Układ płciowy

Układ płciowy męski
Układ płciowy męski obejmuje narządy płciowe wewnętrzne, do których należą:
1)jądra,
2)najądrza,
3)nasieniowody,
4)pęcherzyki nasienne,
5)przewody wytryskowe,
6)gruczoł krokowy,
7)gruczoły opuszkowo – cewkowe,
oraz narządy płciowe zewnętrzne:
1)prącie,
2)moszna.

Narządy płciowe męskie wewnętrzne
Jądro – testis – u mężczyzn występuje para jąder, która określana jest mianem gruczołów płciowych męskich.
Na każdym z nich wyróżnia się:
1)koniec górny skierowany lekko do przodu,
2)koniec dolny zwrócony nieco do tyłu,
3)spłaszczoną powierzchnię przyśrodkową,
4)wypukłą powierzchnię boczną,
5)brzeg przedni,
6)brzeg tylny.

Jądro pokryte jest włóknistą błona łącznotkankową, zwaną błona białawą, która przy tylnym brzegu wchodzi do jego wnętrza, tworząc zgrubienie o nazwie śródjądrza.
Błona biaława zawiera dużą ilość zakończeń nerwowych, zwłaszcza czuciowych.
Od śródjądrza odchodzą promieniście w kierunku błony białawej łącznotkankowe przegródki jądra dzielące miąższ jądra na płaciki.
W obrębie pławików występują kanaliki nasienne kręte, które w kierunku śródjądrza przechodzą w kanaliki nasienne proste i tkanka łączna śródmiąższowa z komórkami tworzącymi tzw. gruczoł śródmiąższowy.
Komórki te wydzielają męskie hormony płciowe – androgeny.
Ściana kanalika nasiennego krętego jest zbudowana z kilku warstw komórek, wśród których wyróżniamy komórki płciowe znajdujące się w różnym stopniu dojrzałości –
- od spermatogenów do plemników.
Proces tworzenia plemników przebiega od zewnątrz w kierunku światła kanalika.
Pomiędzy komórkami płciowymi występują komórki Sertoliego, spełniające funkcje odżywczą w stosunku do komórek będących prekursorem plemników.
Kanaliki nasienne proste powstają w pobliżu śródjądrza w wyniku połączenia wszystkich kanalików krętych jednego zrazika.
W śródjądrzu tworzą one sieć jądra, z której odchodzi około 15 przewodzików odprowadzających.
Jądra podobnie jak jajniki powstają w jamie brzusznej. Dopiero między
7 a 9 miesiącem życia płodowego przesuwają się przez przednią ścianę jamy brzusznej
w kierunku rozwijającej się moszny, co nazywa się zstępowaniem jąder.
Jądro ma kształt elipsy, waga wynosi ok. 20 – 30 g, dł. 4 – 5 cm, szerokość 2,5 – 3,5 cm,
a grubość 2 cm.

Tętnica jądrowa naczynia jądro i najądrze. Poza tym jądro zaopatrywane jest
w krew przez tętnice nasieniowodu
( z tętnicy biodrowej wspólnej ) i tętnice dźwigacza jądra ( z tętnicy nadbrzusznej dolnej ).
Żyły jądra i najądrza tworzą splot niciowaty stanowiący główny składnik powrózka nasiennego. Splot niciowaty po wyjściu z kanału pachwinowego wytwarza żyłę jądrową, która po stronie prawej wpada do żyły głównej dolnej, a po lewej do żyły nerkowej lewej.
Nerwy pochodzą od splotu trzewnego, biegnąc z tętnicą jądrową tworzą one splot jądrowy.
Splot ten zawiera włókna czuciowe oraz włókna przywspółczulne i współczulne unerwiające naczynia krwionośne i mięśniówkę przewodu najądrza i nasieniowodu.

Najądrze – epididynis
Najądrze łączy się anatomicznie z jądrem(od góry i od tyłu) Składa się z:
1)głowy pokrywającej górny koniec jądra,
2)trzonu leżącego na tylnym brzegu jądra,
3)ogona będącego przedłużeniem trzonu.
W głowie najądrza przewodziki odprowadzające uchodzą do silnie pokręconego przewodu najądrza, który na końcu ogona przechodzi w nasieniowód.

Nasieniowód – ductus deferens
Nasieniowód jest przewodem o dł. ok. 50 cm. Rozpoczyna się od ogona najądrza, a kończy
w miejscu połączenia z przewodem pęcherzyka nasiennego. Biegnie on początkowo do góry poza tylnym brzegiem najądrza, potem przez kanał pachwinowy dostaje się do jamy brzusznej, kierując się ku tylnej powierzchni pęcherza moczowego i tu rozszerza się tworząc bańkę nasieniowodu.
W błonie śluzowej bańki nasieniowodu występują gruczoły wytwarzające wydzielinę pobudzająca ruch plemników. Pod dnem pęcherza moczowego nasieniowód łączy się
z przewodem wydalającym pęcherzyka nasiennego.
Od miejsca tego połączenia bierze początek przewód wytryskowy, który przechodzi przez gruczoł krokowy i uchodzi do części sterczowej cewki moczowej na wzgórku nasiennym.
Ściana nasieniowodu składa się z błony śluzowej pokrytej nabłonkiem jednowarstwowym cylindrycznym i silnie rozwiniętej błony mięśniowej zbudowanej z trzech warstw: zewnętrznej i wewnętrznej o podłużnym przebiegu i środkowej o okrężnym przebiegu włókien.
Od ogona najądrza do kanału pachwinowego nasieniowód biegnie w powrózku nasiennym. Oprócz nasieniowodu w skład powrózka wchodzą nerwy i naczynia nasieniowodu, a także nerwy i naczynia jądra i najądrza.
Pęcherzyki nasienne podobnie jak w przypadku najądrza i nasieniowodu występują w liczbie dwóch. Każdy z nich jest ślepo zakończonym, pozaginanym woreczkiem o dł. ok. 5 cm., przylegającym do tylno – dolnej ściany pęcherza moczowego, ułożonym wzdłuż bocznej ściany nasieniowodu.
Dolny koniec pęcherza zwęża się przechodząc w przewód wydalający, który łączy się
z nasieniowodem.
Pęcherzyki nasienne stanowią gruczoły wydzielające gęsty płyn, którego składniki pobudzają ruchy plemników.
Przewód wydający pęcherzyka nasiennego uchodzi do początkowego odcinka przewodu wytryskowego.
Przewód wytryskowy przebiega przez miąższ gruczołu krokowego i dostaje się pod błonę śluzową cewki moczowej. Ujście przewodu wytryskowego leży na wzgórku nasiennym cewki moczowej.
Gruczoł krokowy – stercz – prostata
Gruczoł krokowy ma kształt i rozmiary podobne do kasztana, leży pod dnem pęcherza moczowego na mięśniach krocza ( w miednicy mniejszej do tyłu od dolnej części spojenia łonowego i do przodu od bańki odbytnicy ).
Wyróżnia się w nim:
1)podstawę zwróconą do góry, na której spoczywa pęcherz moczowy,
2)wierzchołek skierowany do dołu,
3)powierzchnie: przednią i tylną,
4)dwie powierzchnie dolno – oczne.
Przez miąższ gruczołu przechodzi część sterczowa cewki moczowej i kierujące się do niej przewody wytryskowe. Stercz jest nieparzystym gruczołem o budowie cewkowo – pęcherzykowej z licznymi włóknami mięśniowymi gładkimi, występującymi między jego zrazikami.
Podczas wytrysku nasienia – ejakulacji, mięśniówka gładka gruczołu kurczy się i wydzielina gruczołu, stanowiąca 30 % nasienia o ph ok. 6,5 , zostaje wyciśnięta do cewki moczowej.
Produkt gruczołu jest mętnym, białawym płynem zawierającym między innymi spermę
( białko ), która nadaje charakterystyczny zapach nasieniu.


Gruczoły opuszkowo – cewkowe – mają wielkość ziaren grochu.
Leżą w przeponie moczowo – płciowej po obu stronach cewki moczowej. Wydzielina gruczołu jest płynem śluzowym o charakterze zasadowym.
Dołącza się ona w czasie ejakulacji do wydzieliny innych gruczołów
( pęcherzyków nasiennych, gruczołu krokowego, gruczołu bańki nasieniowodu ), tworząc wspólnie
tzw. osocze nasienia.

Narządy płciowe męskie zewnętrzne
Prącie – penis
Prącie leży powyżej moszny do przodu od spojenia łonowego, ma kształt walca.
Jest narządem kopulacyjnym i służy do wprowadzania treści nasiennej
do pochwy, zawiera również cewkę moczową.
W prąciu wyróżniamy:
1) część tylną zwana korzeniem prącia,
2) trzon prącia,
3) żołądź prącia.

Korzeń prącia jest przytwierdzony odnogami prącia do kości kulszowych i łonowych.
Trzon i żołądź prącia stanowią część ruchomą narządu. Żołądź prącia pokryta jest podwójnym , łatwo przesuwalnym fałdem skórnym, zwanym napletkiem.
Na powierzchni dolnej żołędzi znajduje się mały fałdzie skórny, zwany wędzidełkiem napletka, łączy on napletek z żołędzią prącia.
Na wierzchołku żołędzi znajduje się ujście zewnętrzne cewki moczowej.
Prącie zbudowane jest z dwóch ciał jamistych leżących od góry oraz jednego położonego
od dołu ciała gąbczastego, w którym biegnie cewka moczowa.
Ciało gąbczaste prącia w części początkowej jest zgrubiałe tworząc opuszkę prącia, która otacza mięsień opuszkowo – gąbczasty. Zakończenie ciała gąbczastego tworzy żołądź prącia pokrywająca końce ciał jamistych. Ciała jamiste prącia zaczynają się jako odnogi prącia
i ciągną się do podstawy żołędzi.
Podczas wzwodu prącia ciała jamiste wypełniają się krwią tętniczą. W tym czasie odpływ krwi jest utrudniony, co powoduje zwiększenie i usztywnienie prącia.

Naczynia prącia.
Prącie zaopatrywane jest w krew przez:
1)tętnicę grzbietową prącia,
2)tętnicę głęboka prącia i gałęzie tętnicy sromowej wewnętrznej,
3)tętnice mosznowe przednie, gałęzie tętnicy udowej, unaczyniające osłonki prącia.

Z żył osłonek prącia krew odpływa żyłami mosznowymi do żyły udowej.
Żyła grzbietowa prącia i żyły głębokie prącia przez splot żylny sterczowy oraz żyły sromowe wewnętrzne odprowadzają krew do żył biodrowych wewnętrznych.

Nerwy prącia
Prącie otrzymuje włókna od nerwów rdzeniowych i układu autonomicznego.
Nerwy czuciowe pochodzą z nerwu sromowego szczególnie zaopatrują one żołądź i napletek. Włókna współczulne pochodzą ze splotu odbrzusznego, odbrzusznego przywspółczulne
z nerwów trzewnych miednicznych.
W czasie wzwodu prącia nerwy współczulne powodują skurcz mięśniówki, przywspółczulne jej rozkurcz.

Moszna – scrotum
Moszna stanowi worek skórny podzielony przegroda moszny na dwie komory, w których umieszczone są jądra z najądrzami oraz początkowe odcinki nasieniowodów.
Zewnątrz widoczny jest szew moszny, którego przebieg jest równoległy do położenia przegrody moszny.
Moszna leży pomiędzy nasada prącia od przodu, a okolicą kroczową od tyłu.
Stanowią ją wszystkie warstwy ściany brzucha od skóry aż do otrzewnej.
Idąc od zewnątrz w kierunku jądra są to:
1)skóra,
2)błona kurczliwa,
3)powięź nasienna zewnętrzna,
4)powięź dźwigacza jądra,
5)mięsień dźwigacz jądra,
6)powięź nasienna wewnętrzna,
7)błona surowicza, czyli otrzewna składająca się z blaszki trzewnej i ściennej.

Moszna reguluje temperaturę jądra oraz stanowi aparat, na którym zawieszone są jądra.
Układ płciowy żeński

Układ płciowy żeński skład się z narządów wewnętrznych, do których zalicza się:
1)jajniki,
2)jajowody,
3)macicę,
4)pochwę
oraz z narządów płciowych zewnętrznych:
1)warg sromowych większych,
2)warg sromowych mniejszych,
3)łechtaczki,
4)gruczołów przedsionkowych.

Narządy płciowe żeńskie wewnętrzne
Jajnik – ovarium
Występująca u kobiety para jajników stanowi narządy spełniające funkcje gruczołów płciowych żeńskich. Leżą one przy bocznej ścianie miednicy małej. Częściowo są okryte otrzewną, która tworzy krezkę jajnika przechodzącą na więzadło szerokie macicy.
W jajniku wyróżnia się koniec jajowodowy, czyli górny koniec i koniec maciczny, czyli dolny koniec, brzeg tylny i brzeg krezkowy.
Jajnik jest pokryty nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym, pod którym występuje błona biaława utworzona z tkanki łącznej włóknistej.
Przekrój przez jajnik ujawnia jego dwuwarstwową budowę.
Zewnątrz występuje kora, zawierająca pęcherzyki jajnikowe
( pęcherzyki Graffa ) zwane mieszkami pierwotnymi.
Pęcherzyki jajnikowe pierwotne przekształcają się w pęcherzyki jajnikowe wzrastające,
a te w dojrzewające.
Pęcherzyk jajnikowy dojrzały osiąga średnice 10 mm, wewnątrz zawiera komórkę jajową
i płyn pęcherzykowy. Cykl dojrzewania pęcherzyka jajnikowego trwa 14 dni.
Po tym okresie następuje przerwanie ściany pęcherzyka i wydalanie komórki jajowej. Zjawisko to zwane jest jajeczkowaniem, czyli owulacją.
Pęknięty pęcherzyk przekształca się w ciałko żółte.
Wewnątrz jajnika występuje rdzeń z licznymi naczyniami krwionośnymi.
Co ok. 28 dni na przemian w lewym lub w prawym jajniku dojrzewa i pęka jeden pęcherzyk jajnikowy, a uwolniony oocyt II rzędu trafia przez brzuszne ujście jajowodu do jego światła. W miejscu pękniętego pęcherzyka tworzy się ciałko żółte będące gruczołem dokrewnym, ponieważ wydziela hormon progesteron.

Cykl miesiączkowy
W cyklu miesiączkowym trwającym średnio 28 dni wyróżniamy:
1) okres miesiączkowy – krwawienie miesięczne,
2) okres odnowy – wzrostowy – faza pęcherzykowa,
3) okres owulacyjny,
4) okres przerostowy – wydzielniczy – lutealny.
Okres krwawienia stanowi pierwsze dni cyklu i trwa 2 – 5 dni. Pod wpływem estradiolu wydzielanego przez pęcherzyk Graffa podczas pierwszych 10 dni po zakończeniu krwawienia ( od 3 do 13 dnia ) błona śluzowa macicy odrasta, rozwijają się naczynia krwionośne,
m. in. tętnice spiralne, które odżywiają część błony śluzowej.
Owulacja występuje w połowie cyklu, najczęściej 14 dnia. W okresie przerostowym błona śluzowa macicy wykazuje znaczny przerost, naczynia wydłużają się, wzrasta wydzielanie gruczołów. Zmiany w tym okresie wywołuje w błonie śluzowej progesteron wydzielany przez ciałko żółte. Zanikanie ciałka żółtego jest równoznaczne z brakiem progesteronu.
Przed krwawieniem może wystąpić obrzmienie gruczołów piersiowych, pobudliwość, nerwowość i depresja.
Krew miesiączkowa nie krzepnie i tym, różni się od normalnej krwi.
Krwawienie i złuszczenie błony śluzowej macicy dowodzi, że komórka jajowa nie została zapłodniona.
Cykle miesiączkowe nie zawsze trwają 28 dni, mogą obejmować okres 26 – 32 dni.

Jajowód – tuba uterina
Jajowód jest narządem parzystym, w postaci cewkowatego przewodu, ciągnie się od okolicy jajnika do macicy.
Przewód ten ma długość ok. 12 cm. Zaczyna się od strony jajnika otworem zwanym ujściem brzusznym jajowodu, ma on kształt lejka, wokół którego występują strzępiaste fałdy. Rozszerzony odcinek jajowodu, który znajduje się za ujściem brzusznym jajowodu nosi nazwę bańki jajowodu.
Na drugim końcu jajowodu występuje ujście maciczne jajowodu. Od wolnego brzegu lejka, który ogranicza ujście brzuszne jajowodu odchodzą pędzelkowate wypustki zwane strzępkami. Wychwytują one komórki jajowe do jajowodu.
Ściana jajowodu jest zbudowana z błony zewnętrznej ( surowiczej ), błony mięśniowej
i błony śluzowej pokrytej jednowarstwowym nabłonkiem walcowatym urzęsionym.
Błona śluzowa ściany jajowodu pokryta jest od strony światła narządu nabłonkiem jednowarstwowym cylindrycznym urzęsionym ( ruchy rzęsek skierowane są w stronę macicy, co ułatwia przesuwanie się oocytu II rzędu ). Pod nią występuje obfita podśluzówka powodująca układanie się błony śluzowej w podłużne, rozgałęziające się fałdy.
Błoną zewnętrzną stanowi otrzewna, która dzięki zdwojeniu tworzy krezkę jajowodu, łącząca się z więzadłem szerokim macicy.

Naczynia jajowodu i nerwy jajowodu
Jajowód podobnie jak jajnik otrzymuje naczynia krwionośne od tętnicy jajnikowej i tętnicy macicznej.
Żyły jajowodu odprowadzają krew do żyły jajnikowej i macicznej. Nerwy pochodzą ze splotu jajnikowego i splotu maciczno – pochwowego.

Macica – uterus
Macica jest narządem nieparzystym, w którym rozwija się zarodek i płód. Leży ona
w miednicy małej, między pęcherzem moczowym a odbytnicą. Macica ma kształt gruszki spłaszczonej od przodu ku tyłowi, o dł. ok. 7 – 8 cm, grubość wynosi od 2,5 do 4 cm.
W macicy wyróżniamy:
1) dno macicy skierowane do góry i do przodu,
2) trzon macicy, którego przednią powierzchnię nazywamy powierzchnią pęcherzykową,
a tylną powierzchnię – powierzchnia jelitowa,
3) szyjkę macicy zwróconą do dołu, której końcowy odcinek wchodzi do pochwy i dlatego
szyjkę macicy dzieli się na część górną – nadpochwową i dolną – pochwową.

Na przekroju czołowym jama macicy ma kształt trójkąta, którego podstawa skierowana jest do góry, a wierzchołek do dołu.
Wierzchołek tworzy cieśń macicy, która przechodzi w kanał szyjki macicy.
W kątach podstawy znajdują się ujścia jajowodów.
Ściana macicy zbudowana jest z błony śluzowej, błony mięśniowej i błony zewnętrznej
( surowiczej ).
Błona śluzowa pokryta jest nabłonkiem jednowarstwowym cylindrycznym urzęsionym, który zawiera liczne gruczoły maciczne o budowie cewkowej.
Błona mięśniowa jest gruba i składa się z trzech warstw: wewnętrzne i zewnętrznej
o podłużnym przebiegu włókien oraz środkowej okrężnej.
Błonę zewnętrzna stanowi otrzewna ( omacicza ), która po obu stronach trzonu macicy tworzy podwójny fałd o nazwie więzadła szerokiego macicy.

Położenie macicy
Prawidłowo ustawiona macica ma położenie pośrodkowe, osiowo jest lekko pochylona
i zgięta do przodu. Pochylenie do przodu zwane jest przodopochyleniem ( anteversio ) oznacza pochylenie całej miednicy w stosunku do osi długiej pochwy, a zgięcia do przodu, czyli przodozgięcie ( anteflexio ) oznacza, że w obrębie cieśni trzon macicy jest zgięty
w stosunku do szyjki macicy i tworzy się między obu częściami kąt rozwarty do przodu
i do dołu.
Pochwa ma kształt cylindra w części środkowej spłaszczonego w wymiarze przednio – tylnym. Górny odcinek pochwy obejmuje szyjkę macicy w ten sposób, że między ściana pochwy w szyjką powstaje szczelinowata przestrzeń sklepienia pochwy.
Ujście pochwy otwiera się do przedsionka pochwy, który jest przysłonięty podwójnym fałdem błony śluzowej, zwanym błona dziewiczą.
W przedsionku pochwy znajduje się ujście zewnętrzne cewki moczowej.
Ściana pochwy zbudowana jest z błony śluzowej, pokrytej nabłonkiem wielowarstwowym płaskim z tkanką podśluzową, błony mięśniowej o różnorodnym przebiegu włókien, oraz błony zewnętrznej utworzonej tkanki łącznej.

Narządy płciowe żeńskie zewnętrzne
Narządy płciowe żeńskie zewnętrzne określane są wspólną nazwą sromu niewieściego., leżą w okolicy krocza, które od przodu tworzy wzgórek łonowy jest wyniosłością skórną leżącą powyżej spojenia łonowego. Ma on kształt trójkąta – podstawa skierowana jest do góry, a wierzchołek do dołu i przechodzi w wargi sromowe większe. Skóra wzgórka pokryta jest włosami łonowymi, pod skóra jest duże skupienie tkanki tłuszczowej.
Wargi sromowe większe – labia majora pudendi
Stanowią dwa wypukłe fałdy skórne wypełnione tkanką tłuszczową, przebiegające
w płaszczyźnie strzałkowej. Ich powierzchnia przyśrodkowa ogranicza szparę sromu.
Rozwojowo odpowiadają one mosznie mężczyzn ( powstają z tych samych struktur wyjściowych w zarodku ).
Z przodu łączą się spoidłem wielkim warg, które układa się nad łechtaczka, z tyłu łączy je spoidło tylne warg.
Po rozchyleniu warg sromowych większych uwidoczniony zostaje przedsionek pochwy ograniczony wargami sromowymi mniejszymi.
Wargi sromowe mniejsze – labia minora pudendi
Leżą między wargami sromowymi większymi i zbudowane są z cienkich fałdów skórnych. Przednie końce warg sromowych mniejszych rozdzielają się na dwa ramiona boczne
i przyśrodkowe. Ramiona boczne łączą się ze sobą ponad łechtaczką, tworząc napletek łechtaczki, a przyśrodkowe zrastają się u dołu z łechtaczka, tworząc wędzidełko.
Między wargami mniejszymi znajduje się przedsionek pochwy, stanowi on zatokę moczowo – płciową.
Jest on płytką przestrzenią ograniczona z boku przez wargi sromowe mniejsze, z przodu wędzidełkiem łechtaczki, a z tyłu wędzidełkiem warg sromowych.
W przedsionku pochwy znajdują się:
1) ujście zewnętrzne cewki moczowej,
2) ujście pochwy.

Cewka moczowa – urethra feminina
Ma dł. ok. 3 - 5 cm, średnice 5 – 7 mm, jest bardzo rozgałęziona. Ujście wewnętrzne cewki leży w wierzchołku trójkąta dna pęcherza moczowego, ujście zewnętrzne mieści się
w przedsionku pochwy. Po wyjściu z pęcherza moczowego biegnie w tym samym kierunku co pochwa, wzdłuż jej przedniej ściany i tak jak pochwa przebija mięśnie przepony moczowo – płciowej. Ściana cewki zbudowana jest z 2 warstw: błony mięśniowej i błony śluzowej.
Opuszki przedsionka – bulbi vestibuli
Stanowią 2 obfite sploty żylne otoczone torebką łącznotkankową, błona biaława leży wzdłuż podstaw warg sromowych mniejszych.

Łechtaczka – clitoris
Rozwojowo odpowiada prąciu. Składa się z 2 ciał jamistych, zamykających się w postaci odnóg łechtaczki na kościach łonowych i kulszowych. Oba ciała jamiste łączą się ze sobą, tworząc trzon łechtaczki zakończony żołędzią. Żołądź łechtaczki pokrywa naskórek, pod nim leżą liczne naczynia krwionośne i bardzo liczne gałęzie nerwowe czuciowe
ze specjalnymi ciałami dotykowymi.

Gruczoły przedsionkowe większe
Leżą u podstawy warg sromowych mniejszych. Mają budowę cewkowo – pęcherzykowa. Ich przewody wyprowadzające uchodzą w tylnym odcinku przedsionka pochwy. Oprócz tych gruczołów do przedsionka pochwy uchodzą gruczoły przedsionkowe mniejsze, stanowiące drobne gruczoły śluzowe.


Fizjologia układu płciowego
W okresie pokwitania między 12 a 16 rokiem życia, zależnie od płci i zmienności osobniczej, wskutek wzmożonego wydzielania hormonów płciowych dochodzi do pojawienia się u chłopców i u dziewcząt cech właściwych dorosłym mężczyznom i kobietom.
W tym czasie następuje rozwój narządów płciowych warunkujących wyraźne zróżnicowanie w ramach tzw. pierwszorzędowych cech płciowych oraz wystąpienie drugorzędowych cech płciowych, które u chłopców wiążą się z mutacją głosu i pojawieniem się zarostu twarzy,
u dziewcząt ze wzrostem gruczołów piersiowych, piersiowych obu płci następują ogólne zmiany prowadzące do powstania sylwetki typowej dla mężczyzn i kobiet.
Aktywność gruczołów płciowych kobiet ustaje zazwyczaj między 45 a 50 rokiem życia
i okres ten nosi nazwę przekwitania
( climacterium ).
U mężczyzn proces ten może trwać nawet do wieku starczego.