Nauczanie prawa w Rzymskim państwie.

1. Wstęp
Przekazy źródłowe na temat edukacji prawniczej w starożytnym Rzymie są skąpe. Spowodowane jest to nauką prawa o charakterze prywatnym (brak wkładu państwa). Jedynym źródłem są autorzy podręczników do nauki prawa- Gaius i Pomponius (Enchyrydii liber singularis ) . Nauczanie prawa odpowiadało skali rozwoju całego systemu prawnego. Historię nauczania prawna można podzielić na 4 okresy.

2. Pierwszy okres ( początki państwa rzymskiego – IV/III w.p.n.e)
- Największymi znawcami prawa byli pontyficy (członkowie jednego z 4 kolegiów kapłańskich). Skład tego kolegium stale się zwiększał. od 3-4 poprzez 6 (wyłącznie patrycjusze), od 300r.p.n.e powiększona o plebejuszy (8-9 -> przynajmniej 4 plebejuszy). Za Sulli do 16. Członkostwo w kolegium było dożywotnie. Pontyficy mieli „monopol” na wiedzę prawniczą.
- Monopol został w pewnym stopniu przełamany poprzez uchwalenie ustawy XII tablic (spis praw zwyczajowych). Znajomość tej ustawy nie dawała jednak wiedzy pozwalającej na wykorzystanie zawartych tam norm.
- Ówczesne prawo rzymskie cechuje formalizm (prawo materialne i postępowanie sądowe), które polegało m.in. na posługiwaniu się ustnymi formułkami (złe wyartykułowanie często prowadziło do przegrania sprawy). Treść formuł ustalana była przez pontyfików.
- Pontyficy byli jedynymi znawcami kalendarza (dni, w których można wytoczyć sprawę – dies fasti i kiedy nie można – dies nefasti)
- Nie istniało publiczne nauczanie (poznać prawo można było jedynie, kiedy należało się do grona pontyfików). Nowicjusze zdobywali więdze obserwując pracę pontyfików.
- Działalność prawników republikańskich określają 3 słowa – cavere, agere, respondere (cavere – układanie zbiorów czynności prawnych, tak, aby wywoływały zamierzony skutek, agere – układanie treści formuł procesowych, respondere – udzielanie odpowiedzi dla osób prywatnych w kwestiach prawnych). W respondere zawierają się również dwie pierwsze formy (układanie wzorów czynności prawnych i wzorów formuł procesowych były również odpowiedziami kapłana na pytania osób prywatnych
- Uczestnictwo nowicjuszy w tej formie aktywności ponfityków pozwalało im na pogłębianie wiedzy prawniczej (jedyna możliwość)

3. Drugi okres (do początku pryncypatu)
- od roku 304p.n.e (podanie do publicznej wiadomości przez Gn. Flaviusa zbioru formuł procesowych) – dzieło powstałe w wyniku zbioru odpowiedzi pontyfików na pytania osób prywatnych ( „Ius Flavianum”). Data ta została przyjęta jako początek laicyzacji wiedzy prawniczej w Rzymie.
- Sekularyzacja wiedzy prawniczej nie była na podłożu klasowym (pontyfikowie i juryści wywodzą się z tej samej grupy – nobilitas), a raczej polegała na oderwaniu się od warstwy sakralnej (fas) i przechodzeniu na świeckość (ius) – proces dokonał się wcześnie w porównaniu z innymi państwami antycznymi (przykładem tych przemian może być twórczość Muciusa Scaevoli w zakresie ius civile oraz świeckich jurystów)
- 256 r.p.n.e – deklaracja plebejskiego zwierzchnika kolegium pontików – Tyberiusza Coruncaniusa o gotowości publicznego objaśniania zawiłości prawnych (osłabienie pontyfików). Możliwość konsultacji była możliwa już wcześniej, ale po raz pierwszy zostało to publicznie zatwierdzone.
- Laicyzacja prawa doprowadziło do wzrostu zainteresowania tą dziedziną, co przejawiało się m.in. w publikacjach dzieł z zakresu prawa. II w.p.n.e – „Tripertita” Sextusa Aeliusa Paetusa Catusa; dzieło składało się z 3 części: tekstu XII tablic, jej interpretacj i legis actiones; „Kolebka wiadomości z zakresu prawa”
- „Tripertita” była wykorzystywana do nauki prawa (uczniowie szkół podstawowych)
- różnice w edukacji greckiej i rzymskiej – Grecy uważali, że człowiek powinien być edukawny od urodzenia aż do śmierci, a nauczyciele opłacani byli przez państwo. Rzymienie odnosili się do tego sposobu edukacji z niechęcią i uważali ją za niebezpieczną, ale edukacja podstawowa odbywała się na wzór grecki(gramatyka i retoryka, a także podstawy prawne – XII tablic). Zaintersowani dalszą edukacją prawniczą korzystali z eksperiencji jurystów.
- Po ukończeniu kursu retoryki uczeń wchodził w kontakt z jurystą (często na wzór więzi rodzinnej). Obserwował jego prace polegającą na udzielaniu odpowiedzi (nazywany był auditor). Konsultacje polegały na cavere, agere i respondere. Z czasem uczeń brał udział w konsultacjach na forum (tirocinium fori). Adept uczył się praktyki (kazusy). Teorie otrzymywał, kiedy mistrz miał czas wolny, ale rzadko była ona przekazywana.
- Quintus Mucius Scaevola – najwyższy kapłan – uporządkował prawo wg gatunków. Stworzył 18 ksiąg. Uporzadkował prawo w sposób naukowy(pierwsze naukowe ujęcie całego systemu prawa prywatnego). Na początku opisał prawo spadkowe, potem osobowe, rzeczowe, a zakończył na prawie zobowiązań (pierwszy podręcznik)
- 3 postacie nauki prawa: audire, instituere i instruere (audire – przysłuchiwaniu się konsultacjom, instituere – wprowadzenie ucznia w wiedze teoretyczną, instruere- indywidualna nauka adepta pod okiem mistrza). Potem zdobywanie wiedzy w takie sposób zostaje wyparte przez zdobywanie wiedzy w charakterze dobrowolnego „terminatora”

4. Trzeci okres (czas trwania pryncypatu)
- zmiana nastawienia do sposobu edukacji greckiej (sprowadzanie i przywileje dla nauczycieli greckich)
- powstanie dwóch szkół prawniczych (scholae i sectae). Potem przekształcone w szkoły prokuliańskie i sabiniańskie (założyciele – Antistius Labeo i Ateius Capito lub Proculus i Sabinus)
- szkoły skupiały prawników o podobnych poglądach. Różnice między poglądami były mało istotne(nie wiemy jakie). Każda szkoła miała swojego przywódce (diadochus), który był succesor poprzednika.
- Szkoły nie były tylko zgromadzeniem prawników, ale także prowadziły nauczanie (nauczanie prowadzili magistri). Rok szkolny dzielił się na dwa semestry, w których odbywały się wykłady
- Nauczanie miało charakter prywatny i było bezpłatne (były wyjątki)
- Opłacano Masuriosa Sabinusa(ze względu na jego sytuację materialną) który jest autorem dzieła „Iuris civilis libri tres” (rola podręcznika). Fragmenty tego dzieła tworzą „masę sabinińska”, która wraz z masą edyktalną i papiniańską składa się na całość Digestów justyniańskich.
- Od czasów Juliana zaczęły zacierać się różnice pomiędzy szkołami. Teraz różnice panowały jedynie pomiędzy poszczególnymi uczonymi.
- Kształcenie odbywało się również publicznie ( w auditorium lub statio) . Nauka polegała na publicznym rozpatrywaniu jakiegoś stanu faktycznego mającego znaczenie prawne przez wyławianie momentów tożsamych lub różnych. Było wielu słuchaczy, dlatego sale były wynajmowany (czasami nawet przez władze państwa). Tak zdobytą wiedzę ujęto w podręcznikach zatytułowanych „Institutionum libri”, które napisane były przez: Gais, Florentinus, Callistratus, Ulpianus, Paulus i Marcianus. Zdobytą wiedze można było poszerzać u boku jurysty, który miał przywilej ius publice respondendi (prawo do udzielania odpowiedzi w kwestiach prawnych mających moc wykładni autentycznej) – instruere. Do dyspozycji uczniów była literatura prawnicza (już pokaźna), która wykorzystana potem była do układania Digestów.
- Rosło zapotrzebowanie na kadry ze znajomością prawa (centralizacja państwa, zwiększenie się terytorium). Na studia, pomimo, że bezpłatne, nie każdego było stać. Powstawały prowincjonalne szkoły prawnicze (np. Dalmacja). W III w powstała szkoła w Berycie (obecnie Bejrut) – szczyt działalności w okresie proklasycznym

5. Czwarty okres (235r. – 565r.) od śmierci Aleksandra Severa do śmierci Justyniana
- Lata dekadencji jurysprudencji rzymskiej
- upadek gospodarczy Rzymu -> gorsze warunki pracy, zanikł zwyczaj nadawania przywileju ius publice respondendi. Funkcję dawnych jurystów przejęli wyłącznie cesarze. Mieli wyłączną kompetencje w zakresie tworzenia prawa.
- W życiu prawniczym poglądy prawników klasycznych nie były całkiem akceptowane
- Ukazywały się jedynie streszczenia, wskazania tekstów paralelnych, komentarze bądź objaśnienia do tekstów już istniejących.
- Ogólny upadek kultury prawnej (wulgaryzacja prawa – proces uproszczania prawa.) szczególnie mocno widoczny na zachodzie cesarstwa
- Działalność jurystów miała charakter anonimowy, zanik autorytetów z dziedziny jurysprudencji(koniec z adeptami, którzy uczą się u boku mistrza)
- Nowy system edukacji (nauka prawa z inicjatywy państwa). Tworzenie szkół w Rzymie i Berycie (III w – działalność prężna i udokumentowana). Nauczanie w zakresie gramatyki i retoryki prowadzone było także w wielu miastach, ale na poziomie elementarnym i braku badań naukowym(Aleksandria, Cezarea, Antiochia). W 425 powstała szkoła w Konstantynopolu.
- Tylko 3 szkoły (Rzym, Beryt, Konstantynopol) nie zostały objęte konstytucją Justyniana o zakazie nauczania prawa z powodu niskiego poziomu kształcenia
- W związku z zapotrzebowanie kadry z wiedzą prawniczą kancelaria cesarska wydała szereg konstytucji regulujących problemy związane z działalnością szkół prawniczych. Państwo objęło kontrolę nawet niepaństwowe nauczanie prawa (konstytucja Justyniana z 362). Zwolnienia z obowiązków publicznych wprowadzone przez Konstantyna w 333 nie dotyczyły nauczycieli prawa (oprócz rzymskich nauczycieli, którzy zostali zwolnieni z obowiązku sprawowania opieki). Konstytucja Teodozjusza i Walentyniana z 27 lutego 425 ustaliła liczbę profesorów na każdej uczleini (Rzym i Konstantynopol – 2 nauczycieli). Do dyspozycji uczelini były sale wykładowe. Profesorowie wykładający na uczelni nie mogli nauczać prywatnie. Natomiast profesorowie prywatni nie mogli korzystać z sal wykładowych. Honoraria dla profesorów państwowych były wysokie.
- Do renomowanych uczelni przybywali uczniowie nawet z odległych krain. Po przyjeździe musieli zameldować się u urzędnika – magister census przekładając odpowiednie dokumenty. Na uczelni panowała dyscyplina (za przekroczenia groziła relegacja) Po skończeniu studiów otrzymywali świadectwo ukończenia szkoły zaprzysiężone przez profesora (dawało wstęp do kolegium adwokackiego i możliwość występowania przed wyższymi sądami). Rzym był państwem stanowym, czyli wszystkie posady były dziedziczne ( więc dla kandydatów do kolegium adwokackiego ustalono numerus clasus, a synowie adwokatów korzystali z prawa pierwszeństwa).
- Uczelnie w Berycie powstała w III w. I funkcjonowała do 551 r., kiedy kres jej połozyło trzęsienie ziemi. Dokładny tryb studiowania znamy dopiero z V w. (za to bardzo szczegółowy w przeciwieństwie do informacji o Rzymie, Konstantynopolu i prowincjonalnych szkołach). Wulgaryzacja prawa na wschodzie nie była aż tak widoczna. Nauka prawnicza w Berycie była wierna zasadom klasycznym. Zaletą uczelni beryckiej było naukowe i teoretyczne podejście do prawa ( w przeciwieństwie do zachodniorzymskiej sztuki prawniczej). To właśnie z Berytu i Konstantynopola powoływani byli prawnicy uczestniczący w pracach nad kodeksem Justyniana.
- Plan studiów szkoły beryckiej w V w.: czas studiów wynosił 5 lat. Na pierwszym roku wykłady obejmowały 6 ksiąg ( 4 to tzw. Libri singulares: o posagu, opiece, testamentach i legatach oraz dwie księgi z Instytucji Gaiusa – ksiega 2 i 3). Studenci 1. roku zwani byli „Dupondi”i (rekruci). Na drugim roku interpretowano edykt, najprawdopodobniej w oparciu o” libri ad edictum” Ulpiana. Studentów nazywana „edictales” Na trzecim roku kontynuowana wykłady o edykcie pretorskim oraz materie zawarte z 8 księgach responsów Papiniana. Studenci nazywani byli „Papinianistae”. Na 4 roku studenci studiowali we własnym zakresie, bez wykładów, responsa Paulusa (prawdopodobnie korzystali z wykładów profesorów prywatnych). Zwano ich „Litae”. Na ostatnim roku, także we własnym zakresie, studiowano konstytucje cesarskie.
- Po kodyfikacji Justynian wrowadził też zmianę w studiach prawniczych. Studia trwały 5 lat. Wykłady trwały 3 lata, pozostałe 2 studenci kształcili się we własnym zakresie. Studia polegały na studiowaniu Instytucji Justyniana oraz ksiąg Digestów( pierwsze 4 na pierwszym roku, V-XI lub XII-XIX i XXII, XXVI, XXVIII, XXX na drugim, V-XI albo XII-XIX oraz XX-XXII na trzecim, a na czwartym pozostałe księgi czyli: XXIV, XXV, XXIX, XXXI do XXXVI. Z pozostałymi księgami studenci zapoznać się musieli już po studiach. Rok piąty był przeznaczony ja studiowanie kodeksów Justyniana we własnym zakresie)
- W Berycie i Konstantynopolu wykłało 4 profesorów. Każdy z nich prowadził wykład i egzamin na jednym roku, a dwa lata, kiedy studenci uczyli się we własnym zakresie, były nadzorowane przez czwartego.
- Nauka toczyła się w języku greckim i łacińskim (łaciński był to język źródeł prawa i literatury, z której studenci czerpali swoją wiedzę)
- Obowiązywał dzień świąteczny dla studentów (inauguracja trzeciego roku studiów)