Własność i posiadanie oraz ich ochrona prawna.

Pojęcie własności nie może być jednoznacznie interpretowane, ponieważ tym pojęciem posługują się różne dyscypliny, chociażby w znaczeniu ekonomicznym, własność należy rozumieć jako każdą formę władania częściami przyrody mającymi wartość majątkową. Natomiast własność w ujęciu cywilistycznym jest najszerszym prawem do rzeczy (art. 140 k.c.). Własność polega na uprawnieniu właściciela do korzystania z rzeczy, do pobierania z niej pożytków rozporządzania rzeczą – z wyłączeniem innych osób.
Faktyczne władztwo nad rzeczą to posiadanie. Polega ona albo na wykonywaniu prawa, albo też na władaniu w ogóle niezwiązanym z prawem, tu przykładem może być władanie rzeczą przez osobę nieuprawnioną.
Sam stan posiadania jak inne stany faktyczne rodzi pewne skutki prawne. Skutkami tymi są korzyści, rozszczenia np. rozszczenia o zwrot nakładów.
Sposoby nabycia i utraty własności mają nie tylko cywilnoprawny charakter. Obok sposobów cywilnoprawnych istnieją sposoby przewidziane w innych gałęziach prawa: w prawie konstytucyjnym i administracyjnym, np. nacjonalizacja, wywłaszczanie, a także karnym np. przepadek przedmiotów pochodzących z przestępstwa.
Także wewnątrz prawa cywilnego nabycie własności nie ma jednolitego charakteru, reguluje je, bowiem, oprócz prawa rzeczowego, prawo spadkowe (nabycie własności i w drodze dziedziczenia), prawo rodzinne (nabycie własności na podstawie majątkowej umowy małżeńskiej). Do prawnorzeczowych sposobów nabycia i utraty własności zaliczamy między innymi: przeniesienie własności, zasiedzenie, przemilczenie, zrzeczenie się własności. Z reguły z nabyciem własności przez jedną osobę wiąże się utrata tej własności przez inną osobę.
Własność można nabyć w sposób pierwotny i pochodny.
W wypadku nabycia pierwotnego nabywca nie wywodzi swojego prawa od dotychczasowego właściciela, który je traci, a nabywca uzyskuje to prawo niezależnie od niego. Nie ma, więc poprzednika i następcy prawnego. W zasadzie, więc przy nabyciu pierwotnym nabywca uzyskuje prawo własności bez dotychczasowych obciążeń. Sposobami pierwotnego nabycia są między innymi: zasiedzenie, przemilczenie, połączenie, zawłaszczenie.
W razie nabycia pochodnego prawo własności przechodzi z dotychczasowego właściciela na nowego. Występuje tu następstwo prawne, zbywca jest poprzednikiem prawnym, zaś nabywca następcą prawnym, a prawo pozostaje takie samo. Skutkiem pochodnego nabycia własności jest to, że na nabywcę przechodzi prawo w takich granicach, w jakich przysługiwało poprzedników poprzednikowi, a więc ze wszystkimi obciążeniami. Nabyciem pochodnym jest uzyskanie własności na podstawie umowy.
Poszczególne formy własności mają pewne, sobie tylko właściwe, uregulowania. Uregulowania te w sposób bezpośredni lub pośredni wyznaczają także granice treści poszczególnych form własności. O ile treść prawna własności państwowej stanowi syntezę elementów cywilnoprawnych cywilnoprawnych elementów prawnoadministracyjnych, to treść innych form własności jest nasycona przede wszystkim elementami cywilnoprawnymi i prawo własności jest w zasadzie kategorią prawa cywilnego. Treść prawa własności przedstawia się też w sposób odmienny w zależności od rodzaju rzeczy będącej przedmiotem własności. Dlatego też istotne znaczenie ma to czy przedmiotem prawa własności jest nieruchomość, czy też rzecz ruchoma.

Własność występuje jako publiczna oraz prywatna. Jest to prawo podmiotowe: majątkowe, bezwzględne, zbywalne. Na treść prawa własności składają się następujące elementy:

1. Posiadanie samoistne – oznacza uprawnienie do faktycznego władztwa nad rzeczą we własnym imieniu.

2. Korzystanie oznaczające prawo do:

a) używania rzeczy np. zamieszkiwanie przez właściciela w jego lokalu, wykonywanie robót polowych, jazda samochodem;

b) przetworzenia rzeczy, jej zużycia lub zniszczenia np. właściciel desek wykonuje z nich szafkę;

c) pobierania pożytków innych przychodów z rzeczy np. płody rolne, czynsz za wydzierżawioną nieruchomość.

3. Rozporządzenie oznaczające uprawnienie w zakresie:

a) wyzbycia się prawa własności przez

- przeniesienie własności na inny podmiot w drodze umowy (np. sprzedaż);
- zrzeczenie się własności (art. 179 1,2 k.c. dotyczy nieruchomości, która jest własnością prywatną);
- sporządzenie testamentu (art. 941 k.c.)

b) obciążenie prawa oznacza:

- ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego np. służebność
(art. 285 1 ; art. 296 k.c.)
- w szerszym znaczeniu polega na dokonywaniu czynności prawnych o skutkach zobowiązaniowych np. wynajęcie rzeczy (art. 659 1 k.c.)

Granice prawa własności wynikają:

- z przepisów ustawy, należy przez to rozumieć całokształt obowiązującego ustawodawstwa. Będą to przepisy prawa cywilnego np. art. 142 k.c., przepisy prawa administracyjnego np.. decyzje o wywłaszczeniu nieruchomości ( ustawa z 21.08.97 r. o gospodarce nieruchomościami – Dz. U. z ‘97r. Nr. 115 poz. 741 art. 112);

- z zasad współżycia społecznego np. właściciel nie może żądać, aby osoba władająca jego nieruchomością lokalu wydała mu tę rzecz w czasie poważnej choroby członka rodziny posiadacza rzeczy.

- ze społeczno – gospodarczego przeznaczenia prawa: np., gdy przedmiotem własności jest samochód osobowy, to ze względu na jego przeznaczenie inaczej wygląda wykonywanie tego prawa dla celów prywatnych niż gospodarczych (np. usługi przewozowe).

Współwłasność polega na tym, że prawo własności względem rzeczy niepodzielnie przysługuje więcej niż jednej osobie ( art. 195-221 k.c.). Cechami współwłasności są: jedność przedmiotów, wielość podmiotów, niepodzielność prawa. Niepodzielność prawa oznacza to, iż współwłaściciel ma prawo do całej rzeczy będącej współwłasnością, a nie tylko do pewnej jego części np., jeżeli jest dwóch współwłaścicieli samochodu osobowego, to nie jest tak, że jeden z nich jest właścicielem karoserii a drugi pozostałej części. W systemie prawa wyróżniamy dwa rodzaje współwłasności:

1). Łączną (bezudziałową), która jest pochodną osobistego stosunku łączącego podmioty np. ustawowa wspólność małżeńska ( art. 31 k.r.o);

2). W częściach ułamkowych ( art. 195 k.c.), która oparta jest na tym, że pomimo niepodzielności tego prawa, każdy ze współwłaścicieli ma określony udział w prawie własności rzeczy np. 50%, 40%, 10%.

Ochrona własności jest systemem środków prawnych przyznanych właścicielowi przypadku naruszenia jego prawa.
W przypadku pozbawienia właściciela jego rzeczy, może on żądać wydania rzeczy i jest to roszczenie windykacyjne ( art. 222 1 k.c.). Właściciel korzysta z niego np. w przypadku, gdy umowa najmu wygasła, a najemca nie chce opuścić lokalu (eksmisja)
W razie gdy forma naruszenia własności jest inna niż pozbawienie właściciela jego rzeczy, może on występować z roszczeniem negatoryjnym ( art. 222 2 k.c.). Roszczenie to będzie uzasadnione np. w przypadku, gdy osoba nieuprawniona systematycznie przechodzi przez cudzy grunt.
Występują jeszcze tzw. Roszczenia uzupełniające do roszczeń windykacyjnych. Występują one pomiędzy właścicielem a posiadaczem rzeczy ( art. 224 – 230 k.c.)
Mając na uwadze wstępne roszczenia, posiadanie nie jest problemem, ale stanem faktycznym polegającym na władaniu rzeczą własną lub cudzą, władaniem wykonywanym dla siebie, a nie za kogoś innego.
Możemy wyróżnić dwa rodzaje posiadania: samoistne, polegające na tym, że posiadacz może władać rzeczą jak właściciel, oraz zależna, jeżeli posiadacz włada rzeczą jak użytkownik, zastawnik, najemca itp.
Kolejnym rodzajem posiadania jest posiadanie prawne i bezprawne. Posiadanie prawne jest to posiadanie odpowiadające prawu, np. posiadacz samoistny jest jednocześnie właścicielem rzeczy, a posiadacz zależny najemcą czy dzierżawcą. Posiadanie bezprawne to posiadanie niezgodne z prawem, np. posiadaczem bezprawnym jest nieformalny nabywca nieruchomości, złodziej, paser.
Ponadto wyróżniamy posiadanie niewadliwe i wadliwe. Posiadanie jest niewadliwe, gdy posiadacz nabywa je od dotychczasowego posiadacza albo w sposób pierwotny ( np. objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej). Posiadanie wadliwe występuje wtedy, gdy zostało ono uzyskane samowolnie, wbrew woli dotychczasowego posiadacza ( np. kradzież rzeczy).
Ostatnim powszechnym rodzajem posiadania jest posiadanie w dobrej i złej wierze. Przy posiadaniu w dobrej wierze posiadacz jest przekonany, że posiada rzecz zgodnie z przysługującym mu prawem, a to przekonanie jest usprawiedliwione okolicznościami ( np. posiadaczem w dobrej wierze jest nabywca nieruchomości, który nie wie, że umowa zawarta w formie aktu notarialnego jest nieważna z powodu wady oświadczenia woli). Z posiadaniem w złej wierze mamy do czynienia wtedy, gdy posiadacz wie, że uprawnienie do władania rzeczą mu nie przysługuje, albo, gdy brak takiej świadomości spowodowany jest niedbalstwem ( np. posiadaczem w złej wierze jest złodziej lub osoba, która nabyła rzecz pochodzącą z kradzieży za wyjątkowo niską cenę od przygodnego sprzedawcy). Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem posiadaczem w złej wierze jest osoba, która uzyskała posiadanie w następstwie umowy przeniesienia własności zawartej bez zachowania formy aktu notarialnego, zastrzeżonej pod rygorem nieważności ( art. 158 w zw. Z rat. 73 2 k.c.), gdyż jest ona dobrze zorientowana co do tego, że nie mogła nabyć własności bez zachowania wymaganej formy aktu notarialnego.
Od posiadania należy odróżnić pojęcie dzierżenia, które oznacza władanie rzeczą w imieniu innego podmiotu ( art. 338 k.c.), np. przedstawiciel ustawowy bądź pełnomocnik. Nabyć posiadanie można podobnie jak prawo własności, w sposób pierwotny - gdy brak jest więzi między poprzednim a nowym posiadaczem, lub pochodny – gdy istnieje zależność między dotychczasowym posiadaczem a nowym posiadaczem, które jest kontynuacją posiadania innej osoby, np. pełnomocnika. Pierwotne nabycie posiadania polega na jednostronnym objęciu rzeczy w posiadanie z wolą wykonywania określonego prawa względem rzeczy. Nabycie pierwotne następuje w wyniku objęcia rzeczy niebędącej w posiadaniu innej osoby albo poprzez pozbawienie innej osoby posiadania i zawładnięcie cudzą rzeczą przy użyciu siły, groźby, podstępu itp. Do pochodnego nabycia posiadania może dojść w rezultacie przeniesienia posiadania przez dotychczasowego posiadacza na inną osobę. Zgodnie z art. 348 k.c. przeniesienie posiadania następuje przez wydanie rzeczy, z czym jest jednoznaczne wydanie dokumentów, które umożliwiają rozporządzanie rzeczą ( np. listu przewozowego), oraz środków, które dają faktyczną władzę nad rzeczą ( np. kluczy do mieszkania. W sytuacji, gdy rzecz znajduje się we władaniu nabywcy posiadania lub osoby trzeciej, przeniesienie posiadania może nastąpić na podstawie samej umowy między stronami. Wypadki te są unormowane w art. 349 – 351 k.c.
W przypadku naruszenia posiadania np. utrata rzeczy posiadaczowi przysługuje ochrona cywilnoprawna. Występują dwa rodzaje środków ochrony:

1) sądowa, gdy posiadacz może skierować swoje roszczenia na drogę sądową ( art. 344 1 k.c.)

- żądanie o przywrócenie stanu poprzedniego;
- zaniechanie dalszych naruszeń;
- wstrzymanie budowy ( art. 347 1 k.c.)

2) pozasądowa, polegająca na własnym działaniu posiadacza poprzez stosowanie o
obrony koniecznej ( art. 343 1 k.c.) i samopomocy dozwolonej ( art. 343 2 k.c.). Samopomoc legalna ma miejsce, gdy naruszenie posiadania już nastąpiło np., gdy przedmiotem naruszenia jest nieruchomość, posiadacz musi podjąć niezwłocznie swoje działania w celu ochrony bez stosowania przemocy względem osób.

Podsumowując powyższe rozważania śmiało możemy twierdzić, że własnością jest uprawnienie właściciele do korzystania z rzeczy, do pobierania z niej pożytków i rozporządzania rzeczą – z wyłączeniem innych osób, zaś posiadanie jest stanem faktycznym polegającym na władaniu rzeczą własną lub cudzą, władaniem wykonywanym dla siebie, a nie za kogoś. W celu ochrony własności kodeks cywilny daje możliwości właścicielowi wystąpieniem o roszczenie przeciwko każdemu, kto to prawo narusza.
Posiadanie także korzysta z ochrony prawnej. Kodeks cywilny stanowi, że nie wolno naruszać samowolnie posiadania, choćby posiadacz był w złe wierze. Prawo chroni zarówno posiadacza w dobrej wierze (osobę posiadającą względem rzeczy określone prawo) jaki i posiadacza w złej wierze.

Źródła:

- „Vademecum”
- Kodeks cywilny
- „Zarys prawa cywilnego”