienne sprawy).

„Laura i Filon”.

Jest księżycowa noc. Laura śpieszy na spotkanie z Filonem. Zabiera koszyk malin i wianek z róż – „maliny będziem jedli oboje, wieniec mu włożę na głowę”. Na miejscu nie zastaje ukochanego, przypuszcza, że zdradza ją z inną, niszczy więc kwiaty i maliny. Postanawia zerwać. Z ukrycia wybiega wtedy Filon, przeprasza, że zbyt długo zwlekał, ale chciał sprawdzić jej uczucia. Następuje zgoda.

Jest to utwór typowo sentymentalny ponieważ:

- bohaterowie są upozowani na wieśniaków (leśniczy i pasterka), noszą wymyślne imiona pochodzące z sentymentalnych sielanek;
- tłem zdarzeń jest przyroda „księżycowa noc, cisza, ustronne miejsce”;
- przyroda jest również pośrednikiem w przekazywaniu uczuć, np. maliny, róże;
- charakterystyczne są pamiątki, np. rzeźbiony kij ofiarowany przez Filona, na którym wyryte ich imiona „obłędnym wieńcem związani”;
- charakterystyczne gesty i słowa podkreślające teatralny sposób okazywania uczuć, np. westchnienia, łzy;
- specyficzny rodzaj uczuć: uczucia sentymentalne to tkliwość, łzawość, rozpamiętywanie;

Utwór jest sielanką konwencjonalną, czyli typową. Jest to gatunek mieszany, lirycko–epicko–dramatyczny, dialogi, podział na rolę, którego tematem są przeżycia miłosne pokazane na tle przyrody.

TEMAT: Poezja legionowa – Mazurek Dąbrowskiego.

Po rozbiorach literatura polska powstawała także na emigracji, głównie w polskich legionach wchodzących w skład armii Napoleona.

W twórczości legionowej można wyróżnić dwa nurty:

- optymistyczny: przekonanie, że warto walczyć w imię hasła „za wolność naszą i waszą”, gdyż trud żołnierski gdziekolwiek poniesiony przez Polaków nie pójdzie na marne; ten nurt reprezentuje „Pieśń Legionów” zwana Mazurkiem Dąbrowskiego;

- pesymistyczny: zaduma nad losem żołnierza, który walczy na obcej ziemi pod obcymi sztandarami przeciw cudzym wrogom, takie myśli pojawiły się zwłaszcza po skierowaniu polskich legionów na San Domingo, ten nurt reprezentują Cyprian Godebski, autor wiersza „Do legionów polskich” oraz powieści ”Grenadier filozof”. Podobne w charakterze są „Dumania żołnierza polskiego w starożytnym zamku Maurów nad Tagiem”.

Mazurek Dąbrowskiego.

Autorem jest Józef Wybicki, pieśń głosi poczucie dumy narodowej oraz wysoko ocenia takie wartości jak wolność, przynależność do określonego narodu, demokratyzm, szacunek dla każdego człowieka. Stwierdzenie „Jeszcze Polska nie zginęła kiedy my żyjemy”, odnosi się do czasu, gdy Polski nie było na mapie. Pojawia się tu romantyczna koncepcja narodu. Jeśli naród trwa przy swojej tradycji nie złamie go żadna przemoc, zdoła odzyskać niepodległość. Dla Polaków wzorem bohatera mogą być Czarniecki, Kościuszko i Dąbrowski, byli nie tylko doskonałymi wodzami, ale potrafili zjednoczyć w szeregach Polaków różnego pochodzenia, cechował ich demokratyzm. Zgoda w narodzie to konieczny warunek powodzenia. Ojciec, który przemawia do Basi mówi o tym, że „nasi biją w tarabany”; wpaja więc dumę i nadzieję na wolność. W wychowaniu młodego pokolenia najwięcej znaczy dom i rodzina.

Mazurek Dąbrowskiego powstał w 1797r. w Reggio. Autorem Józef Wybicki. W 1927r. pieśń uznana za hymn państwowy co potwierdzono w 1948r., a konstytucja z 1976r. ten fakt uprawomocniła. Muzeum Mazurka znajduje się w Będominie pod Kościurzynem w rodowym dworku J. Wybickiego.