Skrypt Prawo rzymskie

PRAWO RZYMSKIE
NOTATKI

TYLKO DO UŻYTKU STUDENTÓW

WYDZIAŁ PRAWA I ADMINISTRACJI
UNIWERSYTETU OPOLSKIEGO

OPOLE 2007/2008


WYKAZ LITERATURY:

A. Dębiński, Rzymskie prawo prywatne. Kompendium, Warszawa 2003.
K. Kolańczyk, Prawo Rzymskie, wyd. 5, Warszawa 2000.
W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie. Instytucje, wyd. 3, Warszawa 2001.
W. Litewski, Rzymskie prawo prywatne, wyd. 2, Warszawa 1994.
W. Bojarski, Prawo rzymskie, wyd. 2, Toruń 1999.
W. Rozwadowski, Prawo rzymskie. Zarys wykładu wraz z wyborem źródeł, wyd. 2, Poznań 1992.
E. Szymoszek, I. Żeber, Prawo rzymskie, Wrocław 2005.
M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie. Historia, tradycja, współczesność, Lublin 2003.
C. Kunderewicz, Rzymskie prawo prywatne, wyd. 2, Łódź 1995.
W. Wołodkiewicz, red., Prawo rzymskie. Słownik encyklopedyczny, Warszawa 1986.
W. Litewski, Słownik encyklopedyczny prawa rzymskiego, Kraków 1998.
M.J. Zabłoccy, Ustawa XII Tablic. Tekst. Tłumaczenie. Objaśnienia, Warszawa 2000.
M. Zabłocka, Romanistyka polska po II wojnie światowej, Warszawa 2002.
B. Sitek, P. Krajewski, red., Rzymskie prawo publiczne, Olsztyn 2005.


Opracowując te notatki wykorzystałem przede wszystkim podręczniki ks. A. Dębińskiego i K. Kolańczyka


WPROWADZENIE
17 maja 2003 r. na Wydziale Prawa Uniwersytetu La Sapienza w Rzymie, JAN PAWEŁ II otrzymując doktorat honoris causa powiedział:
„Chociaż poświęciłem swoje młodzieńcze lata studiom filozofii i teologii, to jednak zawsze żywiłem wielki podziw dla nauki prawa, w jej najważniejszych przejawach, dla prawa rzymskiego Ulpiana, Gajusa i Paulusa, Corpus Iuris Civilis Justyniana...”.

24 listopada 2000 r. w przemówieniu do członków Międzynarodowej Unii Prawników Katolickich PAPIEŻ powiedział „Jest oczywiste, że nawet w samym podejściu do studium i teorii prawa mogą istnieć usprawiedliwione różnice, aczkolwiek wielka tradycja naukowa prawa rzymskiego, z którą Kościół katolicki był bardzo mocno związany w ciągu całych swoich dziejów, pozostawiła dziedzictwo, wobec którego nie może pozostać obojętny żaden prawnik, niezależnie od tego jaką szkołę reprezentuje”.

WŁADYSŁAW BARTOSZEWSKI we Frankfurcie nad Menem 17 października 2000 r. powiedział: „Po globalizacji rzymskiej, prócz pamięci podbojów, prócz strzaskanych pomników, pozostał gmach prawa, bez którego nie do pomyślenia byłyby ani wolność jednostki, ani dobro republiki, ani też dobre obyczaje, gmach prawa, bez którego bylibyśmy inni, zapewne gorsi”.
W. Bartoszewski, Mensch. Ein unbeschriebenes Blatt. Człowiek - istota niezapisana, „Konwersatorium im. Josepha von Eichendorffa” 30 (2001), s. 13

Prawo rzymskie zajmuje szczególną pozycję wśród dyscyplin naukowych o kulturze antycznej. Gdy studia nad kulturą antyczną były szczególną zasługą okresu Odrodzenia, to studia nad prawem rzymskim są znacznie wcześniejsze. Prawo rzymskie spajało świat starożytny ze średniowiecznym i współczesnym. Na przykładzie cesarza Henryka IV, średniowiecznego władcy, który zwał się rex Romanorum widzimy jak prawo rzymskie, zapewniało ciągłość procesu historycznego. W okresie średniowiecza studia nad prawem rzymskim były poważnie rozwinięte. Szkoła bolońskich glosatorów i komentatorów były przejawem nowego sposobu podejścia do prawa rzymskiego. W tym czasie prawo rzymskie traktowano jako wciąż obowiązujące.

KRYTYKA PRAWA RZYMSKIEGO
A jednak prawo rzymskie, które oprócz filozofii greckiej, tradycji judeo-chrześcijańskiej, dzisiaj jest traktowane jako ważny fundament współczesnej kultury Europy, na przestrzeni dziejów było poddawane krytyce. Krytyka ta szczególnie wzmocniła się w okresie Oświecenia. Nie była obca rządom faszystowskim czy komunistycznym.

1) Krytyka prawa rzymskiego z punktu widzenia jego nieprzydatności na studiach prawniczych;
2) Krytyka prawa rzymskiego z punktu widzenia jego niedoskonałości;
3) Krytyka prawa rzymskiego z punktu widzenia jego wartości etycznych.

Krytyka prawa rzymskiego z punktu widzenia jego nieprzydatności na studiach prawniczych
W Oświeceniu mówiono, że przewaga wykładów prawa rzymskiego uniemożliwia nauczanie prawa natury i praw narodowych. Przykładem takiego podejścia do prawa rzymskiego jest treść listu Diderota, do carycy Katarzyny II. DIDEROT pisał: „Nasz Wydział Prawa jest żałosny, nie naucza się tam wcale prawa francuskiego, nie mówi się tam nic o prawie narodów, nic o naszym kodeksie cywilnym i karnym, nic o naszej procedurze, nic o naszych zwyczajach, nic o konstytucji państwa, nic o uprawnieniach władców, nic o prawach poddanych, nic o wolności, nic o własności, brak zainteresowania obowiązkami i kontraktami. Czym więc zajmują się na studiach prawniczych? Zajmują się prawem rzymskim, prawem, które nie ma żadnego związku z naszym prawem”.
W podobnym tonie o prawie rzymskim wyrażał się VOLTAIRE. W Słowniku filozoficznym, w artykule Education, w formie dialogu pomiędzy sędzią i byłem jezuitą VOLTAIRE ustami sędziego tak ocenił studia prawnicze: „Pochodzę z Paryża, kazano mi tam studiować, przez trzy lata, zapomniane prawa starożytnego Rzymu, mogłyby mi wystarczyć studia naszych praw zwyczajowych coutumes gdyby oczywiście w naszym kraju nie było stu czterdziestu różnych praw zwyczajowych. Następnie mówiono mi o ustawie dwunastu tablic..., o edykcie pretora, podczas gdy my nie mamy pretorów, o wszelkich sprawach dotyczących niewolników, podczas gdy u nas nie ma niewolników domowych (przynajmniej w Europie chrześcijańskiej) mówiono mi o rozwodzie, podczas gdy nie jest to instytucja u nas uznana. Zorientowałem się szybko, że pogrążono mnie w otchłani, z której nie mogłem się nigdy wydostać. Zauważyłem, że dano mi edukację całkiem nieużyteczną do tego, aby mogła mnie prowadzić przez świat ..”.
W XVIII w. postulowano odejście od tradycyjnego-kazuistycznego wykładu opartego na lekturze Digestów i Kodeksu Justyniańskiego. Postulowano przedstawianie zasad ogólnych.

Krytyka prawa rzymskiego z punktu widzenia jego niedoskonałości
Filozofowie i prawnicy Oświecenia twierdzili, że nieprzejrzystość źródeł prawa rzymskiego, opinii, jak i brak ich spójności, stwarzały możliwość dowolnej interpretacji prawa.
MONTESKIUSZ – wielki miłośnik prawa rzymskiego określił Digesta jako indigestes (co było grą słów) czyli, że Digesta są niestrawne.
ALESSANDRO VERRI – włoski filozof z XVIII wieku tak pisał o dziele Justyniana: „Ten zbiór praw, dzieło wielkie, lecz źle wykonane, można przyrównać do ruin wielkiego i niekształtnego pałacu. Nie można nic innego z nim zrobić, jak tylko go zburzyć. Nie wystarczy zredukować te wszystkie woluminy do jednego, lecz należy przede wszystkim stworzyć pewne zasady ogólne... Irnerius, Accursius, Bartolus, Baldus, jak również i inni słynni ignoranci zaczęli zalewać Italię opasłymi tomiskami swych prac. Powinniśmy się wstydzić, że maja tylu adeptów i że zapełnili swymi dziełami biblioteki... choć byliśmy otoczeni księgami prawnymi w rzeczywistości byliśmy pozbawieni prawa. Jeżeli istnieje przejrzysty kodeks, komentarze są niepotrzebne...”.

Krytyka prawa rzymskiego z punktu widzenia jego wartości etycznych
RABELAIS krytykując prawo rzymskie, w wydaniu justyniańskim mówił, że źli ludzie nie mogą stworzyć dobrego prawa. TRYBONIANA – jednego z najbliższych współpracowników Justyniana, członka komisji opracowującej Codex vetus, a następnie przewodniczącego komisji kodyfikacyjnej, która stworzyła Digesta, Institutiones, Codex miał za niewiarygodnego, niewiernego, złego, przewrotnego, chciwego, który sprzedawał ustawy, edykty, reskrypty, konstytucje, temu kto dał więcej w gotówce.
W Oświeceniu tworzono mit dobrego prawa republikańskiego i złego cesarskiego. Było to jednak dużym uproszczeniem.
Mówiono, że prawo rzymskie było oparte
a) na niewolnictwie, czyli na niesprawiedliwości
b) że cesarze byli ludźmi o niskich walorach etycznych.
(We Francji po wprowadzeniu Kodeksu Napoleona prawo rzymskie pozostawiono jako odrębny przedmiot z tym, że miało być wykładane w sposób ogólny i w nawiązaniu do prawa francuskiego).
Stanowisko rządów faszystowskich i komunistycznych wobec prawa rzymskiego
W artykule 19 Programu NSDAP napisanego w 1920 r. czytamy: „Żądamy aby prawo rzymskie, które służy materialistycznemu porządkowi świata, zastąpić nowym systemem prawnym w całych Niemczech”.
Dla Trzeciej Rzeszy prawo rzymskie było
a) obce rasie germańskiej
b) przesiąknięte uniwersalizmem śródziemnomorskim i duchem rzymsko-chrześcijańskim
c) oparte na teokratyzmie azjatycko-semickim.
Atak na prawo rzymskie w totalitarystycznych Niemczech był spowodowany także w dużej mierze tym, że wielu romanistów było pochodzenia żydowskiego.
Od końca lat trzydziestych zaczęto w Niemczech głosić tezę, że w okresie klasycznym prawo rzymskie było przejawem nieskażonej czystości rasowej, dopiero w okresie późnego cesarstwa uległo judaizacji.
W ostatnich latach przed II wojną światowa nastąpiła zmiana nastawienia do prawa rzymskiego ze względu na rzymsko-włoskiego sojusznika.

W faszystowskich Włoszech prawo rzymskie było traktowane jako istotny składnik włoskiej historii i kultury. Niektórzy romaniści włoscy tego okresu byli ideologami faszystowskimi. Prawo rzymskie wykorzystywano do tworzenia włoskiego kodeksu cywilnego.

W krajach socjalizmu realnego romaniści podkreślali, że LENIN w liceum zdobył złoty medal za znajomość łaciny i greki, a na uniwersytecie ocenę wyróżniającą z prawa rzymskiego. Jednak Lenin w lutym 1922 r. w tajnym liście do kierownictwa Ludowego Komisariatu Sprawiedliwości pisał: „Przygotowuje się nowe ustawodawstwo cywilne. Ludowy Komisariat Sprawiedliwości płynie z prądem, widzę to. A ma obowiązek walczyć przeciw prądowi. Niech nie przejmuje starego, burżuazyjnego pojęcia prawa cywilnego... stosować nie corpus iuris romani do stosunków cywilnoprawnych, lecz naszą rewolucyjną świadomość prawną”.
Ludowy Komisarz Oświaty ANATOLIJ ŁUNACZARSKI (1875-1933) pisał: „Burżuazja... mogła zmieniać prawo starego porządku gotowym prawem rzymskim, z lekka jedynie je odnawiając, w zgodzie z nowymi warunkami, stała jednak, podobnie jak dotychczasowy rzymski świat obiema nogami na gruncie absolutnego uznania własności prywatnej, Proletariat nie może iść ta drogą...”.
Dla marksistów prawo rzymskie było systemem opartym na niewolnictwie, opartym na zasadzie indywidualizmu.
Mówiono, że wykład jest „wysoce szkodliwy, bowiem zaraża psychikę młodego prawnika formułami myślenia magicznego z równoczesnym zatraceniem rozumienia prawa jako jednej z nauk społecznych”.

(Por. A. Bosiacki, Prawo rzymskie w systemach totalitarnych (przypadek ZSRR, Włoch i Niemiec): Zarys problematyki, Studia Iuridica XXXVII/1999, s. 7-13;
Por. W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie. Instytucje, wyd. 3, Warszawa 2001, s. 326-333)

ZNACZENIE PRAWA RZYMSKIEGO
Prawo rzymskie to wielka ciekawostka historyczna, to system, który poprzez Ustawę XII tablic wypracował dzieło kodyfikacyjne cesarza Justyniana. To prawo małej gminy o małej powierzchni, które stało się w pewnej chwili prawem ówczesnego świata w basenie Morza Śródziemnego. To prawo antycznego Rzymu, o którym biskup FRANCISZEK JOP w czasie Soboru Watykańskiego II w radiu watykańskim mówił, że to „najwspanialsze miasto świata, o wielkim bogactwie starej odwiecznej kultury, gdzie starożytność tak przedziwnie związana jest z teraźniejszością... Ruiny antycznego Rzymu wyzierają tutaj wszędzie i mówią o powszechności i ciągłości trwania...”.
Prawo rzymskie to wspólny język prawników integrującej się Europy.
Jest ono jednym z elementów kultury antycznej, który wpłynął na świat współczesny.
Wpływ prawa rzymskiego jest nieporównywalny z innymi ustawodawstwami antycznymi.
Prawo rzymskie przeżyło istnienie państwa, w którym powstało.
Ukształtowane w prawie rzymskim pojęcia i instytucje były wykorzystywane w różnych epokach i ustrojach.



Wciąż aktualne są:
• zasady wykładni prawa;
• przesłanki ważności czynności prawnych
(czynność prawna to oświadczenie woli, zmierzające do wywołania zamierzonych skutków prawnych, którymi są powstanie, zmiana lub zgaśnięcie stosunku prawnego. Nieważna byłaby ta czynność prawna, która następowałaby wskutek
- braku zdolności do czynności prawnych u osoby dokonującej czynność
- sprzeczności oświadczenia woli z prawem lub dobrymi obyczajami
- zaistnienia niektórych wad oświadczenia woli
- niedochowanie formy);
• rozróżnienie własności i posiadania;
• odróżnienie prawa władczego (skutecznego wobec wszystkich) od zobowiązania (skutecznego między wierzycielem i dłużnikiem);
• pojęcie spadku (pierwszeństwo dziedziczenia testamentowego przed ustawowym);
• podstawowe pojęcia współczesnego prawa zobowiązań;
• rozróżnienie odpowiedzialności z kontraktów i odpowiedzialności z czynności niedozwolonych deliktów;
• pojęcie winy jako przesłanki odpowiedzialności cywilnej;
• kontrakty: kupna-sprzedaży, pożyczki, użyczenia, najmu, zlecenia, spółki są i dzisiaj podstawowymi umowami stosowanymi w obrocie prawnym;
• paremie;
• częściowo koncepcja małżeństwa jako związku monogamicznego;
• przeszkody małżeńskie;
• pojęcie prostytucji (por. ANDRZEJ SOKALA, Meretrix i jej pozycja w prawie rzymskim, Toruń 1998, s. 70: do trwałych osiągnięć rzymskiej jurysprudencji zalicza podjętą przez Ulpiana próbę skonstruowania prawnej definicji prostytucji. Dla Ulpiana prostytucja to jawne, wielokrotne i bez wyboru partnera dokonywanie świadczenia usług seksualnych, podejmowane przez kobietę działająca świadomie, choć niekoniecznie w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Wg Ulpiana D. 23, 2, 43 pr 3 prostytutka świadczy usługi ciałem, gdzie bądź, przy świadomości zawodu, wolna czy przymuszona, jawnie (=/= niemoralny sposób życia), przy braku możliwości wyboru partnera, przy wielokrotności stosunków (=/= sezonowo), odpłatnie.

Prof. W. WOŁODKIEWICZ i prof. M. ZABŁOCKA napisali:
„Studiowanie prawa rzymskiego daje tak ważne poczucie dystansu wobec prawa i umożliwia traktowanie go nie tylko jako zjawiska służącego rozwiązywaniu specyficznych dla danego miejsca i czasu problemów społecznych, ale również żyjącego i rozwijającego się swoim własnym wewnętrznym życiem. Brak takiego dystansu do prawa bywa źródłem bezkrytycznego normatywizmu prawniczego i może prowadzić do kultu każdego aktualnie obowiązującego porządku prawnego”.
(W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie. Instytucje, wyd. 3, Warszawa 2001, s. 10)

Dla jednych prawo rzymskie jawi się jako niepotrzebny balast.
Dla innych jest podstawą kultury współczesnego prawnika
Jest prawem nacechowanym: aequitas, iustitia, humanitas, dignitas.
Jest skarbnicą wiedzy o ewolucji pojęć i instytucji prawnych.

Cesarz JUSTYNIAN w konstytucji Omnem chciał by profesorowie prawa czynili studentów „najlepszymi i najbardziej wykształconymi”.





POJĘCIE PRAWA RZYMSKIEGO



K. KOLAŃCZYK pisał, że pojęcie „prawo rzymskie” jest wieloznaczne.
„Prawem rzymskim nazywa się zarówno to prawo, które zostało stworzone i obowiązywało w państwie rzymskim, jak i to, które później po upadku tego państwa, odżywało wielokrotnie, obowiązywało na nowo i częściowo obowiązuje nadal w Europie i poza Europą”.

Moim wykładowcą prawa rzymskiego był prof. ANTONI STANKIEWICZ, który pisał swój doktorat o homicidium w prawie rzymskim. Zajmował się także kwestią usiłowania zabójstwa w prawie klasycznym rzymskim. Posługiwał się głównie podręcznikiem O. Robleda. Ius privatum romanum, Roma 1960.

RICCARDO ORESTANO podał 6 znaczeń terminu prawo rzymskie:
1) prawo historyczne starożytnego Rzymu, które rozwijało się i obowiązywało od najdawniejszych znanych nam pomników prawnych Rzymu (głównie wydanej w połowie V wieku p.n.e. ustawy XII tablic), aż do kodyfikacji dokonanej w połowie VI wieku n.e. przez Justyniana;
2) tradycja romanistyczna w historii formowania się prawodawstw (głównie europejskich) opartych na prawie rzymskim skodyfikowanym przez Justyniana;
3) prawo powszechne (ius commune), to jest system prawny stworzony w średniowiecznej Europie na gruncie m.in. prawa rzymskiego;
4) pandektystyka ... traktowana jako współczesne prawo rzymskie. Ten kierunek badan nad prawem rzymskim osiągnął swe apogeum w XIX-wiecznej niemieckiej szkole historycznej...;
5) nauka prawa rzymskiego, rozwijana jako dyscyplina naukowa i przedmiot nauczania w uniwersytetach;
6) romanizm (romanesimo). Orestano rozumie tu prawo rzymskie jako „ideę nie odpowiadającą żadnemu konkretnemu porządkowi prawnemu, która jest jedynie hipostazą licznych i różnorodnych dążeń, które posługują się wprawdzie pojęciem prawa rzymskiego, ale rozumieją je na swój, na ogół raczej dowolny sposób.
Por. W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie. Instytucje, wyd. 3, Warszawa 2001, s. 2-3)

RZYMSKIE POJĘCIE PRAWA I SPRAWIEDLIWOŚCI
W jurysprudencji rzymskiej termin ius (iuris -n) był używany w znaczeniu przedmiotowym jako zespół norm prawnych
i w znaczeniu podmiotowym jako uprawnienie.
Jurysprudencja rzymska nie znała wprawdzie współcześnie stosowanego podziału prawa na podmiotowe i przedmiotowe.

W początkowym okresie termin ius bliski był terminowi fas (fas -n nieodmienne – prawo boskie). A ówczesne reguły prawne bliskie były zasadom moralnym.

W okresie klasycznym ius oznaczało sferę działania dozwoloną i chronioną przez państwo – prawo ludzkie, natomiast fas sferę działania dozwoloną i osłanianą przez religię – czyli prawo boskie.

Naruszenie ius stanowiło bezprawie, niesprawiedliwość czyli iniurię.
Naruszenie fas było bezbożnością, niegodziwością – nefas.

GAJUS autor podstawowego podręcznika prawa rzymskiego (II w.) nie zamieścił w nim definicji prawa. Definicja prawa została przekazana przez ULPIANA, a pochodziła od CELSUSA – ius est ars boni et aequi.
Ulpian mówił, że słowo ius pochodzi od iustitia – sprawiedliwość (D.1,1,1 pr).
Dla Ulpiana sprawiedliwość jest stałą i trwałą wolą oddania każdemu tego co mu się należy. Zaś słowa iuris praecepta sunt haec.... zawierają wyraźny postulat zgodności prawa z zasadami moralnymi.
Prawo rzymskie przy stosowaniu prawa kierowało się nie tylko przepisem, ale i słusznością. Konstantyn Wielki C.J. 3,1,8 głosił: „Przyjęło się we wszystkich sprawach bardziej uwzględniać sprawiedliwość i słuszność niż ścisłe brzmienie przepisu”. Juryści rzymscy wiedzieli, że summum ius bywa summa iniuria.
Rzymskie ujmowanie prawa i sprawiedliwości nawiązywało do kultury greckiej, do filozofii stoickiej – chętnie rozwijanej przez Rzymian. Wystarczy wspomnieć SENEKĘ czy MARKA AURELIUSZA. Poglądy stoików nieobce były Cyceronowi. Wnikliwie studiował je Julian.
W kręgu rzymskich rozważań pojawiła się koncepcja prawa naturalnego. ULPIAN pisał: „Prawo naturalne jest to prawo, którego wszelkie stworzenia nauczyła sama natura: to bowiem prawo nie jest jedynie właściwe rodzajowi ludzkiemu, lecz wspólne wszystkim stworzeniom, które rodzą się na ziemi i morzu, a także ptakom” (D. 1,1,1,3).

PODZIAŁ PRAWA NA PUBLICZNE I PRYWATNE
Prawo rzymskie charakteryzowało się kazuistyką (od słowa casus, us, -m – przypadek prawny), czyli rozpatrywaniem konkretnych życiowych przypadków.
Juryści rzymscy niechętni na ogół teoretycznym i abstrakcyjnym rozważaniom wprowadzali podziały prawa, z których niektóre przetrwały do dzisiaj Np. rozróżnili m. inn. prawo publiczne – ius publicum, od prawa prywatnego ius privatum. Dokonywali także innych podziałów, o których jeszcze będzie mowa.
Podział prawa na publiczne i prywatne znany był już CYCERONOWI czy TYTUSOWI LIWIUSZOWI (59 przed Chr. – 17 po Chr.). To właśnie Liwiusz pisząc o Ustawie XII Tablic stwierdził, że była ona „źródłem całego prawa tak publicznego, jak i prywatnego” – fons omnis publici privatique iuris. Kryterium podziału na prawo publiczne i prywatne przedstawił Ulpian (D. 1,1,1,2) „Prawem publicznym są te normy, które odnoszą się do ustroju państwa rzymskiego, prawem prywatnym zaś te, które dotyczą interesu poszczególnych jednostek”. Zatem kryterium rozróżnienia prawa na publiczne i prywatne była utilitas – korzyść, interes.
Prawo publiczne regulowało organizację państwa, kompetencje jego organów, oraz administrację. Do niego należały prawo karne, konstytucyjne, administracyjne, sakralne.
Prawo prywatne regulowało uprawnienia jednostek w zakresie osobowym i majątkowym.
W zakres prawa prywatnego wchodziły takie zagadnienia jak: własność, zobowiązania, odpowiedzialność za niewykonanie zobowiązania lub za wyrządzenie szkody, stanowisko prawne osób i ich pozycja w rzymskiej familia, dziedziczenie.
Prawo prywatne opierało się na autonomii woli stron (która czasami mogła doznawać ograniczenia).
Prawo publiczne nie mogło być zmieniane przez porozumienia osób prywatnych. Uwidacznia to władczy charakter państwa.
Rozkwit prawa rzymskiego nastąpił głównie w zakresie prawa prywatnego. Jednak ostatnio proponowane są gdzie niegdzie wykłady z rzymskiego prawa publicznego – w ramach kierunku administracji. Ukazały się ostatnio podręczniki poświęcone rzymskiemu prawu publicznemu. Por. B. Sitek, P. Krajewski, red., Rzymskie prawo publiczne, Olsztyn 2005.

SYSTEMATYKA RZYMSKIEGO PRAWA PRYWATNEGO
Rzymski porządek prawny rozwijał się wraz z aktualnymi potrzebami społeczno-gospodarczymi. Mimo, że posiadał luki prawne, to jednak daje się w nim zauważyć próby systematyzacji. Jest to już dostrzegalne w Ustawie XII Tablic (451-450 przed Chr).

Systematyka Ustawy XII Tablic:
• proces cywilny (tablice I-III);
• prawo rodzinne i spadkowe (tablice IV-V);
• prawo majątkowe (tablice VI-VII);
• prawo karne (tablice VIII-IX);
• prawo sakralne (tablica X);
• przepisy uzupełniające (tablice XI-XII).
Mimo wielkiego szacunku jakim darzono Ustawę XII Tablic, ta systematyka nie odegrała większej roli w późniejszym rozwoju prawa rzymskiego.

Systematyka edyktu pretorskiego:
Prawo rzymskie, nie zawsze doskonałe, pełne luk i niedomówień wymagało uzupełniania prawa cywilnego przez działalność pretorów, którzy udzielali środków ochrony procesowej i pozaprocesowej. Ochrona procesowa w dużej mierze zależała od woli pretora. Obywatela interesowało czy uzyska ochronę u pretora.
Dzisiaj rozumujemy: mam uprawnienie poświadczone w prawie cywilnym zatem otrzymam ochronę procesową. W Rzymie rozumowano otrzymam ochronę procesową więc mam uprawnienie.

• rozdział I – przepisy określające zakres działania pretora i zasady postępowania przed jego urzędem;
• rozdział II-III – poszczególne powództwa, o które można było ubiegać się u pretora;
• rozdział IV – egzekucja wyroku;
• rozdział V – środki ochrony pozaprocesowej.
Systematyka edyktu pretorskiego była wykorzystywana w: Kodeksie Teodozjańskim, Digestach i Kodeksie Justyniańskim.

Systematyka Instytucji Gajusa:
W Instytucjach 1,8 GAJUS napisał, że
„Wszelkie prawo, którym się posługujemy, dotyczy albo osób, albo rzeczy, albo powództw”.
Podzielił zatem całe prawo prywatne na:
• personae – dotyczące osób
• res – dotyczące rzeczy
• actiones – dotyczące powództw.
Przy czym trzeba dodać, że część poświęcona rzeczom była podzielona na dwie podczęści.
Systematyka Gajusa odegrała wielką rolę w czasach późniejszych. Została wykorzystana w Instytucjach Justyniańskich, w Kodeksie Napoleona 1804, w Austriackim Kodeksie Cywilnym ABGB z 1811 r. (Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch), jak i w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1917 r.




Por. W. Rozwadowski, Gaius i jego dzieło, w: Gai Institutiones. Tekst i przekład, tłumaczenie i opracowanie W. Rozwadowski, Poznań, 2003, s. XI-XXI
Systematyka Pandektowa:
Pandectae, arum.
• księga zawierająca wszystkie wiadomości z danej dziedziny;
• grecka nazwa Digestów justyniańskich;
• cylindryczne skrzynki na zwoje papirusowe.
Pandektyści na przełomie XVIII i XIX w. chcieli przystosować rzymskie prawo pandektów do potrzeb praktyki schyłkowego feudalizmu i rodzącego się kapitalizmu. Do najważniejszych nowości systemu pandektowego należało ograniczenie podziału prawa do prawa prywatnego materialnego (z pominięciem actiones) i wydzielenie części ogólnej.
I. Część ogólna - podmioty stosunków prawnych, ogólne pojęcia rzeczy, oraz czynności prawne.
II. Część szczegółowa:
• prawo rodzinne
• prawo rzeczowe
• zobowiązania
• prawo spadkowe.
Pominięto prawo procesowe.
Systematyka pandektowa została wykorzystana przy tworzeniu niemieckiego kodeksu cywilnego BGB Bürgerliches Gesetzbuch z 1896 r., a także w polskim kodeksie cywilnym z 1964 r.
K. KOLAŃCZYK i A. DĘBIŃSKI omawiają prawo procesowe przed wykładem prawa prywatnego materialnego. Dlaczego? K. Kolańczyk wyjaśnia: „Prawo rzymskie nie znało ostrego rozróżnienia prawa materialnego i prawa procesowego, znamiennego dla współczesnych systemów prawnych. To co dzisiaj nazywamy prawem materialnym i procesowym stanowiło w oczach rzymskich jurystów jedność. Wyjątkiem jest Gajus, który wyodrębnił actiones”.

HISTORYCZNY ROZWÓJ PAŃSTWA I PRAWA RZYMSKIEGO
1) Formy państwa rzymskiego
2) Historyczny rozwój źródeł prawa rzymskiego
3) Rozwój rzymskiego prawa prywatnego
FORMY PAŃSTWA RZYMSKIEGO
1. Okres królewski - od legendarnego założenia Rzymu w 753 r. przed Chr. do wygnania królów w 509 r. przed Chr. Korzenie cesarstwa rzymskiego są w zasadzie nieznane. Rzymianie stworzyli legendę. Bohater spod Troi – ENEASZ – uciekając przed pogromem, po zdobyciu legendarnego grodu, dotarł do Italii i założył królewską dynastię. Jego prawnukowie – bliźniacy ROMULUS I REMUS porzuceni na brzegach Tybru zostali uratowani przez wilczycę, a następnie przez pasterzy owiec. Później Romulus, który zabił swego brata podczas kłótni, ufundował miasto, w miejscu, w którym kiedyś ocalono mu życie.
Rok 753 przed Chr. to tradycyjny rok założenia Rzymu – choć niskie wzgórza wokół Rzymu przyciągały już ludzi w XI czy X wieku przed Chr.
ZYGMUNT KUBIAK w książce Dzieje Greków i Rzymian, Warszawa 2003, s. 239 pisał: „Legendarną datą założenia Rzymu, 753 przed Chrystusem historycy ani nie gardzą, ani nie przywiązują do niej wielkiej wagi”.
Z wieku VIII p. n. e. mamy ślady przybycia kupców greckich. Odkopano skorupy dzbanów z Eubei czy z Koryntu. Rzym w tamtym czasie stał się grodem handlowym, ściągającym ludzi z różnych stron świata.
Tradycja podaje, że od VIII do VI w. przed Chr. Rzymem rządzili królowie.
1) Romulus;
2) Numa Pompilius – zbudował pałac, wiele świątyń, dał początek wielu instytucjom;
3) Tullus Hostilius – prowadził wojnę z miastem Alba Longa – Albano;
4) Ancus Marcius;
5) Tarkwiniusz Stary – Priscus (ponoć syn uchodźcy z Koryntu);
6) Serwiusz Tullius (579-535) – jako pierwszy wybrukował Forum Romanum;
7) Lucjusz Tarkwiniusz Superbus – Pyszny (535-509) ostatni król Rzymu. Mówiono o nim jako o tym, który nie liczył się z wolą tych, którymi rządził.
W 509 r. miała miejsce rewolta, w wyniku której wygnano ostatniego króla.
Pod koniec okresu królestwa król był władcą nieograniczonym. Pierwotnie jego władza była mniejsza, jednak miała charakter charyzmatyczny, i nie zawsze dziedziczny.
• król dysponował imperium czyli najwyższą władzą rozkazodawczą, zwłaszcza w zakresie wojskowym. Symbolem imperium króla były fasces czyli pęk rózeg związanych wokół topora, noszony na lewym ramieniu przez liktorów, kroczących przed królem.
• król sprawował najwyższe dowództwo w czasie wojny
• miał prawo zwoływania zgromadzeń ludowych i senatu
• kierował kultem państwowym
• pełnił funkcje sądownicze
• należało do niego auspicium czyli prawo tłumaczenia znaków bogów z zachowania się ptaków
• miał jurysdykcję w sprawach cywilnych i karnych.
Po śmierci króla następowało interregnum, w czasie którego najwyższa władza należała do senatu. Kandydat captus – uchwycony, czyli odpowiedni, na zgromadzeniu ludowym był przedstawiany bogom.
W okresie królewskim senat – rada starszych - liczył najpierw 100, a później 300 członków.
Organizacja społeczna wolnych i niewolników opierała się na organizacji rodowej. Ród – gens był pierwotną komórką społeczną, zrzeszał rodziny pochodzące od jednego przodka. Ród miał znaczenie ekonomiczne, sakralne, prawne i polityczne.
Lud rzymski dzielił się na 3 tribus 1) Ramnes, 2) Tities, 3) Luceres. Każda tribus dzieliła się na 10 kurii. Każda kuria miała 10 rodów. W oparciu o kurie głosowano na zgromadzeniach kurialnych i w oparciu o nie organizowano służbę wojskową.

2. Okres republiki
Z chwilą wypędzenia królów etruskich w 509 r. przed Chr. wprowadzono ustrój republikański, w którym władza była oparta o magistratury, zgromadzenia ludowe i senat.
Władza wykonawcza o magistratury, ustawodawcza o zgromadzenia ludowe, wykonawcza o senat.
Magistratus to wysoki, zaszczytny urząd państwowy, jak i urzędnik dzierżący ten urząd.
Urzędników wybierały zgromadzenia ludowe, z wyjątkiem dyktatora. Na ogół kadencja urzędnika trwała 1 rok. Wyjątkiem był urząd cenzora – 18 miesięcy i dyktatora – 6 miesięcy.
Cechą magistratury byłą kolegialność – powoływano na urząd równocześnie 2 urzędników (poza dyktatorem). Urzędnik mógł paraliżować decyzje współurzędnika lub urzędnika niższego mu stopniem.
Urzędy dzieliły się na:
• wyższe – cum imperio
• niższe – cum potestate.

Urzędnicy wyżsi w ramach imperium mogli zwoływać zgromadzenia ludowe i senatu. Mieli uprawnienia wojskowe i sądowe.
Imperium przysługiwało:
• konsulom
• dyktatorom
• pretorom.

Urzędy dzieliły się także na:
• kurulne
• niekurulne.
Urzędnikom kurulnym – konsulowi, dyktatorowi, pretorowi, cenzorowi, edylowi kurulnemu – przysługiwało prawo dokonywania czynności urzędowych na krześle kurulnym.
Sella curulis – krzesło z kości słoniowej częściowo.

Urzędy dzieliły się na:
• zwyczajne
• nadzwyczajne – dyktator.

Konsulowie – consules
• stali na czele hierarchii urzędników republikańskich
• magistratura dwuosobowa
• wybierani przez ludowe zgromadzenia centurialne na rok, pierwotnie spośród patrycjuszy
• od 367 r. przed Chr. jeden z nich musiał być plebejuszem
• zwoływali posiedzenia senatu
• przewodniczyli ich obradom
• sprawowali najwyższe dowództwo wojskowe
• wykonywali sądowniczą władzę karną i policyjną (coërcitio)
• z czasem sądownictwo cywilne przekazali pretorowi.
W pryncypacie urząd konsula zredukowano do przewodniczenia senatowi.
Za dominatu był to urząd honorowy.
Konsulowie pierwotnie ustalali listę senatorów.

Dyktator – dictator
• urząd jednoosobowy, nadzwyczajny, wyposażony we władzę nieograniczoną
• powoływany przez jednego z konsulów gdy państwu groziło niebezpieczeństwo zewnętrzne lub wewnętrzne
• jego kadencja trwała najwyżej 6 miesięcy
• od jego wyroków nie było odwołania do zgromadzenia ludowego.
Dyktatura Sulli objęta w 82 r. przed Chr. trwała dłużej.
Sulla zabronił piastowania pretury przed kwesturą, konsulatu przed preturą. Przed upływem 10 lat nie można było sprawować tego samego urzędu. Zastrzegł by trybun już nigdy nie piastował innego urzędu.

Cenzorzy – censores
• urząd cieszący się wielkim prestiżem
• powołany w 443 r. przed Chr.
• cenzorów dwóch wybierano na zgromadzeniu centurialnym
• sprawowanie urzędu trwało 18 miesięcy – raz na 5 lat
• sporządzali listę obywateli na podstawie oszacowania majątkowego
• ta lista była wykorzystywana przy poborze do wojska
• stanowiła podstawę wymiaru podatku
• od ok. 312 r. przed Chr. sporządzali listę senatorów
• sprawowali nadzór nad moralnością
• tworzyli listy osób dotkniętych infamią.
(W infamię popadało się przez prostytucję, kuplerstwo, aktorstwo, zasądzenie w publicznoprawnym procesie karnym, lub w procesie cywilnym na skutek zasądzenia z actiones famosae. Osoba dotknięta infamią nie mogła piastować urzędów publicznych, funkcji sędziego, świadka w procesie, nie mogła być zastępcą procesowym).

Pretorzy – praetores
Pretor (od praeire – iść na czele)
• w 367 r. przed Chr. utworzono urząd pretora miejskiego
• w 242 r. przed Chr. pretora dla cudzoziemców
• pretor miejski sprawował władzę sądowniczą w sprawach cywilnych
• pretor wydawał edykt prowadząc tym samym działalność prawotwórczą
• pretor dla cudzoziemców sprawował władzę sądowniczą w sprawach cywilnych między cudzoziemcami i cudzoziemcami a obywatelami rzymskimi.
Od SULLI powoływano kilku dodatkowych pretorów, którzy przewodniczyli quaestiones perpetuae.
Za dominatu mieli niewielkie znaczenie.

Trybunowie plebejscy – tribuni plebis
• urząd powstał w 494 r. przed Chr. w celu ochrony interesów plebejuszy
• wybierani spośród plebejuszy przez zgromadzenia plebejskie
• w czasie rocznej kadencji byli nietykalni
• urząd kolegialny
• w połowie V w. przed Chr. było ich 10
• pomagali plebejuszom i obywatelom w walce z bezprawiem i uciskiem
• mieli prawo sprzeciwu wobec decyzji magistratur poza dyktatorem i cenzorem.
Uchwały od lex Hortensia – 287 r. przed Chr. uzyskały moc ustaw, a były przyjmowane na zgromadzeniach plebejskich, które zwoływali i którym przewodniczyli.

Edylowie – aediles
• urząd powstał w 494 r. przed Chr.
• edylowie plebejscy pomagali trybunom
• od 367 r. przed Chr. byli także edylowie kurulni
• edylowie sprawowali pieczę nad porządkiem w mieście Rzym
• troszczyli się o zaopatrzenie miasta w żywność
• urządzali igrzyska
• edylowie kurulni dodatkowo sprawowali jurysdykcję w sprawach targowych.

Kwestorowie – quaestores
• urzędnicy skarbowi
• ich liczba zmieniała się.

Tresviri capitales
• urząd kolegialny złożony z 3 członków
• pojawili się w latach 292-285 przed Chr.
• pełnili funkcje policyjne i niektóre zadania w sprawach karnych
• sprawowali nadzór nad więzieniami
• aresztowali oskarżonych
• nadzorowali wykonanie kar, zwłaszcza kary śmierci
• do ich zadań należało dbanie o porządek w mieście, zwłaszcza w nocy.

ZGROMADZENIA LUDOWE
• kurialne
• centurialne
• trybusowe
• plebejskie

Kurialne – istniały już w czasach królewskich;
podzielone wg 30 kurii;
zwoływane zwykle dwa razy w roku 24 marca i 24 maja;
nie miały władzy ustawodawczej;
współdziałały przy przysposobieniu arrogatio i przy testamencie dokonywanym na forum zgromadzenia.

Centurialne – zgromadzenia całego narodu rzymskiego, zwoływane przez konsula, pretora czy dyktatora, poza miastem – na Polu Marsowym;
przyjmowały lub odrzucały projekty ustaw;
uchwalały wypowiedzenie wojny;
wybierały najważniejsze magistratury;
rozpatrywały provocatio ad populum – odwołanie od wyroku skazującego na śmierć.

Trybusowe – ukształtowały się w III w. przed Chr. zwoływane przez konsula, pretora, dyktatora, edyla kurulnego;
uchwalały ustawy, wybierały niższe magistratury;
nakładały grzywy za przestępstwa wskutek oskarżenia edyla kurulnego;
Lex Papiria z 131 r. przed Chr. zastąpiła jawne głosowanie tajnym na tych zgromadzeniach.

Plebejskie – od V w. przed Chr.;
tylko dla plebejuszy;
od lex Hortensia z 287 r. przed Chr. uchwały tych zgromadzeń wiązały także patrycjuszy;
wybierały trybuna ludowego.

SENAT
Organ ustrojowy istniejący w ciągu całej historii państwa rzymskiego.
Senatus od senex – starzec
Za królestwa byli to starzy ludzie o największym doświadczeniu i mądrości. Za republiki – senat był radą byłych magistratur – początkowo to byli ex konsulowie czy ex pretorzy – ludzie dysponujący wpływami i doświadczeniem.
Od Lex Ovinia z 312 r. przed Chr. prawo doboru kandydatów na senatorów przekazano cenzorom. Za Sulli senat liczył 600 członków a za Cezara 900, za pryncypatu 600 osób. Senat za republiki nie miał właściwej władzy ustawodawczej i wykonawczej. Był stałą radą urzędującego magistratus.
Funkcja senatora była dożywotnia.
Za republiki senat choć formalnie udzielał tylko rady, faktycznie rządził - rozporządzał funduszami państwa;
prowadził politykę zagraniczną.
Senatorowi często pełnili funkcje sędziowskie.
Do funkcji senatora obok patrycjuszy z czasem dopuszczono plebejuszy.
Senat udzielał aktu uznania czynności podejmowanych przez funkcjonariuszy publicznych;
mianował dowódców legionów;
wyznaczał ich miejsca pobytu;
kontrolował dowódców wojskowych;
wygrażał zgodę na tryumfalny wjazd wodza do Rzymu lub odmawiał tego prawa;
miał prawo przyjmowania i wysyłania posłów;
(delegacje poselskie nie były jednoosobowe, zwykle 2-5, a nawet 10 osób).
Posłów z krajów zaprzyjaźnionych przyjmowano w kurii senatu;
z krajów nieprzyjaznych w świątyni Bellony poza granicami miasta.
Senat obradował w Rzymie lub w odległości co najwyżej 1 mili od niego w zamkniętym pomieszczeniu (czasami na Kapitolu).
Senat zwoływał najpierw król, potem konsulowie, pretorzy, dyktatorzy, trybunowie ludowi.
Głosowano przez przechodzenie w obie strony sali.
Za pryncypatu senat stracił w kompetencjach finansowych i w polityce zagranicznej.
Zyskał kosztem zgromadzeń ludowych co do wyboru magistratur
a uchwały senatu zrównano z leges.
Senat uzyskał funkcje ustawodawcze za pryncypatu.
Pod koniec I w. zgromadzenia ludowe zanikły.
W III w. po Chr. uprawnienia ustawodawcze senatu zanikły, a źródłem stanowienia prawa stały się cesarskie konstytucje.
W III w. senat zredukowano do roli rady miejskiej Rzymu.
Swój senat posiadał także Konstantynopol - senaty obu stolic, były liczne po 2000 członków.
Senatorowie mieli żyć moralnie, dbać o dobre imię.
W czasie obrad senatu winni byli unikać wszelkich kłótnik i niepotrzebnych dyskusji.
Czasami wymagano quorum między 100 a 150 senatorów.

3. Okres pryncypatu
OKTAWIAN AUGUST (63 r. przed Chr. do 14 po Chr.) chciał zbudować nowy model ustrojowy – pryncypat.
Oktawian skoncentrował władzę,
otrzymał dożywotni tytuł trybuna ludowego,
tytuł najwyższego kapłana,
władzę prokonsula,
tytuł pierwszego senatora,
princeps senatus.
Ta forma państwa utrzymała się do Dioklecjana.
Urzędników mianował cesarz.
Do najważniejszych urzędników administracji należeli teraz:
prefekt pretorianów – początkowo dowódca przybocznej gwardii cesarskiej;
od II w. najwyższy rangą urzędnik mający również uprawnienia sądownicze;
prefekt miejski – cywilny naczelnik miasta Rzymu, pełniący funkcje policyjne;
praefectus annonae – urzędnik zapewniający dostawy i rozdział zboża w Rzymie;
praefectus vigilium – naczelnik policji, do którego należała także ochrona przeciwpożarowa.

PODZIAŁ TERYTORIALNY
Obszar Italii stanowił rodzaj związku Rzymu i zjednoczonych civitates gmin-miast.
Poszczególne civitates – municipia miały władze samorządowe i sądownictwo.
Poza Italią państwo było podzielone na prowincje – zarząd ich powierzano urzędnikom wyposażonym w imperium.
W pryncypacie – prowincje podzielono na:
• senackie
• cesarskie
- propretorskie
- prokonsularne
Podczas nieobecności namiestników zastępowali ich legaci.
Przychody z prowincji senatorskich kierowano do skarbu publicznego;
z prowincji cesarskich do kasy cesarskiej.
W III w. podział zatarł się.
Po śmierci Konstantyna Wielkiego utrwalił się podział na część Wschodnią i Zachodnią, rządzone przez oddzielnych władców.
Państwo podzielono na 4 prefektury – prefekci
12 diecezji – wikariusze
(każda diecezja = kilka, kilkanaście prowincji)
civitas – okręg – defensor civitatis.

4. Okres dominatu
cesarz Dioklecjan 284-305;
władca określany teraz jako dominus – pan i bóg;
biurokratyczne zarządzanie;
rozdzielenie funkcji cywilnych i wojskowych;
koncentracja władzy ustawodawczej, wykonawczej, sądowniczej i wojskowej w rękach władcy.
Przy cesarzu działała rada cesarska – święty konsystorz – złożony z kanclerza – ministra sprawiedliwości
ministra dworu – kierownictwo urzędami centralnymi i polityką zagraniczną i gwardią cesarską;
ministra skarbu;
ministra zarządzający prywatnym majątkiem cesarskim.

Występuje interwencjonizm państwowy – np.
określenie maksymalnych cen, np. za Dioklecjana w 301 r.

HISTORYCZNY ROZWÓJ ŹRÓDEŁ PRAWA RZYMSKIEGO
Fons iuris – źródło prawa
oznacza
sposoby powstawania prawa;
jak i środki służące do jego poznania
czyli
źródła tworzenia prawa
źródła poznania prawa

Źródła tworzenia to organy, które stanowiły prawo np., zgromadzenia, senat, cesarz, jak i efekty działań tych organów: lex, plebiscitum, senatus consultum, edykty, konstytucje, odpowiednie opinie jurystów.
Źródła poznania – wszelkie pomniki za pośrednictwem, których poznajemy prawo rzymskie: literackie, papirologiczne, jurydyczne, epigraficzne (np. inskrypcje).

ROZWÓJ RZYMSKIEGO PRAWA PRYWATNEGO
Prawo rzymskie rozwijało się nieco odmiennie od rozwoju państwa.
Wg A. Dębińskiego:
I okres prawa archaicznego (od początków Rzymu do poł. III w. przed Chr. – tj. do początków wojen punickich);
II okres prawa przedklasycznego – od poł. III w. przed Chr. do końca republiki;
III okres prawa klasycznego od początku pryncypatu do 235 r. po Chr. koniec panowania dynastii Sewerów;
IV okres prawa poklasycznego od 235 r. do śmierci Justyniana 565 r.

Wg K. Kolańczyka:
I okres prawa archaicznego – od założenia Rzymu do połowy III w. p. n. e.;
II okres prawa klasycznego – od połowy III w. przed n. e. do połowy III w. n. e.;
III okres prawa poklasycznego – od końca dynastii Sewerów do śmierci Justyniana.

Wg. B. Biondi:
I okres prawa archaicznego
II okres prawa republikańskiego
III okres prawa klasycznego
IV okres prawa poklasycznego
V okres prawa justyniańskiego

Prawo archaiczne = starorzymskie

Początkowo źródłem prawa był zwyczaj przodków – mos maiorum
- czyli niepisane normy prawne przekazywane z pokolenia na pokolenie
W ramach tego prawa powstała:
• władza ojcowska
• małżeństwo
• władza męża nad żoną
• własność
• dziedziczenie
• zapisy

Prawo to formułowały także orzeczenia sądów królewskich i kolegiów pontyfików. W tym czasie reguły prawne przeplatały się z regułami religijnymi i etycznymi. Król dzierżył władzę świecką i sakralną.
Wg POMPONIUSZA pod koniec królestwa pontifex maximus PAPIRIUS zebrał ustawy królewskie – zasady przypisywane królom rzymskim – ustawy głosowane przez zgromadzenia kurialne z inicjatywy królów. Były to leges regiae – stare przepisy sprzed Ustawy XII Tablic. Znane są częściowo. Ich wiarygodność jest w nauce dyskutowana.

USTAWA XII TABLIC – 451-450 przed Chr.
Lex duodecim tabularum
• był to pierwszy historycznie rzymski akt ustawodawczy zawierający ogólne normy;
• do kodyfikacji dążyli plebejusze walcząc z patrycjuszami;
• wnioski o spisanie prawa stawiali trybunowie ludowi np. TERENTILIUS ARSA;
• w 452 r. przed Chr. zgromadzenie ludowe powołało komisję złożoną z 10 patrycjuszy w celu sporządzenia kodeksu;
• w 451 r. przed Chr. sporządzili oni 10 tablic;
• w 451 r. przed Chr. wybrano ponownie 10 obywateli (także spośród plebejuszy), którzy w 450 r. przed Chr. przygotowali następne 2 tablice.
Wedle źródeł przed rozpoczęciem prac kodyfikacyjnych wysłano do Grecji komisję złożoną z trzech patrycjuszy w celu zapoznania się z prawami miast greckich zwłaszcza Aten.
Sporządzone tablice były zapewne drewniane. Wywieszono je na rynku. Spłonęły w czasie najazdu Gallów w 387 r. przed Chr., ale spisano je ponownie.
Jednak u LIVIUSA (3,57,10) i DIONA (Hal. 6,57,7) czytamy o spiżowych tablicach, u Pompejusza o eboreas – co należałoby zdaniem prof. M. Zabłockiej poprawić na roboreas – dębowych.
Wg hipotezy Wengera projekt ustawy był ogłoszony na tablicach drewnianych, zaś ostateczny tekst na spiżowych. M. Zabłocka mówi skoro było 12 to raczej były drewniane, bo z brązu odlano by 1 albo kilka.
Prof. Zabłocka pisała w książce Ustawa XII Tablic. Rekonstrukcje doby renesansu: „Istnieją normy prawne, których żywot trwa bardzo krótko, kilka lat lub nawet kilka miesięcy czy tygodni. Ale są i takie, które obowiązują przez kilkaset lat, a zasady w nich ustanowione mają jeszcze dłuższy żywot. Do takich oprócz Biblii, która stanowiła źródło prawa nie tylko w starożytności, ale nadal jest podstawą norm religii chrześcijańskiej, a nakazy i zakazy przekazane w tablicach mojżeszowych trwają wiecznie – należy Ustawa XII tablic... Formalnie Ustawa XII tablic nigdy nie została uchylona, a i dziś stanowi intelektualną podnietę dla badaczy starożytności. I to nie tylko prawników czy historyków, ale również ekonomistów, lingwistów czy socjologów”.
M. Zabłocka, Ustawa XII Tablic, Rekonstrukcje doby renesansu, Warszawa 1998, s.7-9.

CYCERON pisał w De legibus, że w czasach jego młodości dzieci w szkole uczyły się na pamięć ustawy.

Prof. M. Zabłocka pisze:
„Wątpliwe jest czy rzeczywiście w czasach młodości Cycerona uczono chłopców, całej, niekrótkiej przecież Ustawy na pamięć. Raczej poznawali oni jedynie wyjątki charakterystyczne ze względu na treść techniczno-jurydyczną”.
Tamże, s. 12.

Mimo wpływów greckich treść kodyfikacji była oryginalnie rzymska (W. Litewski). Przepisy miały prawie całkowicie charakter świecki.
Ustawa cieszyła się powagą. GAJUS napisał do niej osobny komentarz w 6 księgach.
Treść Ustawy była rozległa choć nie wyczerpująca. Ustawa była wyrazem społeczno-ekonomicznych stosunków drobnych rolników. Stąd dużo w niej miejsca zajmowało regulowanie konfliktów wynikających z prawa własności, prawa sąsiedzkiego, granicznego.
Naruszenie majątku pociągało surowsze następstwa niż wyrządzenie szkody na osobie. Schwytanie na kradzieży w nocy upoważniało poszkodowanego do zabicia sprawcy na miejscu; uszkodzenie ciała drugiej osoby do talionu lub dochodzenia kary prywatnej w pieniądzach (8,2).
Tekst Ustawy był dostępny na forum.
JUSTYNIAN traktował ją jako prawo obowiązujące.
Główny trzon ustawy stanowiły przepisy z dziedziny prawa prywatnego, procesu, egzekucji w sprawach prywatnych.

Początkowo rzymska nauka prawa wynikała z konieczności interpretacji i stosowania reguł prawnych, nacechowanych formalizmem (podczas procesu przykładowo trzeba było wypowiadać określone formuły czy dokonywać odpowiednich gestów).
W początkowym okresie wiedza prawnicza była w rękach pontyfików. Przez wieki to kapłani znali formuły procesowe i kalendarz sądowy – czyli dni, w które można było się procesować.
Widać w tym związek prawa i religii.
Demonopolizacja wiedzy kapłanów przebiegała stopniowo. Około 304 r. przed Chr. GNEJUSZ FLAWIUSZ ujawnił formuły aktów prawnych i skarg procesowych, a w 256 r. przed Chr. TYBERIUSZ KORUNKANIUSZ publicznie i bezpłatnie wyjaśniał zasady prawa. Korunkaniusz w 280 r. przed Chr. był konsulem, był pierwszym plebejskim pontifex maximus (najwyższym kapłanem w kolegium pontyfików, którego to stanowisko było dożywotnie. Sprawował władzę dyscyplinarną nad członkami kolegium pontyfików i westalkami. Pierwotnie stanowisko to było zastrzeżone dla patrycjuszy).

Leges – Jednym z podstawowych sposobów rozwoju prawa w okresie wczesnej republiki były ustawy – leges, wydawane przez komicja – zgromadzenia pełnoprawnych obywateli. GAJUS w Institutiones 1,3 pisał: Lex est quod populus iubet atque constituit – Ustawą jest to co lud nakazuje i ustanawia.
Uchwalanie ustaw dokonywało się według określonej procedury.
• Wszczynano ją na wniosek magistratury (zazwyczaj konsula lub pretora) mającej prawo zwoływania zgromadzenia
• później publicznie ogłaszano na drewnianych tablicach pokrytych białą farbą informację o wniosku ustawodawczym oraz o miejscu i czasie głosowania
• wniosek mógł być dyskutowany w okresie 24 dni
• w dniu głosowania odczytywano wniosek i głosowano (za pomocą drewnianych tabliczek)
• ustawy zatwierdzał senat (auctoritas patrum), a od Lex Publilia Philonis 339 r. przed Chr. stało się to zbędne
• uchwalone ustawy obwieszczano na zgromadzeniach, czasami na tablicach z kruszczu lub drewna.
Uchwała obejmowała:
• praescriptio - wstęp (nazwisko wnioskodawcy, datę i miejsce głosowania)
• rogatio – właściwą treść ustawy
• sanctio – część ustawy określającą skutki jej przekroczenia.
Wykaz niektórych ustaw znajdziemy u Prof. A. Dębińskiego, str. 62-63.
Ustawy nie mogły działać ze skutkiem wstecznym – Lex retro non agit (por. CJ.1,14,7; Teodozjusz II z 439 r.).
Gdy ustawa późniejsza zawierała inne uregulowania niż wcześniejsza stosowano zasadę Lex posterior derogat priori – Modestyn, Paulus.

Plebiscita
W okresie republiki wydawane były plebiscita – uchwały zgromadzenia plebejskiego – to co plebs nakazuje i postanawia. Z wnioskiem o uchwalenie uchwały podejmowanej na zgromadzeniach plebejskich występował także trybun ludowy.
Od Lex Hortensia 287 r. przed Chr. plebiscita obowiązywały także patrycjuszy).

Senatus consulta
Na początku pryncypatu, za OKTAWIANA AUGUSTA, uchwały senatu stały się powszechnie uznanym źródłem prawa.
GAJUS w Instytucjach pisał: Uchwałą senatu jest to, co senat nakazuje i ustanawia, ma ona moc ustawy, choć co do tego były wątpliwości.
Wniosek o podjęcie uchwały senatu w senacie stawiał cesarz.
Poszczególne uchwały senatu nie miały specjalnej nazwy. Tworzono je od przedmiotu regulacji, albo nazwiska wnioskodawcy, a z czasem od nazwiska osoby przeciwko, której zostały wydane.
Pod koniec pryncypatu senatus consulta zanikły.

Konstytucje cesarskie
W okresie pryncypatu cesarze prowadzili szeroką działalność ustawodawczą, wydając rozporządzenia zwane konstytucjami.
GAJUS: „konstytucją cesarską jest to, co cesarz ustanowił w dekrecie lub edykcie albo w liście i nigdy nie wątpiono, że ma moc ustawy”.
Konstytucje były przejawem dominacji cesarza w zakresie ustawodawczym, w każdej dziedzinie życia publicznego i prywatnego (zwłaszcza państwowego, administracyjnego i karnego).
Konstytucje dzieliły się na:
• edykty
• mandaty
• dekrety
• reskrypty
• sankcje pragmatyczne

Edykty – rozporządzenia cesarza o charakterze ogólnym. Przykładem jest Constitutio Antoniniana z 212 r. czy edykt Teodozjusza I z 380 r. z Tesalonik ustanawiający chrześcijaństwo religią państwową.
Mandaty – pisemne instrukcje służbowe wydawane przez cesarza w formie listu dla różnych urzędników cesarskich.
Dekrety – orzeczenia sądowe wydawane przez cesarzy w sprawach cywilnych lub karnych.
Reskrypty – pisemne odpowiedzi cesarza na zapytania prawne kierowane przez osoby prywatne, urzędników magistraturalnych lub sędziów.
Sankcje pragmatyczne – nadające przywileje, oraz zwolnienia z zaległych podatków.
W II i I w. przed Chr. głównym źródłem rozwoju prawa było prawo pretorskie.
Pretorzy, namiestnicy prowincji, edylowie kurulni wydawali edykty. Edykty takie były rozporządzeniami wydawanymi przez wysokie magistratury republikańskie, zwłaszcza pretorów miejskiego oraz dla cudzoziemców.
Pretorzy obejmując urząd (roczny) ogłaszali ustnie, a później pisemnie program działalności. Chociaż formalnie pretorzy nie mieli władzy ustawodawczej to faktycznie tworzyli nowe prawo.
Edykt pretora obowiązywał jeden rok, ale kolejni pretorzy wydając nowe edykty, przyjmowali od poprzednika postanowienia przydatne, inne usuwali.
Działalność prawotwórcza pretorów zakończona została w pryncypacie. Przełomowym wydarzeniem było opracowanie edyktu pretorskiego na polecenie cesarza HADRIANA – ok. 130 r. po Chr. tzw. Edictum Hadriani, Edictum Salvianum czy Edictum perpetuum.
Od tego czasu pretor był związany tym edyktem, a ewentualnych uzupełnień czy zmian mógł dokonać tylko cesarz. Edykt ten zatwierdził senat. Sam edykt Hadriana nie zachował się bezpośrednio. Najlepszej rekonstrukcji dokonał OTTO LENEL (1849-1935) – niemiecki romanista, w pracy Das edictum perpetuum – wyd. III Leipzig 1927.
Pretorzy wywieszali swe edykty do III w. po Chr., a więc po ukazaniu się edyktu Hadriana.




Jurysprudencja – nauka prawa, prawoznawstwo, kontakt prawa z praktyką.
ULPIAN pisał, że jurysprudencja to znajomość spraw boskich i ludzkich oraz wiedza o tym co jest zgodne i niezgodne z prawem
Podstawowe cechy jurysprudencji rzymskiej:
• ukierunkowanie głównie na wynajdywanie prawa dla konkretnych przypadków i na kształtowanie prawa;
• kontrowersyjne normy prawa – niestabilność;
• zainteresowanie prawe prywatnym i procesem cywilnym;
• znajomość historii, filozofii, retoryki;
• orientacja na praktykę;
• kazuistyka;
• topika – umiejętność myślenia problemowego;
• tradycjonalizm;
• charakter autorytarny, np. autorytet pater familias, Oktawiana Augusta, itp.;
• oryginalny, narodowy charakter, wpływy obce były minimalne.
Jurysprudencja – nauka prawa
• to przede wszystkim ona stanowiła o wielkości prawa rzymskiego;
• była w Rzymie zawsze szanowana;
• rzadko ją krytykowano, gdyż początkowo zajmowali się nią kapłani;
• w okresie późnej republiki juryści pochodzili także z nobilitas, a od I w. przed Chr. także z ordo equester = equites – jeźdźcy, rycerze
• za pryncypatu wywodzili się ze stanu senatorskiego i rycerskiego;
• za dominatu nauka charakteryzowała się anonimowością.
Juryści pełnili funkcje nieodpłatnie, ale zyskiwało im to szeroką popularność i pomagało w karierze politycznej, zwłaszcza za republiki.
Wielu jurystów piastowało bardzo wysokie godności państwowe.
Od jurystów należy odróżnić podrzędnych prawników pochodzących z niższych warstw społecznych i pełniących funkcje odpłatnie =/= mówce sądowi, adwokaci.
Od późnej republiki jurysprudencja posiadała charakter świecki.
Cyceron mówi, że juryści mają:
respondere – udzielać porad prawnych;
cavere – układać formularze procesowe;
agere – działać w procesie w charakterze pomocników stron.
Pełny rozkwit idei jurystów nastąpił za pryncypatu – okres prawa klasycznego.
„Żadna dziedzina nauki w Rzymie nie stała tak wysoko jak jurysprudencja zwłaszcza klasyczna” – pisze Prof. W. LITEWSKI.
Za dominatu nastąpił nawrót do przednaukowego prawa.
Początkowo juryści mieli znaleźć prawo dla konkretnych przypadków – Da mihi factum dabo tibi ius.
Juryści udzielali porad osobom prywatnym, magistraturom, sędziom. Od urzędników i sędziów nie wymagano fachowej znajomości prawa, ale w praktyce mieli oni rady – consilia (składające się z jurystów).
Za pryncypatu od Augusta pewni juryści uzyskali od cesarza ius publice respondendi ex auctoritate principis na mocy którego mogli udzielać odpowiedzi. Mieli oni oficjalnie uznaną pewną rolę prawotwórczą. GAJUS mówił – Jeżeli opinie są ich wszystkich zgodne to otrzymują moc ustawy.
- prawo udzielania odpowiedzi z upoważnienia cesarza.
W okresie późnoklasycznym opinie jurystów stały się ogólnie źródłem prawa, ale nie mogły uchylać innych źródeł. Za dominatu juryści stanowili moc prawotwórczą.
Juryści pomagali często pretorom tworzyć edykt oraz pomagali tworzyć konstytucje cesarskie.
Prowadzili działalność dydaktyczną – często miało to charakter prywatny i opierało się na osobistym kontakcie ze słuchaczami – dyskutowano ze słuchaczami.
Por. W. Litewski, Jurysprudencja rzymska, Kraków 2000, passim.

W I i II w. po Chr. funkcjonowały dwie szkoły:
• Sabinianów
• Prokulianów
(zajmowali się działalnością naukową i dydaktyczną)
Sabinianie: ich założycielem był CAPITO, choć nazwę szkoła wzięła od kolejnego przywódcy szkoły SABINUSA. Do szkoły należeli m. inn.: Cassius, Caelius Sabinus, Priscus, Vales, Tuscianus, Iulianus, Gajus. Przedstawiciele tej szkoły byli konserwatywni, platończykami czy epikurejczykami. Cenili aequitas. Byli bardziej przywiązani do nauki.
Prokulianie: ich założycielem był LABEO, choć szkoła nazwę zawdzięcza jej kolejnemu przywódcy – PROCULUSOWI. Do szkoły tej należeli m. inni.: Nerva Ojciec, Pegasus, Celsus Ojciec, Celsus syn, Neratus Priscus. Przedstawiciele tej szkoły byli na ogół bardziej nowatorscy. Byli zwolennikami stoicyzmu. Bardziej stawiali na ius strictum.
Szkoły te były jakby grupami osób podzielających podobne poglądy. Różnice w nauczaniu szkół były niewielkie. Dotyczyły np.:
• granicy dojrzałości u chłopców
Sabinianie byli za indywidualnym oznaczeniem dojrzałości wg stopnia rozwoju fizycznego
Prokulianie stawiali wymóg ukończenia 14 rok życia.
(Wiek dziewcząt wymagany do zawarcia małżeństwa to 12 lat).
• przetworzenia rzeczy – obróbka cudzego materiału, np. winogrona w wino, złota w wazę, desek w statek. Kto był właścicielem nowej rzeczy?
Sabinianie – właściciel materiału
Prokulianie – przetwórca
(od Paulusa przyjęto opinię pośrednią).
Za dominatu pojawiły się państwowe szkoły zwłaszcza w Rzymie, Konstantynopolu czy Bejrucie.

Juryści pisali
• dzieła będące zbiorami kazuistycznych rozstrzygnięć zwanych quaestiones, disputationes, responsa, epistulae;
• prace obejmujące krótkie podstawowe zasady, reguły – regulae, pojęcia prawne – definitiones;
• podręczniki do nauczania prawa – institutiones;
• komentarze;
• monografie;
• digesta (digerere – zbierać, łączyć) obszerne działa obejmujące systematyczne i całościowe opracowanie rozstrzygnięć prawnych danego autora przy uwzględnieniu prawa;
• komentarze do prac wcześniejszych, notae, excerpta.

Juryści wyłączali filozofię prawa, socjologię prawa, retorykę, prawo porównawcze czy historię prawa. Ograniczali się do prawa prywatnego czy procesu cywilnego. Chociaż pewne elementy powyższych dziedzin można zauważyć w jurysprudencji rzymskiej.
Dopiero w II w. po Chr. pojawiło się zainteresowanie prawem administracyjnym czy karnym.
Juryści byli autorytarni – rzadko uzasadniali swoje opinie.
Do najwybitniejszych jurystów należeli:
• SCAEVOLA II i I w. przed Chr.
• RUFUS – przyjaciel Cycerona
• CAPITO
• SABINUS I w.
• LABEO I w. przed Chr./ I w po Chr.
• CELSUS I/II w.
• JULIANUS II w.
• POMPONIUSZ II w.
• PAPINIAN II/III
• PAULUS II/III
• ULPIAN
• MODESTYN





















KODEKSY
W dominacie władza ustawodawcza należała niepodzielnie do cesarza, którą wykonywał poprzez wydawanie konstytucji zwanych leges generales. Było ich wiele. Od III w. po Chr. tworzono ich zbiory zwane kodeksami – codices.
Łaciński termin codex oznaczał nie tylko zbiór ustaw cesarskich, ale i formę książki obejmującej zespolone ze sobą grzbietem składki (często pergaminowe). Do końca V w. kodeks wyparł zwoje.
Do najważniejszych kodeksów należały:
Codex Gregorianus
Codex Hermogenianus
Codex Theodosianus.
Innymi zbiorami były:
Novellae posttheodosianae
Constitutiones Sirmondianae

CODEX GREGORIANUS
• prywatny zbiór rozporządzeń cesarskich, sporządzony w czasach Dioklecjana ( w roku 291 lub 292), którego autorem był GREGORIUS, będący prawdopodobnie wysokiej rangi urzędnikiem cesarskim;
• zbiór zawierał reskrypty cesarskie wydane od Hadriana (117-138) do Dioklecjana;
• dzielił się na księgi, tytuły i konstytucje;
• zachował się w niewielkich fragmentach;
• częściowo materiał został przejęty przez Kodeks Justyniana.

CODEX HERMOGENIAUS
• prywatny zbiór ustaw cesarskich, sporządzony w czasach Dioklecjana;
• jego autorem był HERMOGENIANUS, żyjący na przełomie III i IV w. po Chr. – prawdopodobnie wysoki urzędnik administracji cesarskiej
• opublikowany w 295 r. po Chr.;
• obejmował rozporządzenia Dioklecjana z 293 i 294 r. po Chr.;
• zredagowany w 1 księdze z podziałem na tytuły i konstytucje;
• zachował się w drobnych fragmentach;
• pośrednio przekazany w Codex Iustinianus.


CODEX THEODOSIANUS
• pierwszy oficjalny – urzędowy zbiór ustaw cesarskich;
• ogłoszony w 438 r. po Chr. przez TEODOZJUSZA II (408-450);
• na zachodzie przyjęty został przez cesarza WALENTYNIANA III (425-455);
• komisja chciała zebrać prawo zawarte w pismach jurystów i konstytucje cesarskie – komisja powołana w 429 r.;
• ostatecznie zebrała je nowa komisja z 435 r. ale tylko ustawy cesarskie począwszy od Konstantyna Wielkiego + 337 r. aż do Teodozjusza II włącznie;
• komisja mogła dokonać skrótów, opuszczać terminy, które wyszły z użycia.
Teodozjusz II (Flavius Theodosius) (ur. 10 kwietnia 401, zm. 28 lipca 450) – najstarszy syn cesarza Arkadiusza i wnuk Teodozjusza I Wielkiego. Był cesarzem wschodniorzymskim w latach 408-450 (został nim samodzielnie w wieku 7 lat.
Pozostawał pod przemożnym wpływem kobiet - starszej siostry Pulcherii i żony Ateny-Eudokii (matki jego jedynego dziecka - córki Licynii Eudoksji). Za jego rządów dochodziło do sporów religijnych na tle wyznaniowym (burzenie synagog). Podejmowano wysiłki dyplomatyczne, mające odwró