Bezrobocie
1. Definicja
Bezrobocie należy do najbardziej palących problemów społecznych współczesnego świata. Przez cały XX wiek zjawisko to znajdowało się w centrum debat społecznych, ekonomicznych i politycznych. Wynika to z różnorodnych, dalekosiężnych skutków bezrobocia, odczuwalnych zarówno przez osoby bezrobotne, jak i przez całe społeczeństw. Mają one swój wymiar ekonomiczny, w tym finansowy, ale również społeczny, zwłaszcza socjologiczny i psychologiczny. Wielowymiarowość następstw bezrobocia sprawia, iż zjawisko to jest od wielu lat przedmiotem debat politycznych. Polityka gospodarcza krajów rozwiniętych dąży do oceny skutków problemu bezrobocia i tworzenia programów zmierzających do jego redukcji, co potwierdza wagę tego problemu. Ludzie, którzy nie maja pracy czują się nie przydatni, bezużyteczni, odrzuceni przez społeczeństwo. Przedłużanie się takiego stanu może doprowadzić do różnych chorób zwłaszcza na tle nerwowym. Problem bezrobocia może dotknąć każdego z nas więc należy traktować go jako problem globalny a nie tylko jednostkowy.
Nie ma jednej definicji bezrobocia, która byłaby akceptowana przez reprezentantów wszystkich zainteresowanych dziedzin nauki. Pojęcie bezrobocia w sensie przymusowej bezczynności zawodowej wprowadził angielski ekonomista J.A. Hobson w połowie lat dziewięćdziesiątych XIX wieku. Według ekonomistów bezrobocie to „niepełne wykorzystanie jednego z czynników wytwórczych , stan nierównowagi między podażową (zasoby pracy) a popytową (miejsca pracy) stroną zatrudnienia”. Dla socjologa natomiast bezrobocie jest „stanem bezczynności zawodowej jednostek zdolnych do pracy i zgłaszających gotowość jej podjęcia, z podkreśleniem, że chodzi przede wszystkim o jednostki, dla których podstawą egzystencji są dochody z pracy”.
2. Rodzaje bezrobocia
Biorąc pod uwagę tradycyjne typy bezrobocia, odgrywające istotną rolę w dzisiejszych dyskusjach nad, zwłaszcza nad sposobami ograniczenia zjawiska bezrobocia, wyróżnia się bezrobocie: frykcyjne, strukturalne i cykliczne.
Bezrobocie frykcyjne wiąże się powszechnie z naturalną dynamiką rynku pracy w gospodarce rynkowej, gdzie struktura siły roboczej oraz liczba oferowanych miejsc pracy zmieniają się nieustannie. Dotyczy ono niemożliwego do obniżenia minimalnego poziomu bezrobocia, występującego w każdym dynamicznym społeczeństwie. Tworzą je osoby o ułomnościach fizycznych lub psychicznych, które praktycznie uniemożliwiają im podjęcie pracy zawodowej. Do tej kategorii zalicza się również osoby chwilowo pozbawione pracy ze względu na zmianę zawodu.
Interpretacja bezrobocia strukturalnego nie jest tak jednoznaczna jak w przypadku bezrobocia frykcyjnego. Dotyczy takiego rodzaju bezrobocia, które powstaje ze względu na rozbieżność ludzkich kwalifikacji i rodzaju oferowanej pracy w warunkach zmieniającego się popytu i produkcji. Na przykład wykwalifikowany spawacz może pracować 25 lat w przemyśle stoczniowym, po czym – mając 50 lat – staje się zbędny, gdy przemysł ten ogranicza produkcję ze względu na konkurencję zagraniczną. Robotnik ten może być zmuszony do przekwalifikowania się i zdobycia umiejętności bardziej poszukiwanych w dzisiejszej gospodarce. Przedsiębiorstwa mogą jednak nie chcieć zatrudniać i szkolić starszych pracowników. Stają się oni wtedy ofiarami bezrobocia strukturalnego.
Bezrobocie cykliczne zwane też koniunkturalnym związane jest z okresowym osłabieniem ogólnej aktywności gospodarczej. Według J.M. Keynesa, który przypisywał zasadniczą rolę w kształtowaniu produkcji, niedostateczny popyt na towary jako przyczyna bezrobocia, implikuje, że wzrost tego popytu jest środkiem redukcji bezrobocia. Z bezrobociem cyklicznym mamy do czynienia wówczas gdy popyt globalny zmniejszy się, a płace i ceny nie zdążyły dostosować się, co przeszkodziło przywróceniu pełnego zatrudnienia.
W zależności na formę występowania wyróżnia się:
· bezrobocie krótkookresowe - do 3 miesięcy bez zatrudnienia.
· bezrobocie średniookresowe - od 3 do 12 miesięcy bez zatrudnienia.
· bezrobocie długookresowe - dotyczy osób pozostających bez pracy od 6 do 12 miesięcy. Może przekształcić się w bezrobocie długotrwałe, ponieważ dłuższe pozostawanie bez pracy powoduje zmniejszenie szans na ponowne zatrudnienie.
· bezrobocie ukryte to pewna - nieokreślona - liczba osób, które w myśl ustawy nie mogą zarejestrować się jako bezrobotne, albo wykonywana przez nich praca nie jest niezbędna z punktu widzenia zatrudniającego. Występuje głównie na wsi (nadmiar rąk do pracy, dawniej - przerost administracji).
· bezrobocie rejestrowane to liczba osób bezrobotnych, czyli posiadających określone w ustawie cechy i zarejestrowanych w urzędach pracy.
3. Ogólna liczba bezrobocia
Według szacunków Międzynarodowej Organizacji Pracy prawie miliard ludzie na świecie jest pozbawionych pracy lub musi zadowolić się niepełnym zatrudnieniem. Zważywszy iż potencjał zdolnych do pracy ludzi oblicza się na około 3mld, oznacza to, że co trzeci obywatel dzisiejszego świata jest bezrobotny bądź zatrudniony w niepełnym wymiarze czasu pracy. Wielkość oficjalnie rejestrowanego bezrobocia kształtuje się na poziomie znacznie niższym i wynosi ono „jedynie” 150mln. Liczba osób bezrobotnych obejmuje osoby, które pozostają bez pracy i nie uczą się w systemie dziennym, są zdolne i gotowe do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy, są zarejestrowane w powiatowych i miejskich urzędach pracy oraz, które:
· ukończyły 18 lat (z wyjątkiem młodocianych absolwentów),
· nie ukończyły: kobiety - 60 lat, mężczyźni - 65 lat,
· nie nabyły prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy
· nie są właścicielami lub posiadaczami nieruchomości rolnej o powierzchni użytków rolnych powyżej 2 ha przeliczeniowych,
· nie podjęły pozarolniczej działalności lub nie podlegają obowiązkowi ubezpieczenia społecznego lub zaopatrzenia emerytalnego,
· będąc osobami niepełnosprawnymi mogą podjąć pracę co najmniej w połowie wymiaru czasu pracy,
· nie są tymczasowo aresztowane lub nie odbywają kary pozbawienia wolności.
4. Stopa bezrobocia
Stopa bezrobocia jest liczona jako stosunek liczby bezrobotnych zarejestrowanych do liczby cywilnej ludności aktywnej zawodowo, tj. bez osób odbywających czynną służbę wojskową oraz pracowników jednostek budżetowych prowadzących działalność w zakresie obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego. Jest to odsetek siły roboczej, która nie ma pracy, lecz jest zarejestrowana jako chcąca i będąca w stanie pracować. Niektórzy z pozbawionych pracy rzeczywiście szukają zatrudnieni, lecz nie zadają sobie trudu zarejestrowania się jako bezrobotni. Nie będą oni uwzględnieni przez oficjalne statystyki zarejestrowanej siły roboczej ani też nie pojawią się w niej jako bezrobotni.
5. Przyczyny i skutki bezrobocia
Do przyczyn bezrobocia można zaliczyć:
· liberalizacje handlu zagranicznego,
· wdrażanie nowych technologii pracooszczędnych,
· nadmiernie opiekuńcze rozwiązania socjalne,
· zmiany strukturalne - pracochłonne dziedziny gospodarki przenosi się do krajów o taniej sile roboczej, a pozostawia te, które wymagają wysokiej techniki, kreatywności oraz wysokich kwalifikacji.
Spadek PKB powoduje wzrost poziomu bezrobocia, co powoduje zwiększenie kwot wypłat zasiłków dla bezrobotnych, jak i innej pomocy socjalnej. Wzrost PKB powoduje spadek bezrobocia i zmniejszenie wydatków rządowych na tą pomoc.
Skutki masowego bezrobocia w danym kraju są dotkliwe nie tylko dla samych bezrobotnych i ich rodzin, ale również całego społeczeństwa. Następstwa bezrobocia można odnieść tak do całego społeczeństwa jak i do jednostki i rozpatrywać równolegle w kilka aspektach: ekonomicznym, społecznym i psychologicznym.
Skutki ekonomiczne to przede wszystkim pogorszenie się sytuacji finansowej ludzi, którzy wcześniej pozostawali w stosunku pracy. Negatywne konsekwencje bezrobocia odczuwane są też przez całe społeczeństwo, ponieważ osoby nie pracujące nie przyczyniają się do tworzenia dochodu narodowego. Utrzymywane są bądź przez rodziny, bądź z zasiłku dla bezrobotnych lub pomocy społecznej. Stanowi to poważne obciążenie budżetów państw oraz samorządów lokalnych i często wymaga wzrostu podatków. Masowe i długotrwałe bezrobocie prowadzi też do obniżenia popytu na towary. Przyjmuje się, że 1% bezrobocia powoduje nie wyprodukowanie 3% całkowitej produkcji
Zwiększają się również wydatki na funkcjonowanie instytucji pomocy społecznej, policji, służby zdrowia i szkolnictwa. Bezrobocie w kraju może być przyczyną nasilania się społecznych patologii. Zwraca się uwagę, że bezrobocie wywołuje rozwody, zwiększa liczbę przestępczości. Stała obecność męża w domu może irytować żonę i pogarszać relacje w małżeństwie. Według badań które przeprowadzono w Holandii, przestępstw dokonują tylko socjalizowani w rodzinach z marginesu społecznego lub w bardzo biednych rodzinach niewykwalifikowanych robotników.
Utrata pracy przez jednostkę społeczną może prowadzi do pogorszenia standardu życia a nawet ubóstwa, problemów z zagospodarowaniem czasu wolnego, izolacji społecznej, poczucia obniżenia statusu, ograniczenia lub zaniechania uczestnictwa w życiu politycznym, kulturalnym i w życiu społeczności lokalnej. Towarzyszy temu dyskomfort psychiczny, polegający często na poczuciu bezsilności, a czasami nawet beznadziejności.
Pogłębiający się niedostatek, izolacja społeczna, niemożność znalezienia nowego zatrudnienia, zależność od innych upokorzenia i zamknięcia w domu pogarszają samopoczucie psychiczne.
6. Histereza a wysokie bezrobocie w Europie
Histereza pojawia się w gospodarce, jeżeli jej równowaga długookresowa zależy od tego, co działo się z nią w krótkim okresie. W końcu lat osiemdziesiątych ekonomiści zaczęli żywo interesować się koncepcją histerezy jako możliwym wyjaśnieniem przyczyn wysokiego i trwałego bezrobocia w Europie.
Jednym ze sposobów oddziaływania histerezy na poziom bezrobocia jest metoda „swoi” i „obcy”.
„Obcymi” są pozbawieni pracy bezrobotni. Jedynie mający pracę „swoi” biorą udział w negocjacjach płacowych. W wyjściowym stanie równowagi pracę ma wielu „swoich”, którzy dbają o to, aby płaca realna była wystarczająco niska, co chroni ich miejsca pracy. Podczas recesji niektórzy „swoi” zostają zwolnieni i stają się wtedy „obcymi”. „Swoi” którzy teraz wykorzystują swoją rzadkość, domagają się od pracodawców wyższych płac i rezygnują z wywierania nacisku na ponowne zatrudnienie zwolnionych. W pewnym momencie gospodarka wpada w pułapkę równowagi przy wysokich płacach i małym zatrudnieniu. Następuje sytuacja odwrotna do tej, gdzie równowaga występowała przy niskich płacach i dużym zatrudnieniu. Z tej pułapki równowagi na niskim poziomie mogą stopniowo wyprowadzić gospodarkę tylko działające w długim okresie środki ekonomii podażowej, których celem jest złamanie siły „swoich” (np. ograniczenie ochrony miejsc pracy).
Istnieją również koncepcje dotyczące zniechęcenia i obniżonej aktywności w pracowników w poszukiwaniu prac czy też zależnością dotyczącą kapitału. Wszystkie wyjaśnienia prowadzą do wniosku iż przejściowe ograniczenie popytu powoduje trwały spadek zatrudnienia i produkcji oraz wzrost naturalnej stopy bezrobocia.
6. Nierówności na polskim rynku pracy
Brak należytego wykształcenia wywiera negatywny wpływ nie tylko na szanse zatrudnieniowe młodego pokolenia. Można postawić tezę, że im wyższe wykształcenie tym mniejsze ryzyko utraty pracy. Trzeba jednak pamiętać, że po pierwsze nie każde wykształcenie jest gwarancją sukcesu zawodowego, po drugie zaś wymogiem współczesności jest stałe podnoszenie kwalifikacji.
Bezrobotni z wyższym wykształceniem stanowią zdecydowaną mniejszość wśród ogólnej liczby bezrobotnych. Wynika to przede wszystkim z tego, że pracodawcy wybierają na swoich pracowników osoby wykształcone. Wyższe wykształcenie nie gwarantuje wprawdzie zatrudnienia ale stwarza dużo większe szanse na znalezienie pracy. Do bezrobotnych z wyższym wykształceniem zalicza się osoby posiadające tytuł co najmniej licencjata. Dla celów porównawczych obliczono procentowy udział osób bezrobotnych z wyższym wykształceniem w stosunku do ogólnej liczby bezrobotnych. Ilość osób bezrobotnych z wyższym wykształceniem nie może być bezpośrednio brana do porównań, gdyż w różnych jednostkach przestrzennych liczba ta jest uzależniona od wielu czynników np. ogólnej liczby bezrobotnych. Istnieją dane wskazujące, że sytuacja kobiet na rynku pracy jest trudniejsza niż mężczyzn. Od 1990 r. było znacznie mniej ofert prac dla kobiet niż dla mężczyzn. Bezrobocie kobiet jest długotrwałe częściej niż bezrobocie mężczyzn, ponieważ kobiety pracują w mniejszej liczbie zawodów niż mężczyźni i są uważane przez pracodawców za pracowników mniej dyspozycyjnych i bardziej kłopotliwych od mężczyzn (ze względu na urlopy macierzyńskie, wychowawcze, zwolnienia na opiekę nad chorymi dziećmi oraz prawną ochronę pracy kobiet).
Najbardziej różnicowało jednak bezrobotnych miejsce zamieszkania. Według badań GUS najwyższa stopa bezrobocia była w małych miastach liczących do 20tys. Mieszkańców – 16,7%, a tym mniejsza – im większe miasto. W miastach o ponad 100 tys. mieszkańców wynosiła 13,1%. Stopa bezrobocia na wsi jest niższa niż w miastach. Oprócz jawnego bezrobocia jest tam jednak jeszcze bezrobocie ukryte, zwane też przeludnieniem agrarnym, polegające na tym, że zbyt duża liczba osób pracuje w indywidualnych gospodarstwach.
7. Środki finansowe na zwalczanie bezrobocia
Aktywne formy pracy polegają na tworzeniu miejsc pracy w sektorze publicznym, subsydiowanie zatrudnienia, czyli zachęcanie do tworzenia nowych miejsc pracy bądź nie likwidowanie zagrożonych. Jest to także popieranie przedsiębiorczości poprzez pożyczki na działalność gospodarczą, szkolenia w zakresie prowadzenia biznesu, ułatwienia finansowe dla małych i średnich przedsiębiorstw, ulgi podatkowe. Zmiana kwalifikacji pracowników poprzez wpływ polityki kształcenia na rynek pracy oraz instrumenty równoważenia rynków pracy w układzie regionalnym poprzez wspieranie mobilności siły roboczej.
Powiatowe i Miejskie Urzędy Pracy w Polsce realizują aktywne formy pracy poprzez wyspecjalizowane narzędzia w postaci:
· prac interwencyjnych - polegają na tworzeniu przez pracodawców (przy pomocy urzędów pracy) nowych miejsc pracy dla bezrobotnych, urząd pracy zawiera umowę z pracodawcą, który zobowiązuje się do zatrudnienia określonej liczby bezrobotnych na czas 6 lub 12 miesięcy a w zamian otrzymuje zwrot części kosztów poniesionych na wynagrodzenia tych pracowników oraz składki na ubezpieczenie społeczne.
· robót publicznych - polegają na zatrudnieniu osoby bezrobotnej w okresie nie dłuższym niż 12 miesięcy przy wykonywaniu prac organizowanych przez samorządy terytorialne, administrację rządową, a także instytucje użyteczności publicznej. W szczególności obejmują realizowanie inwestycji infrastrukturalnych oraz zadań związanych z opieką społeczną i obsługą bezrobotnych. Zakład organizujący roboty publiczne otrzymuje z urzędu pracy zwrot części wynagrodzenia oraz składki na ubezpieczenie społeczne.
· aktywizacji zawodowej absolwentów - aktywizacja ta obejmuje dwie kategorie: umowy o aktywizację zawodową absolwentów oraz staże zawodowe bezrobotnych absolwentów. Formy te umożliwiają zdobywanie kwalifikacji zawodowych przez absolwentów, są dofinansowywane przez urzędy pracy w sposób podobny jak prace interwencyjne z tym, że staże są w pełni finansowane przez urzędy pracy.
· szkoleń - polegają na udzieleniu pomocy osobom bezrobotnym i zagrożonym utratą pracy w uzyskaniu kwalifikacji dostosowanych do potrzeb rynku pracy i obejmują: przyuczenie do zawodu, przekwalifikowanie (zmiana zawodu), podwyższenie kwalifikacji zawodowych, naukę umiejętności poszukiwania i uzyskiwania zatrudnienia.
· pożyczek - pożyczki na podjęcie działalności gospodarczej lub rolniczej - wysokość pożyczki nie może przekroczyć 20-krotnego przeciętnego wynagrodzenia, są one częściowo dofinansowane przez urząd pracy w postaci niskich odsetek dla pożyczkobiorcy. Niewiele jednak osób korzysta z tej formy pomocy, gdyż aby uzyskać taką pożyczkę należy spełnić wiele surowych wymogów stawianych przez urzędy pracy. Drugą formą pożyczki są pożyczki na zorganizowanie dodatkowych miejsc pracy przez pracodawców na zatrudnienie bezrobotnych skierowanych przez urząd.
· programów specjalnych - mają one na celu inspirowanie zatrudnienia uczestników programu, wspieranie tworzenia dodatkowych miejsc pracy dla osób objętych programami, aktywizację zawodową uczestników programu, programy specjalne są finansowane ze środków Funduszu Pracy.
W ciągu 2002 r. z aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu skorzystało 51,1 tys. osób podejmując zatrudnienie przy pracach interwencyjnych, 33,7 tys. osób podejmując zatrudnienie przy robotach publicznych oraz 68,6 tys. osób, które rozpoczęły szkolenie i 72,8 tys. osób które rozpoczęły staż u pracodawcy. W powiatowych urzędach pracy zgłoszono 555,6 tys. ofert pracy.
W końcu grudnia 2002 r. na 1 ofertę pracy przypadało 387 bezrobotnych zarejestrowanych wobec 585 przed rokiem.