Bezrobocie w Polsce od poczatku lat 90-tych

BEZROBOCIE W POLSCE OD POCZĄTKU LAT 90-TYCH.

Bezrobocie jest to zjawisko braku pracy zarobkowej dla osób zdolnych do pracy i jej poszukujących.
Zjawisko bezrobocia od dawna przyciąga uwagę ekonomistów, zostało zauważone już w okresie ekonomii klasycznej, aczkolwiek do jego określenia używano wówczas terminu nadmiar ludności. Pojęcie bezrobocia w sensie przymusowej bezczynności zawodowej wprowadził angielski ekonomista J.A. Hobson w połowie lat dziewięćdziesiątych XIX wieku. Od czasów Hobsona bezrobocie jest kluczowym problemem społecznym, ekonomicznym, politycznym.
Ze zjawiskiem bezrobocia mamy do czynienia jeśli spełnione zostają trzy podstawowe kryteria: osoby pozostają bez pracy, są zdolne do pracy i wyrażają gotowość podjęcia pracy na warunkach typowych dla danej gospodarki oraz poszukują pracy. Jedynie łączne spełnienie powyższych kryteriów kwalifikuje do zaliczenia jednostki lub grupy społecznej do bezrobotnych. W Polsce istnieją dwa żródła informacji o rozmiarach bezrobocia. Jest to przede wszystkim statystyka Urzędów Pracy, rejestrujących na bierząco poszukujących pracy. W ujęciu tych urzędów za bezrobotnego uważa się osobę w wieku zdolności do pracy ( ukończone 18 lat, nie przekroczone 60 lat u kobiet i 65 lat u mężczyzn)oraz gotową do jej podjęcia w ramach stosunku pracy w pełnym wymiarze czasu pracy, pozostającą bez pracy i nie uczącą się w szkole oraz nie mającą innego żródła utrzymania. Drugim żródłem informacji o poziomie bezrobocia w Polsce jest statystyka Głównego Urzędu Statystycznego, oparta na kwartalnym badaniu aktywności ekonomicznej ludności, obejmującym 22 tys. gospodarstw domowych i osoby w wieku 15 lat i więcej, będące członkami wylosowanych gospodarstw domowych. Według metodologii przyjętej przez GUS pod pojęciem bezrobotnego należy rozumieć osobę, która nie jest zatrudniona i nie wykonuje innej pracy zarobkowej, zdolną i gotową do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy, nie uczącą się w szkole w systemie dziennym, zarejestrowaną we właściwym dla miejsca zameldowania rejonowym urzędzie pracy, jeżeli spełnia następujące główne warunki: ukończyła 18 lat, kobieta nie ukończyła 60 lat, a mężczyzna 65 lat, nie nabyła prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, nie jest właścicielem lub posiadaczem nieruchomości rolnej o powierzchni użytków rolnych powyżej dwóch hektarów przeliczeniowych, nie podjęła pozarolniczej działalności gospodarczej lub nie podlega obowiązkowi ubezpieczenia społecznego lub zaopatrzenia emerytalnego i nie jest tymczasowo aresztowana lub nie odbywa kary pozbawienia wolności. Istotnym warunkiem, wynikającym z naszej sytuacji na rynku pracy ,jest także zastrzeżenie, że od 1 stycznia 1997 r za bezrobotnego nie uważa się osoby otrzymującej świadczenie lub zasiłek przedemerytalny oraz osoby odbywającej szkolenia lub staż u pracodawcy.
Rodzaje bezrobocia można wyróżnić zarówno ze względu na przyczyny, jak i na formy, w których zjawisko to występuje. Ze względu na przyczyny wyróżnia się przede wszystkim:
Bezrobocie strukturalne, które jest spowodowane niedopasowaniem struktury podaży pracy
do struktury zmieniającego się popytu towarowego i produkcji, ma ono na ogół charakter trwały. Bezrobocie technologiczne wynikające z wprowadzenia substytucyjnegopostępu technicznego i technologicznego, który powoduje ogólny spadek zapotrzebowaniana pracę żywą lub zmniejsza to zapotrzebowanie w przekroju określonych zawodów, zastępując pracę człowieka przez zastosowanie maszyn i automatów, bezrobocie to może mieć charakter bardziej trwały lub tylko przejściowy zależnie od możliwości przekwalifikowania się wolnej siły roboczej.1.Bezrobocie koniunkturalne związane jest z cyklem gospodarczym, fazom ożywienia i rozkwitu koniunktury gospodarczej towarzyszy mniejsze bezrobocie ,natomiast fazom recesji i depresji-większe. Bezrobocie sezonowe uzależnione jest od pory roku ( w lecie zazwyczaj mniejsze, w zimie większe)występuje zwłaszcza w rolnictwie niektórych branżach przemysłu spożywczego(np. w cukrownictwie),a także budownictwie. Bezrobocie frykcyjne czyli płynne związane z normalnymi przepływami pracowników między zakładami pracy tzn. ze zmianą przez nich zakładu pracy , nazywane jest ono również bezrobociem naturalnym, wiąże się bowiem z krótkookresowym poszukiwaniem nowego miejsca pracy i nie narusza stanu równowagi na rynku pracy. Rozpatrując bezrobocie ze względu na formy jego występowania, można wyróżnić: Bezrobocie krótko-, średnio-, długookresowe, umownie przyjmuje się, że okres pozostawania bez pracy nie przekraczający 3 miesięcy oznacza bezrobocie krótkookresowe, poszukiwanie pracy w okresie 3-12 miesięcy odpowiada bezrobociu średniookresowemu, a bezrobocie przekraczające 12 miesięcy określa się jako długookresowe. Bezrobocie chroniczne obejmujące, jako zjawisko trwałe, określone grupy ludności np. młodzież, kobiety, osoby po przekroczeniu pewnej granicy wieku. Bezrobocie globalne (powszechne ,międzynarodowe),krajowe, regionalne i lokalne, w zależności od obszaru, na którym w danym okresie występuje. Bezrobocie całkowite czyli pełne, obejmujące cały czas pracy (dzień, tydzień , miesiąc)i bezrobocie częściowe obejmujące tylko jego część, przy bezrobociu częściowym poszukujący pracy mogą ją otrzymać w niepełnym wymiarze czasu roboczego. Występuje także bezrobocie jawne, objęte oficjalną statystyką, oraz ukryte , czyli utajone, które znajduje się poza statystyką, bezrobocie ukryte może być całkowite lub częściowe, przy czym to ostatnie polega na niepełnym wykorzystaniu czasu pracy i stanowi zazwyczaj konsekwencję nadmiernego zatrudnienia.
Próbę wyjaśnienia- na gruncie teorii ekonomii - płacowych przyczyn bezrobocia, wraz ze wskazaniem czynników pozapłacowych wpływających na wzrost jego rozmiarów, podjęto w toku rozważań teoretycznych .Na tle tych rozważań omówione zostaną obecnie najważniejsze przyczyny , które spowodowały wystąpienie w Polsce po 1989 r. jawnego bezrobocia. Bezrobocie to ma charakter nie tyle strukturalny, gdyż restrukturyzacja gospodarki znajduje się dopiero w fazie początkowej , ile jest bezrobociem recesyjnym, związanym z przyśpieszeniem przechodzenia od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej. W związku tym za podstawowe przyczyny wystąpienia tego zjawiska w Polsce- i to w tak dużej skali - należy uznać załamanie się popytu konsumpcyjnego na skutek drastycznego obniżenia się realnych dochodów ludności, załamanie się popytu inwestycyjnego na skutek utrudnionej dostępności i wysokiego oprocentowania kredytów oraz załamanie się eksportu, zwłaszcza do krajów byłego bloku wschodniego. Ogólny spadek popytu był następstwem przyjęcia wspomnianego "szokowego" programu stabilizacji i transformacji gospodarczej oraz zastosowania, jako narzędzia jego realizacji, restryktywnej polityki podatkowej i fiskalnej. Głównym argumentem przemawiającym za taką polityką była obiektywnie uzasadniona obawa przed dalszym gwałtownym wzrostem cen, który warunkach niedostatku podaży na rynku towarowym i nadmiaru papierowego pieniądza mógł doprowadzić do utrzymania się długotrwałej hiperinflacji popytowej, rujnującej cały system gospodarczy. Stąd też jako zabieg ochronny , w początkach 1990 r. zastosowano tzw. inflację dostosowawczą , polegającą na urealniającej koszty, drastycznej podwyżce cen energii oraz jej nośników (węgla, ropy naftowej, gazu), przy jednoczesnym restrykcyjnym ograniczeniu dalszego wzrostu dochodów ludności (w tym zwłaszcza płac).
Operacja ta pociągnęła za sobą, oczywiście, wzrost cen wszystkich wyrobów i usług oraz co za tym idzie, obniżenie poziomu życia szerokich mas ludności. ale jednocześnie przyniosła stosunkowo szybkie uspokojenie rynku oraz tworzyła wyjściowe warunki funkcjonowania, a w perspektywie również rozwoju, gospodarki na zasadach rynkowych. Do wymienionych wyżej przyczyn bezrobocia w Polsce ,mających dla sytuacji na rynku pracy znaczenie fundamentalne doszły dalsze czynniki powodujące wzrost bezrobocia ,a mianowicie: zmniejszenie zatrudnienia socjalnego tworzącego bezrobocie ukryte, niedorozwój gospodarczy niektórych regionów (np. tzw .Ściany Wschodniej)w połączeniu z likwidacją państwowych gospodarstw rolnych, co spowodowało ujawnienie wysokiego bezrobocia agrarnego, nadmierny fiskalizm wobec przedsiębiorstw sektora publicznego ( w postaci dywidendy od majątku) oraz wadliwy sposób ograniczenia środków na wynagrodzenia w tych przedsiębiorstwach ,niewydolność instytucji pośrednictwa pracy i luka informacyjna w zakresie ofert pracy , niedostosowanie systemu edukacji do potrzeb rynku pracy ,pasywność postaw i zachowań wielu podmiotów gospodarczych (głównie przedsiębiorstw państwowych) , liczących na samoczynną likwidację nowych zasad gospodarowania i powrót do starego systemu, niewystarczające motywacje do legalnej pracy u osób formalnie bezrobotnych, na co wpływały zarówno niskie relacje płac do zasiłku dla bezrobotnych ,jak i łatwość uzyskania tego zasiłku oraz możliwość nielegalnego zatrudnienia ( tzw. pracy na czarno) w czasie jego pobierania. Ogół wymienionych uwarunkowań nakładających się na siebie , zarówno o charakterze obiektywnym, jak i subiektywnym, sprawił, że wielkość faktycznego bezrobocia w Polsce przekroczyła kilkakrotnie przewidywane jego rozmiary ( według założeń "programu Balcerowicza" miało się ono utrzymać w granicach 300-400 tys. osób), a walka z nim okazała się tak trudna i czasochłonna. Bezrobocie w Polsce charakteryzuje się kilkoma specyficznymi cechami, wśród których na szczególną uwagę zasługują: szokowy charakter zjawiska, duże zróżnicowanie przestrzenne, długookresowy charakter, niska aktywność bezrobotnych w poszukiwaniu pracy.
Poniżej przedstawiłam tablicę i wykres, które uwidaczniają wpływ procesu przechodzenia do gospodarki rynkowej w Polsce na rozmiary bezrobocia. Począwszy od roku 1991 absolutna ilość bezrobotnych oraz stopa bezrobocia gwałtownie rosną. Jest to bezpośredni rezultat zastosowanej w Polsce metody przechodzenia do gospodarki rynkowej, określanej jako „ terapia szokowa”, polegającej na przyspieszonej likwidacji uspołecznionego sektora gospodarki – bez uwzględnienia skutków społecznych- a także rezultat braku ochrony przedsiębiorstw krajowych przed napływem na rynek wysoko konkurencyjnej produkcji zagranicznej .Rezultatem stało się eliminowanie licznych przedsiębiorstw krajowych i związany z tym gwałtowny wzrost bezrobocia. Spadek bezrobocia w latach 1995-1997 był wynikiem poprawy koniunktury w gospodarce , przyśpieszenia tempa wzrostu gospodarczego i polityki aktywnego przeciwdziałania bezrobociu. Pewną rolę w spadku liczby bezrobotnych odegrała zmiana metody liczenia bezrobotnych, polegająca na tym, że od roku 1996 do bezrobotnych nie zalicza się w oficjalnych statystykach absolwentów różnego typu szkół. Absolwenci nie są od tego czasu rejestrowani w statystykach bezrobocia, nie posiadają prawa do zasiłków dla bezrobotnych, mogą natomiast otrzymać specjalne stypendialna przekwalifikowania się. Osłabienie koniunktury w okresie 1998-1999 i zmniejszenie tempa
wzrostu spowodowało ponowną falę wzrostu bezrobocia. Przy ocenie skali bezrobocia kraju o strukturze gospodarcze takiej jaką posiada Polska tzn. kraju, w którym występuje dość duże zaangażowanie siły roboczej w rolnictwie, trzeba wziąć pod uwagę występowanie bezrobocia tzw. utajonego. Jest to nigdzie nie rejestrowane bezrobocie polegające n istnieniu w rolniczych gospodarstwach domowych siły roboczej nadmiernej w stosunku do potrzeb produkcyjnych tych gospodarstw , która bez szkody dla funkcji produkcyjnej tychgospodarstw mogła by z nich odpłynąć. Problem polega na tym, że niema w pozarolniczych działach gospodarki możliwości absorbcji tej nadmiernej ilości siły roboczej. Rezultatem jest właśnie istnienie bezrobocia utajonego, zwanego także agrarnym. Szacuje się, że bezrobocie to wynosi obecnie w Polsce ok.1,5 mln. osób.
Rozmiary bezrobocia w Polsce w latach 1990- 2004 obrazują poniższy wykres i tablica:

Rok Bezrobotni w tys.
1990 1126,1
1991 2155,6
1992 2509,3
1993 2899,6
1994 2838
1995 2628,8
1996 2359,5
1997 1826,4
1998 1831,4
1999 2349,8
2000 2702,6
2001 3115,1
2002 3217
2003 3175,7
2004 2999,6

Bezrobocie należy do najbardziej palących problemów społecznych współczesnego
świata. Przez cały XX wiek zjawisko to znajdowało się w centrum debat społecznych,
ekonomicznych i politycznych i wszystko wskazuje na to, że nadal będzie przyciągać uwagę
szerokiej opinii publicznej. Wynika to z różnorodnych ,dalekosiężnych skutków bezrobocia,
odczuwalnych zarówno przez osoby bezrobotne, jak i przez całe społeczeństwo. Mają one
swój wymiar ekonomiczny, w tym m.in. finansowy , ale także wymiar społeczny, zwłaszcza
socjologiczny i psychologiczny.
Właśnie owa wielowymiarowość następstw bezrobocia sprawia, iż zjawisko to od wielu
lat przedmiotem debat politycznych, m.in. wśród polityków gospodarczych , którzy nie mogą
uciec od oceny skutków tego zjawiska i formułowania programów jego redukcji.
Przyjrzyjmy się bliżej skutkom bezrobocia, zwłaszcza tym o charakterze ekonomicznym.
Choć bezrobocie jest uznawane powszechnie za zjawisko wywołujące wiele
negatywnych następstw i niewątpliwie przekonanie to jest w pełni uzasadnione, to jednak
trzeba również dostrzegać jego skutki pozytywne, zwłaszcza w przypadku gdy nie przekracza
ono dopuszczalnych społecznie granic. Istnienie bezrobocia wzmaga konkurencje o miejsca
pracy między potencjalnymi pracownikami. Istotną rolę w walce konkurencyjnej o miejsca
pracy odgrywają kwalifikacje i umiejętności zawodowe osób poszukujących pracy.
Istnienie bezrobocia przyspiesza procesy wzrostu poziomu kwalifikacji zawodowych siły
roboczej, co ma istotne znaczenie dla długofalowego wzrostu gospodarczego. Odgrywa
istotną rolę w przekształceniach strukturalnych gospodarki, wynikających z różnej w
poszczególnych dziedzinach dynamiki postępu technicznego oraz zmieniającej się struktury
popytu na towary i popytu na pracę. Wskazane jest więc maksymalne
skracanie okresu trwania bezrobocia, aby zasoby siły roboczej nie straciły swych walorów
ekonomicznych. Wyższe bezrobocie oznacza osłabienie pozycji pracowników i
związków zawodowych w przetargach płacowych z pracodawcami i w związku z tym pociąga
za sobą zazwyczaj zmniejszenie presji na wzrost płac.. Wzrost bezrobocia osłabia
dynamikę popytu na towary Bezrobocie umożliwia poprawę efektywności gospodarowania w
skali mikroekonomicznej Grożba utraty pracy zwiększa motywację pracowników do
solidnej pracy i większej dyscypliny. Jest również czynnikiem ograniczającym nadmierną
płynność zatrudnienia. Podstawowym makroekonomicznym negatywnym skutkiem
bezrobocia jest utrata produkcji wynikająca z niepełnego wykorzystania zasobu siły roboczej.
Wzrost bezrobocia naturalnego pociąga za sobą stosunkowo nieduże straty w PKB zaś
wzrost PKB prowadzi do stosunkowo niewielkiej redukcji tego bezrobocia. Z tytułu istnienia
bezrobocia państwo ponosi obciążenia finansowe, są to koszty pośrednie i bezpośrednie.
Niższe przyrosty budżetowe wynikają ze spadku wpływów podatkowych w rezultacie spadku
zatrudnienia i wzrostu bezrobocia. Istnienie bezrobocia powoduje zmniejszenie przychodów
funduszu ubezpieczeń społecznych oraz funduszu pracy. Podstawowym mikroekonomicznym
skutkiem bezrobocia jest pogorszenie położenia ekonomicznego bezrobotnych i ich rodzin,
znajdujące wyraz w obniżeniu standardu konsumpcyjnego i stopnia zaspokajania potrzeb.
Bezrobocie wpływa na stan psychiczny i zdrowie osób, kontakty z otoczeniem,
funkcjonowanie rodziny i rozwój patologii społecznych. Utrata pracy wywiera istotny
wpływ na kontakty bezrobotnych z otoczeniem społecznym. Bezrobocie wpływa w istotny
sposób na funkcjonowanie rodziny .Dłuższe pozostawanie bez pracy obniża stopę zawierania
małżeństw i stymuluje procesy dezintegracyjne np. rozwody. W rodzinach bezrobotnych
słabnie autorytet ojca- żywiciela rodziny. Zjawisko bezrobocia leży często u podstaw
przemocy w rodzinie. Bezrobocie sprzyja rozwojowi patologicznych zjawisk społecznych np.
przestępczości, narkomanii, alkoholizmu. Wywiera również negatywny wpływ na stan
zdrowia bezrobotnych i ich rodzin. Bezrobocie należy niewątpliwie do najbardziej dotkliwych
problemów społecznych. Utrzymujące się wysokie bezrobocie może być przyczyną
niepokojów społecznych, stanowiąc zagrożenie dla stabilnego rozwoju gospodarki i