Własność (pojęcie, nabycie, współwłasność, ochrona własności)

ROZDZIAŁ 1

TREŚĆ PRAWA WŁASNOŚCI – WPROWADZENIE

Kształtując normatywną część prawa własności ustawodawca pozytywnie określa uprawnienia właściciela oraz negatywnie określa sytuację osób trzecich jako „wyłączonych”, zobowiązanych do biernego przestrzegania cudzej własności. W ujęciu pozytywnym hołduje koncepcja uniwersalnego, elastycznego modelu własności tzn. Właściciel może z rzeczą czynić wszystko, czego mu prawo nie zabrania, może korzystać z rzeczy oraz rozporządzać rzeczą. Przy tym korzystając z rzeczy właściciel może w szczególności pobierać pożytki i inne dochody. Trzeba dodać, że właściciel jest uprawniony do posiadania rzeczy.

Pozytywną stronę własności opisuje najlepiej stara tradycyjna triada uprawnień: ius possidendi (posiadanie), ius utendi, fruendi, ubutendi (używanie, pobieranie pożytków, zużycie rzeczy), ius disponendi (rozporządzanie rzeczą). Wprawdzie w powołanym przepisie wyodrębniono dosadniej, ale jedynie ogólnie dwa typy uprawnień właściciela, uprawnienie do korzystania z rzeczy i uprawnienie do rozporządzania rzeczą. Regulacja kodeksowa ma tu jednak charakter otwarty, dokonanej klasyfikacji nie zamyka, a w jej ramach stroni od nazbyt szczegółowej enumeracji uprawnień właściciela.

Przedstawiając w ogólnym zarysie pozytywną treść prawa własności akcentowano już, że właścicielowi przysługuje niewątpliwie uprawnienie do posiadania rzeczy. Mówimy tu oczywiście o uprawnionym posiadaniu samoistnym. Już teraz bowiem warto zasygnalizować, że posiadaczem samoistnym jest ten kto nią włada jak właściciel (art. 336 KC). W pierwszym rzędzie posiadaczem samoistnym jest właściciel władający rzeczą na podstawie przysługującego mu prawa własności.

Uprawnienie do posiadania rzeczy jest samodzielnym, równoległym do pozostałych uprawnieniem właściciela.
Negatywna strona własności znajduje ( art. 140 KC ) wyraz w stwierdzeniu, że właściciel może korzystać z rzeczy i rozporządzać nią „z wyłączeniem innych osób”. Słowa te oznaczają, że inne podmioty prawa mają obowiązek nie ingerowania w sferę uprawnień właściciela, a więc nie naruszania jego prawa własności.

Wszelkie prawa rzeczowe noszą bezwzględny charakter. Są więc skuteczne.
3

Szczególnie zaś do praw bezwzględnych należy zaliczyć naczelne prawo rzeczowe, jakim jest prawo własności. Oznacza to, że właściciel może korzystać z rzeczy z wyłączeniem innych osób. Poprzez zastrzeżenie wyłączności uprawnień właściciela określa ustawodawca negatywną stronę własności.
Każda osoba trzecia jest tu negatywnie zobowiązana do biernego zachowania się, a mianowicie do poszanowania cudzego prawa. Właścicielowi przysługuje określone roszczenie (windyfikacyjne lub negatoryjne) adresowane już do określonej osoby.
Akcentuje zaś ustawodawca swoje odstępstwo od nienaruszalnego, ekskluzywnego „świętego” charakteru prawa własności. W tym kontekście właścicielowi przysługuje uprawnienie do posiadania, korzystania z rzeczy i rozporządzanie rzeczą w granicach określonych przez ustawy, zasady współżycia społecznego i społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa.


1. GRANICE WŁASNOŚCI


Naszemu prawu znane są trzy wyznaczniki granic treści prawa własności:
1.przepisy ustaw,
2.zasady współżycia społecznego,
3.społeczno-gospodarcze przeznaczenie danej własności.
Pierwszy z tych wyznaczników mówi o ustawach bez żadnego bliższego ich określenia, wynika, że granice własności wyznaczają nie poszczególne przepisy, lecz całokształt obowiązującego ustawodawstwa. Mogą to więc być zarówno przepisy prawa cywilnego, jak i przepisy innych działów prawa, przede wszystkim prawa administracyjnego. Według art. 142 KC „właściciel nie może sprzeciwić się użyciu, a nawet uszkodzeniu lub zniszczeniu rzeczy przez inną osobę, jeżeli to jest konieczne do odwrócenia niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio dobrom osobistym tej osoby lub osoby trzeciej”(np. Gdy zachodzi potrzeba ratowania życia określonej osoby). „Może jednak żądać naprawienia wynikłej stąd szkody”.
Przyjmując jako dalszy wyznacznik granic własności zasady współżycia społecznego ustawodawca posłużył się tą samą kategorią, która w myśl art. 5 tego kodeksu rozstrzyga w systemie naszego prawa o tzw. Nadużyciu prawa podmiotowego. Zagadnienie wzajemnego
4

stosunku nie jest dotychczas dostatecznie wyjaśnione. Wydaje się, że jako przykład zastosowania zasad współżycia, jako wyznacznika kształtującego treść prawa własności, można przytoczyć niedopuszczalność korzystania z prawa własności tylko w celu szykany lub nawet nie w takim zamiarze, ale bez żadnej sensownej potrzeby, a z istotną szkodą dla innych osób. Natomiast typowym przykładem wykonywania prawa własności w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego jest żądanie właściciela, aby osoba władająca jego nieruchomością wydała mu ją w sytuacji szczególnie dla niej niedogodnej (np. aby wydała dom mieszkalny w okresie poważnej choroby członka rodziny).
Podobnie jak zasady współżycia społecznego także społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa własności stanowi kategorię, która zarówno określa sposób wykonywania prawa, jak i kształtuje jego treść. O tym więc, jaki jest zakres prawa własności decyduje jej przeznaczenie; zakres tego prawa zależy więc od tego, czy mamy do czynienia z nieruchomością rolną, czy z działką budowlaną, czy dana nieruchomość jest położona z dala od zabudowań itp.
Do opisanych ograniczeń prawa własności, na podstawie klauzul generalnych, należy podchodzić z dużym umiarem, bowiem „ w państwie prawa nie ma miejsca dla mechanicznie i sztywno pojmowanej zasady nadrzędności interesu ogólnego nad interesem indywidualnym. Oznacza to, że w każdym przypadku działający organ ma obowiązek wskazać, o jaki interes ogólny chodzi i udowodnić, iż jest on na tyle ważny i znaczący, że bezwzględnie wymaga ograniczenia uprawnień indywidualnych obywateli”


2.PODMIOT I PRZEDMIOT ORAZ PRZESTRZENNE I CZASOWE GRANICE WŁASNOŚCI


Zasadą naszego systemu prawnego jest pełna zdolność prawna każdego podmiotu, to jako zasadę należy przyjąć, że każdy podmiot może być właścicielem. Od tej reguły występują pewne wyjątki. Własności nieruchomości nie może nabyć cudzoziemiec bez zezwolenia ministra właściwego do spraw wewnętrznych.
Przedmiotem własności jest wszystko, co ma wartość majątkową. Z takim określeniem nie zawsze jest zgodna terminologia używana w potocznym języku prawniczym, jak i w niektórych ustawach szczególnych. Według niej terminem własność określa się także
5

niektóre prawa do innych dóbr aniżeli rzeczy, co spowodowane jest częściowo tradycją, częściowo brakami w zakresie prawniczego nazewnictwa.
Rzeczy ruchome jak i nieruchomości nie są tworami dwuwymiarowymi. Właściciel bowiem nie korzysta wyłącznie z powierzchni swego gruntu, lecz także z podziemia oraz z przestrzeni nad powierzchnią. Rodzi to problem tzw. przestrzennych granic własności.


ROZDZIAŁ 2


NABYCIE I UTRATA WŁASNOŚCI


Instytucja własności jest filarem prawa cywilnego. Ponadto jest instytucją interdyscyplinarną. Uwidacznia się to szczególnie na płaszczyźnie nabycia i utraty własności. Dlatego też zdarzeń cywilnoprawnych powodujących nabycie lub utratę prawa własności należy poszukiwać w obszarze pełnego ustawodawstwa, wykraczającego poza tradycyjną domenę prawa cywilnego.
Patrząc od strony stosownego mechanizmu, można mówić o umowie przeniesienia własności (sprzedaż,zamiana, darowizna itp.), nabyciu z mocy samego prawa (zasiedzenie oraz dalsze szczególne przypadki), nabyciu z mocy orzeczenia sądowego (chociażby orzeczenie o zniesieniu współwłasności) oraz innych przypadkach nabycia (utraty) własności. Zatem istnieje dużo zdarzeń prawnych powodujących nabycie i utratę prawa własności. Tradycyjnie już wraz z nabyciem prawa własności rozważa się równolegle problematykę utraty własności. Zasadniczo bowiem z nabyciem własności przez jedną osobę łączy się z reguły jej utrata przez kogoś innego. Z natury rzeczy utrata własności jest „drugim obliczem” zdarzenia powodującego nabycie tego prawa. Znane są rzadkie wyjątki, gdy utrata własności następuje bez równoczesnego nabycia przez inną osobę. Można tu powołać przykład zniszczenia rzeczy, czy też porzucenia rzeczy ruchomej z zamiarem wyzbycia się własności; kiedy rzecz staje się niczyją.
Chociaż z nabyciem własności łączy się utrata tego prawa przez inną osobę, nie oznacza to jeszcze, że z tego powodu w każdym przypadku mamy do czynienia z przejściem
6

własności z jednej osoby na drugą. Należy bowiem wyróżnić jeszcze pierwotne oraz pochodne nabycia własności. Węzeł następstwa prawnego zachodzi wyłącznie w przypadkach nabycia pochodnego, zaś w przypadkach nabycia pierwotnego można mówić jedynie o zbieżności czasowej nabycia i utraty własności.
W razie nabycia pierwotnego, nabywca nie wywodzi swego prawa od innej osoby (poprzedniego właściciela), lecz nabywa je niezależnie od czyichkolwiek uprawnień. Nabywca uzyskuje tu własność, którą traci dotychczasowy właściciel. Jednakże ta zbieżność czasowa nie stanowi następstwa prawnego. Nabywca nie wywodzi swego prawa od poprzednika (przykład: wywłaszczenie, zasiedzenie, zawłaszczenie porzuconej rzeczy ruchomej).
Natomiast pochodne nabycie własności jest wynikiem wyraźnego i koniecznego następstwa prawnego pomiędzy dotychczasowym właścicielem a nabywcą. Mamy z nim do czynienia w razie przeniesienia własności, czy dziedziczenie i w dalszych podobnych przypadkach. Tutaj nabywca wywodzi swe prawo od poprzednika. Nabycie prawa następuje w ramach określonego stosunku prawnego łączącego nabywcę z poprzednim właścicielem [przykład: przeniesienie własności (sprzedaż, zamiana, darowizna itp.) ustawowe lub testamentowe powołanie do dziedziczenia].
Akcentuje się zatem, że na płaszczyźnie nabycia pochodnego, obowiązuje zasada nemo plus iuris in alium transfere potest guam ipse habet. W istocie, poza wyraźnymi wyjątkami, nikt nie może przenieść na inną osobę więcej praw, niż sam posiada.
W wypadku nabycia pochodnego nabywca uzyskuje prawo własności w takich granicach, w jakich przysługiwało ono zbywcy (poprzednikowi), a więc ze wszystkimi obciążeniami. Odmiennie natomiast, nabycie pierwotne oznacza, że nabywca uzyskuje prawo własności bez dotychczasowych obciążeń. Dopiero szczególny przepis prawa może utrzymać w mocy niektóre obciążenia.
Nabycie własności jest nieskuteczne w razie rozporządzenia rzeczą przez osobę, która nie jest właścicielem ani jego uprawnionym przedstawicielem. Jednakże mimo tego „jeżeli osoba nieuprawniona do rozporządzania rzeczą ruchomą zbywa rzecz i wydaje ją nabywcy, nabywca uzyskuje własność z chwilą objęcia rzeczy w posiadanie, chyba że działa w złej wierze”.
„Gdy rzecz zgubiona, skradziona lub w inny sposób utracona przez właściciela zostaje zbyta przed upływem lat trzech od chwili jej zgubienia, skradzenia lub utraty, nabywca może uzyskać własność dopiero z upływem powyższego trzyletniego terminu. Ograniczenie to nie
7

dotyczy pieniędzy i dokumentów na okaziciela ani rzeczy nabytych na urzędowej licytacji publicznej lub w toku postępowania egzekucyjnego”(art.169 & 2KC).
W świetle art. 169 & 2 KC można skutecznie nabyć własność rzeczy ruchomej od osoby nieuprawnionej, gdy nabywca działa w dobrej wierze, a zbywca włada rzeczą i wydaje ją nabywcy. Nabywca uzyskuje własność z chwilą wydania mu rzeczy, z chwilą objęcia w posiadanie. W tych warunkach mamy więc do czynienia z umową realną.



1. ZASIEDZENIE


W prawie polskim, zasiedzenie jest jedną z instytucji „dawności”. Stanowi instrument korekty stanu prawnorzeczowego w związku z długotrwałą niezgodnością pomiędzy rzeczywistym stanem posiadania a formalnym stanem własności. Jest więc objawem prawo korygującej funkcji posiadania.
Zasiedzenie służy bowiem nabyciu własności przez posiadacza na skutek jego długotrwałego wykonywania prawa. Z drugiej strony „opieszały właściciel” traci w tych warunkach swoje prawo własności, ponieważ swojego prawa nie wykonuje-przemilcza. Nie jest więc zasiedzenie zwyczajną instytucją pośród zdarzeń prawnych powodujących nabycie i utratę własności. Jednakże jest potrzebną instytucją„oczyszczającą”.
W trybie zasiedzenia można również nabyć prawo użytkowania wieczystego, przy analogicznym zastosowaniu przepisów o nabyciu własności nieruchomości przez zasiedzenie. Podkreślono jednak, że w drodze zasiedzenia może nabyć prawo użytkowania wieczystego osoba będąca posiadaczem nieruchomości w ramach użytkowania wieczystego, które jest ustanowione we właściwym trybie na rzecz innej osoby. Według wyraźnego postanowienia ustawodawcy, w drodze zasiedzenia można nabyć jeszcze niektóre służebności gruntowe. Mianowicie „służebność gruntowa może być nabyta przez zasiedzenie tylko w wypadku, gdy polega na korzystaniu z trwałego i widocznego urządzenia”( art. 229 KC).
Generalnie zaś nabyciu w trybie zasiedzenia podlega prawo własności. Możliwe jest przy tym nabycie w drodze zasiedzenia udziału we współwłasności. Bez przeszkód można nabyć w trybie zasiedzenia własność nieruchomości gruntowej. Można tu nawet nabyć część gruntu z większej nieruchomości macierzystej, a wówczas podział gruntu może nastąpić
8

niezależnie od ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (art. 3 GospNieru).

W wypadku nieruchomości budynkowych trzeba dokonać pewnych zastrzeżeń. Otóż zasiedzenie własności budynku może nastąpić jedynie wraz z zasiedzeniem prawa użytkowania wieczystego gruntu. Pamiętajmy bowiem, że odrębna własność budynku przysługująca wieczystemu użytkownikowi jest prawem związanym z użytkowaniem wieczystym (art. 235 & 2 KC). Nie można zaś nabyć przez zasiedzenie własności nieruchomości budynkowych, gdy odrębna własność budynku przysługuje rolniczej spółdzielni produkcyjnej (art. 272 i 279 KC).

Możliwe jest nabycie przez zasiedzenie ustanowionej wcześniej odrębnej własności lokalu. Nie wystarcza zaś sama fizyczna samodzielność posiadanego lokalu. Nabycie przez zasiedzenie nieruchomości lokalowej wiąże się z równoczesnym nabyciem udziału we współwłasności, lub współużytkowaniu wieczystego gruntu. Nie można nabyć w drodze zasiedzenia części lokalu; przedmiotem odrębnej własności, przed zasiedzeniem i po zasiedzeniu, musi być w całości lokal samodzielny.


2. PRZESŁANKI ZASIEDZENIA


Ustawodawca reguluje oddzielnie zasiedzenie rzeczy ruchomych i nieruchomości. W obu przypadkach występuje pewna grupa przesłanek wspólnych, a mianowicie posiadanie samoistne o charakterze ciągłym. Różna jest zaś długość terminu wymagana dla zasiedzenia nieruchomości i rzeczy ruchomych. Różnie też traktuje ustawodawca wymaganie dobrej wiary posiadacza. W przypadku rzeczy ruchomych nabycie rzeczy przez zasiedzenie może nastąpić pod warunkiem ustawicznego posiadania w dobrej wierze. Natomiast w przypadku nieruchomości dobra wiara posiadacza w chwili nabycia posiadania decyduje o skróceniu terminu wymaganego dla zasiedzenia. Nie stanowi zaś koniecznej przesłanki zasiedzenia.

Przechodząc do szczegółów „ posiadacz nieruchomości nie będący jej właścicielem nabywa własność, jeżeli posiada nieruchomość nieprzerwanie od lat dwudziestu jako posiadacz samoistny, chyba że uzyskał posiadanie w złej wierze”( art. 172 & 1 KC). Natomiast „ po upływie lat trzydziestu posiadacz nieruchomości nabywa jej własność, choćby uzyskał posiadanie w złej wierze”( art. 172 & 2 KC). Z kolei „ posiadacz rzeczy ruchomej nie
9

będący jej właścicielem nabywa własność, jeżeli posiada rzecz nieprzerwanie od lat trzech jako posiadacz samoistny, chyba że posiada w złej wierze”( art. 174 KC).

W obu przypadkach ustawodawca wymaga wyraźnie, by posiadacz władał rzeczą jako posiadacz samoistny. Posiadaczem samoistnym rzeczy jest ten, kto nią faktycznie włada jak właściciel. Chodzi zatem o posiadanie takie, jakie odpowiada treści prawa własności. Oczywiście bierzemy pod uwagę posiadanie nie poparte dotychczas tytułem własności, prowadzące dopiero do nabycia własności ( przykład: nieformalny nabywca nieruchomości).

Nie uzasadnia zaś zasiedzenia posiadanie zależne. Nie nabywa więc własności rzeczy przez zasiedzenie użytkownik, najemca, dzierżawca itp. Jednakże w razie trudności z określeniem charakteru posiadania posługujemy się ustawowym domniemaniem, że „ ten, kto rzeczą faktycznie włada, jest posiadaczem samoistnym”( art. 339 KC).
Skutkiem zasiedzenia posiadacz rzeczy nabywa prawo własności. Traci je zaś dotychczasowy właściciel. Nabycie i utrata własności następuje ex lege z upływem terminu zasiedzenia. Ze względów dowodowych potrzebne jest formalne stwierdzenie nabycia własności. Służy temu prowadzone na drodze sądowej postępowanie nieprocesowe o stwierdzeniu zasiedzenia (art. 609-610 KPC). Sąd bada przesłanki zasiedzenia i w zakończeniu postępowania wydaje deklaratoryjne postanowienie, stwierdzające nabycie własności przez zasiedzenie.


3. ZRZECZENIE SIĘ WŁASNOŚCI NIERUCHOMOŚCI


Właścicielowi przysługuje uprawnienie do rozporządzania rzeczą, zatem może zrzec się własności nieruchomości. Zrzeczenie wymaga formy aktu notarialnego. Do zrzeczenia się własności potrzebna jest zgoda starosty wykonującego to zadanie jako zadanie z zakresu administracji rządowej (art. 179 & 1 KC). Następnie nieruchomość, której własności właściciel się zrzekł, staje się własnością Skarbu Państwa (art. 179 & 2 zd.1 KC). Nie ma bowiem w polskim systemie prawnym kategorii „nieruchomości niczyich”. Równocześnie zaś Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność z nieruchomości za jej obciążenia (art. 179 & 2 zd.2 KC).
W trybie odrębnych przepisów mogą jeszcze zrzec się własności nieruchomości państwowe i samorządowe osoby prawne. Mianowicie, według ustawy o gospodarce
10

nieruchomościami „państwowa lub samorządowa osoba prawna może zrzec się własności lub użytkowania wieczystego nieruchomości odpowiednio na rzecz Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego”. Wymaga to zgody zarządu właściwej jednostki.


4.ZAWŁASZCZENIE NICZYJEJ RZECZY RUCHOMEJ



Wspomniano już, że właściciel może wyzbyć się własności rzeczy ruchomej przez to, że w takim zamiarze rzecz porzuci (art. 180 KC). W dalszym etapie własności ruchomej rzeczy niczyjej nabywa się przez jej objęcie w posiadanie samoistne (art.181 KC). Następuje więc tu typowe zawłaszczenie rzeczy; zawłaszczenie prawnie dopuszczalne. Dla skutku prawnorzeczowego konieczne jest zawładnięcie rzeczą w intencji uzyskania własności.



5. ZNALEZIENIE RZECZY


Zgubienie rzeczy przez właściciela nie uprawnia osób trzecich do jej zawłaszczenia. Nakazuje natomiast dochować obowiązków „uczciwego znalazcy”, określonych w ustawie (art. 183-184 KC). Dopiero dalsze „przemilczenie” właściciela uzasadnia nabycie własności rzeczy zgubionej przez znalazcę lub Skarb Państwa.

Należy tu skrupulatnie rozróżniać kategorię rzeczy „zgubionych” i „porzuconych” z zamiarem „wyzbycia się (czyli niczyich). Należy się zaś kierować indywidualnymi okolicznościami poszczególnych, konkretnych przypadków (przykład: stary telewizor porzucony na śmietniku jest rzeczą niczyją; natomiast portfel, który wypadł pasażerowi przy kasie dworcowej jest rzeczą zgubioną).

Pamiętajmy, że kto znalazł rzecz zgubioną powinien niezwłocznie zawiadomić o tym osobę uprawnioną do odbioru rzeczy. Jeśli znalazca nie wie, kto jest uprawniony do odbioru rzeczy, albo jeżeli nie zna miejsca zamieszkania osoby uprawnionej, powinien niezwłocznie zawiadomić o znalezieniu właściwy organ państwowy (art. 183 & 1 KC).
11

Natomiast pieniądze, papiery wartościowe, kosztowności oraz rzeczy mające wartość naukową lub artystyczną znalazca powinien oddać niezwłocznie na przechowanie właściwemu organowi państwowemu, inne zaś rzeczy znalezione, tylko na żądanie tego organu (art. 184 & 1 KC).

Znalazca, który uczynił zadość swoim obowiązkom, może żądać znaleźnego w wysokości jednej dziesiątej wartości rzeczy, jeżeli zgłosił swoje roszczenie najpóźniej w chwili wydania rzeczy osobie uprawnionej do odbioru (art.186 KC).

Pieniądze, papiery wartościowe, kosztowności oraz rzeczy mające wartość naukową lub artystyczną, które nie zastaną przez uprawnionego odebrane w ciągu roku od dnia wezwania go przez właściwy organ, a w razie niemożności wezwania-w ciągu dwóch lat od ich znalezienia stają się własnością Skarbu Państwa. Inne rzeczy stają się po upływie tych samych terminów własnością znalazcy (art.187 KC). Tutaj więc spotykamy się z postacią przemilczenia stanowiącego uzasadnienie dla utraty własności.


ROZDZIAŁ 3


WSPÓŁWŁASNOŚĆ

W myśl przepisu (art. 195 KC) „własność tej samej rzeczy może przysługiwać niepodzielnie kilku osobom (współwłasność)”. Z definicji tej wynika, że ten stosunek prawny charakteryzują trzy podstawowe cechy:
1.jedność przedmiotu,
2.wielość podmiotów,
3.niepodzielność wspólnego prawa.
Jedność przedmiotu polega na tym, że w wypadku współwłasności przedmiotem wspólnego prawa jest jest jedna rzecz ruchoma lub nieruchoma, a nie zespół różnych rzeczy.
Do istoty podmiotowej cechy współwłasności należy to, że wspólne prawo własności do tej samej rzeczy przysługuje kilku, a więc co najmniej dwu osobom. Osoby te nie tworzą osoby prawnej.
12

W wypadku współwłasności prawo własności przysługuje kilku osobom niepodzielnie, pomimo istnienia takiej wspólności rzecz nie jest podzielona i żadnemu ze współwłaścicieli nie przysługuje wyłączne prawo do fizycznie określonej części rzeczy. Przeciwnie, każdy ze współwłaścicieli ma jednakowe prawo do całej rzeczy, ograniczone jedynie takim samym prawem innych współwłaścicieli.

Współwłasność nie jest instytucją jednolitą. Mówi o tym art. 196 & 1 KC „współwłasność jest współwłasnością w częściach ułamkowych zwana także współwłasnością zwykłą, albo współwłasnością łączną”.

Współwłasność w częściach ułamkowych jest samoistnym stosunkiem prawnym prawa rzeczowego, nie związanym ze stosunkiem prawnym innego rodzaju. W odróżnieniu od niej współwłasność łączna opiera się zawsze na określonym stosunku osobistym i spełnia względem tego stosunku rolę służebną; istnieje po to, aby ten podstawowy stosunek prawny mógł należycie spełniać swą rolę społeczną i ekonomiczną. Współwłasność ta może powstać tylko między osobami związanymi określonym stosunkiem osobistym, bez tego stosunku nie jest możliwe jej istnienie.

Do najbardziej typowych wypadków współwłasności łącznej w naszym prawie należą:
1.współwłasność wynikająca ze wspólności majątkowej między małżonkami,
2.współwłasność wspólników spółki nie mającej osobowości prawnej, tzn. Spółki cywilnej, jawnej, komandytowej.
Współwłasność w częściach ułamkowych ma w zasadzie charakter jednolity, ale w jej ramach występują pewne odmiany spowodowane swoistością określonych stosunków ekonomicznych. Dotyczy to w szczególności:
1.współwłasności przymusowej,
2.współwłasności siedlisk,
3.współwłasności spadkowej,
4.współwłasności wspólnot gruntowych.

Współwłasność w częściach ułamkowych powstaje najczęściej z następujących zdarzeń:
1.ze spadkobrania, gdy spadek przechodzi na kilku spadkobierców (art. 1035 KC),
2.z czynności prawnych, np. z kupna jednej rzeczy przez kilku nabywców,
3.ex lege na skutek zasiedzenia (& 17,2 KC),
4.także ex lege z połączenia lub pomieszania rzeczy ruchomych (art. 193 & 1 KC-& 18,VI),
5.z orzeczenia sądowego, jeżeli są w postanowieniu o zniesieniu współwłasności rzecz
13

wspólną przyznaje kilku współwłaścicielom (& 24,III).


1. UDZIAŁY WSPÓŁWŁAŚCICIELI

W wypadku współwłasności należy odróżnić prawo własności całej rzeczy od udziałów współwłaścicieli. Udział wyraża zakres uprawnień współwłaściciela względem rzeczy wspólnej i jest określony odpowiednim ułamkiem. Dlatego udział współwłaściciela określa się jako „część ułamkową”.Prawo własności całej rzeczy przysługuje wszystkim współwłaścicielom niepodzielnie, udział natomiast jest prawem, które należy wyłącznie do współwłaściciela.
Ze względu na charakter udziału, zasadą jest, że każdy ze współwłaścicieli może rozporządzać swoim udziałem bez zgody pozostałych współwłaścicieli tzn. może zbyć swój udział, obciążyć go ograniczonym prawem rzeczowym, a także ustanowić na swym udziale hipotekę. Nie mógłby natomiast zawrzeć co do udziału umowy najmu, polega on bowiem na używaniu rzeczy lub jej części.


2. WSPÓLNOŚĆ MIENIA
Przedmiotem wspólności może być mienie występujące w całej masie, przysługujące kilku osobom, mienie, rozumiane jako zespół wszelkich praw majątkowych.
W praktyce taka wspólność występuje w razie dziedziczenia oraz w stosunkach między małżonkami. Zwraca tu uwagę mnogość i różnorodność praw majątkowych tworzących wspólne mienie. Uczynione przez ustawodawcę wspólne mienie ma swoje uzasadnienie i dalsze konsekwencje prawne. Częstokroć bowiem dokonuje się „operacji prawnych” dotyczących w całości wspólnego mienia, zbycia spadku , działu spadku czy podziału majątku wspólnego małżonków po ustaniu wspólności majątkowej.


14

3.ŹRÓDŁA WSPÓŁWŁASNOŚCI

Źródłem współwłasności może być dziedziczenie. Wielokrotnie do dziedziczenia powołanych jest kilku spadkobierców. Wówczas dziedziczą oni spadek w częściach ułamkowych. Ściśle biorąc, należy tu mówić o wspólności spadku, pojmowanego jako ogół praw majątkowych. Jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, „do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych” (art. 1035 KC). Źródłem współwłasności może być także czynność prawna. W pierwszym rzędzie w grę wchodzi wspólne nabycie przez kilka osób, z różnych powodów, własności jednej rzecz (np. Dwaj bracia wspólnie kupują oznaczony samochód, nieruchomość).Współwłasność może również wynikać z orzeczenia sądowego.


ROZDZIAŁ 4


OCHRONA WŁASNOŚCI

Właściciel może z wyłączeniem innych osób posiadać rzecz, korzystać z rzeczy i rozporządzać rzeczą (art. 140 KC). Dla osób trzecich płynie stąd obowiązek biernego poszanowania cudzego prawa własności. Jeżeli wbrew temu nastąpi naruszenie prawa własności, uruchamia się stosowne roszczenie ochronne, adresowane już do konkretnej osoby z potencjalnego kręgu osób trzecich.
W wydaniu prawnorzeczowym ochronę klasyczną zapewniają dziś roszczenie windykacyjne (art. 222 & 1 KC) i roszczenie negatoryjne (art. 222 & 2 KC).



15

1. ROSZCZENIE WINDYKACYJNE

Ustawodawca postanawia, że „właściciel może żądać od osoby, która włada faktycznie jego rzeczą, ażeby rzecz została mu wydana, chyba że osobie tej, przysługuje skuteczne względem właściciela uprawnienie do władania rzeczą” (art. 222 & 1 KC).

Właściciel może tu żądać wydania rzeczy. Chroni się w ten sposób wyłączne uprawnienie właściciela do posiadania rzeczy.
Istotą roszczenia windykacyjnego jest żądanie wydania rzeczy. Nie można zaś uważać, że wydanie rzeczy powinno nastąpić z wszystkimi przychodami. W polskim systemie prawnym roszczenie o wydanie pobranych pożytków zużytych lub ni pobranych wbrew zasadom prawidłowej gospodarki traktuje się jako roszczenie odrębne.

W celu zaspokojenia roszczenia windykacyjnego powinno nastąpić wydanie rzeczy w naturze, a nie jej wartości. Zużycie rzeczy windykowanej powoduje „zniesienie” prawa własności i wygaśnięcie roszczenia windykacyjnego. Ochrona ta chroni wyłącznie uprawnienie właściciela do posiadania rzeczy. Nie naprawia ono jednak uszczerbku spowodowanego przez to, że właściciel rzeczy był pozbawiony możności z korzystania rzeczy. Uszczerbek ten wyrównuje dopiero roszczenie uzupełniające, a mianowicie roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, roszczenie o zwrot pożytków (lub ich równowartości) i roszczenie o odszkodowanie z powodu zużycia, pogorszenia lub utraty rzeczy. Jest ono uzależnione od subiektywnego czynnika dobrej lub złej wiary tzn. Ustawodawca inaczej traktuje posiadaczy w dobrej i złej wierze.

Przechodząc do szczegółów trzeba najpierw zauważyć, „samoistny posiadacz w dobrej wierze nie jest zobowiązany do wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy i nie jest odpowiedzialny ani za jej zużycie, ani za jej pogorszenie lub utratę. Nabywa własność pożytków naturalnych, które zostały od rzeczy odłączone w czasie jego posiadania oraz zachowuje pobrane pożytki cywilne, jeżeli stały się w tym czasie wymagalne” (art. 224 & 1KC).

Jednakże „od chwili, w której samoistny posiadacz w dobrej wierze dowiedział się o wytoczeniu przeciwko niemu powództwa o wydanie rzeczy, jest on zobowiązany do wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy i jest odpowiedzialny za jej zużycie, pogorszenie lub utratę, chyba że pogorszenie lub utrata nastąpiła bez jego winy. Obowiązany jest zwrócić pobrane od powyższej chwili pożytki, których nie zużył”(art. 224 & 2 KC).
16

Trudniejsza sytuacja jest posiadacz w złej wierze. Mianowicie, „obowiązki samoistnego posiadacza w złej wierze względem właściciela są takie same jak obowiązki samoistnego posiadacza w dobrej wierze od chwili, w której ten dowiedział się o wytoczeniu przeciwko niemu powództwa o wydanie rzeczy. Jednakże samoistny posiadacz w złej wierze obowiązany jest nadto zwrócić wartość pożytków, których z powodu złej gospodarki nie uzyskał oraz jest odpowiedzialny za pogorszenie i utratę rzeczy, chyba że rzecz uległaby pogorszeniu lub utracie, gdyby znajdowała się w poosiadaniu uprawnionego” (art. 225 KC).

Roszczenie windykacyjne nie ulega przedawnieniu, gdy dotyczy nieruchomości (art. 223 KC)). W przypadku rzeczy ruchomych ulega przedawnieniu z upływem terminów ogólnych.

2. ROSZCZENIE NEGATORYJNE

Ustawodawca postanawia, że „ przeciwko osobie, która narusza własność w inny sposób aniżeli przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą, przysługuje właścicielowi roszczenie o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i o zaniechanie naruszeń” (art. 222 & 2 KC). Widać więc wyraźnie, że zastosowanie określonego roszczenia zależy od postaci dokonanego naruszenia prawa. Ta pojemna formuła obejmuje szereg różnorodnych stanów faktycznych uzasadniających zastosowanie roszczenia negatoryjnego.

Istnieją „inne” naruszenia, które należy wyłączyć, nie zasługują na interwencję w postaci przywracania stanu zgodnego z prawem czy orzekania zakazu naruszeń ( np. Nieporozumieniem byłoby pozywanie turysty, przechodzącego przez grunt poza szlakiem turystycznym, z wnioskiem procesowym o „nakazanie zaniechania naruszeń”; inną zaś kwestią jest naprawienie wyrządzonej szkody ).

Roszczenie negatoryjne uzasadniają jedynie zdarzenia stanowiące działania człowieka. Tylko wówczas mówimy o naruszeniu prawa własności. Należy tu wyeliminować działanie sił przyrody. Równocześnie należy też podkreślić, że niezbędna jest cecha bezprawnego działania, dokonywanego wbrew woli właściciela, bez odrębnego wyraźnego upoważnienia ustawowego.

Roszczenie negatoryjne zmierza do przywrócenia stanu zgodnego z prawem i
17

zaniechania naruszeń. Możliwe jest zastosowanie każdego wariantu z osobna lub obu łącznie. Nie należy natomiast do treści roszczenia negatoryjnego naprawienie szkody lub zwrot bezpodstawnego wzbogacenia. Przywrócenie stanu zgodnego z prawem oznacza eliminację korzystania z rzeczy przez osobę trzecią, a gdy jest to niezbędne – również przywrócenie rzeczy do stanu poprzedniego (usunięcie płotu czy muru, a nawet rozebranie budowli). Natomiast roszczenie o zaniechanie naruszeń jest już klasycznym roszczeniem prewencyjnym, zobowiązującym do biernego poszanowania cudzego prawa własności.

Roszczenie negatoryjne nie ulega przedawnieniu, jeżeli dotyczy nieruchomości. W przypadku rzeczy ruchomych przedawnienie następuje; stosuje się ogólne terminy przedawnienia.


BIBLIOGRAFIA



„Prawo rzeczowe”; Edward Gniewek; wyd. C.H.BECK Warszawa 2000
„Prawo rzeczowe”; Jerzy Ignatowicz; Wydawnictwo Prawnicze PWN Warszawa 2000
Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga druga, Własność i inne prawa rzeczowe, Warszawa 1999
Prawo cywilne, Zarys prawa rzeczowego, Warszawa 1976; J. Ignatowicz
Kodeks cywilny; komentarz,t. I, Warszawa 1972; Z. K. Nowakowski