Prawo Rzymskie - skrypt

Pojęcie prawa:
• Ius – prawo ludzkie; fas – prawo boskie
• Prawo przedmiotowe, a podmiotowe
• Intuicyjne pojmowanie – sztuka stosowania tego, co dobre i słuszne
• Kazuistyka – przyczyny (indywidualne sytuacje konfliktowe), skutki (ustawodawstwo Justyniana), próby przezwyciężenia – usiłowania systematyzacyjne

Podziały prawa:
• Prawo publiczne – dotyczy społeczeństwa
• Prawo prywatne – interesów klasy panującej:
o Wszelkie prawo, którym się posługujemy dotyczy albo rzeczy, albo osób, albo powództw – Gaius.
o System pandektowy - prawo prywatne materialne (rodzinne i majątkowe – rzeczowe, zobowiązania, spadkowe) i część ogólna (podmioty stosunków prawnych, pojęcie rzeczy, czynności prawne).

Periodyzacja dziejów prawa rzymskiego:
• Państwo typu niewolniczego. Formy państwa:
o Królestwo (753 – 509 p.n.e.)
o Republika (509 – 27 p.n.e.)
o Pryncypat (27 p.n.e. – 284 n.e.)
o Dominat (284 – 476 na zachodzie, 565 na wschodzie)
• Etapy rozwoju prawa prywatnego – wpływ rozwoju sił wytwórczych:
o Okres prawa starorzymskiego (archaicznego) – od założenia Rzymu do połowy III w. p.n.e. (początek wojen punickich – 264 – 146 p.n.e.)
o Okres rozwoju i prawa klasycznego – od połowy III w. p.n.e. do końca dynastii Sewerów (235 n.e.)
 Prawa przedklasycznego (do schyłku republiki)
 Prawa klasycznego (pryncypat)
o Okres schyłkowy (prawa poklasycznego) – 235 – do śmierci Justyniana
 Prawa justyniańskiego (527 – 565)

Źródła prawa rzymskiego:
• Źródła powstania prawa – czynniki prawotwórcze
• Źródła poznania prawa – efekty ich działania
• Prawa ludu rzymskiego składają się z ustaw, uchwał plebsu, uchwał senatu, konstytucji cesarskich, edyktów tych osób, które mają prawo ich ogłaszania, odpowiedzi uczonych.

Ustawa XII tablic:
• Lex duocendim tabularum – 451 – 450 p.n.e. – uściślenie prawa zwyczajowego w interesie plebejuszy. Dwie dziesięcioosobowe komisje, każda powołana na rok.
• Prawo prywatne, proces, postępowanie egzekucyjne – społeczno –ekonomiczne stosunki drobnych rolników.
• Brak systematyki, nigdy formalnie nie uchylono

Ustawodawstwo zgromadzeń ludowych:
• Komicja pod przewodnictwem magistratur (dyktatorów, konsulów, pretorów): contiones  rogatio  leges rogatae
• Plebiscitia – uchwały plebsu, obowiązywały ogól obywateli od 286 p.n.e. (lex Hortensia de plebiscitis)
• Prawo prywatne, ostatnia za Nerwy, nazwisko wnioskodawcy

Uchwały senatu:
• Senatus consulta – moc ustawy
• Republika (300, od I w. p.n.e. – 600) – konserwatywny wykładnik interesów możnowładztwa, pośredni wpływ na ustawodawstwo
• Pryncypat – II w. n.e. – przejęcie funkcji ustawodawczych. Uchwały na wniosek cesarski (oratio principis)

Konstytucje cesarskie:
• Dekret, edykt, lub list mający moc ustawy
• Dekrety – rozstrzygnięcia spraw spornych – cechy rozstrzygnięć wzorcowych
• Edykty – normy obowiązujące za życia, czasem po śmierci autorów
• Reskrypty – odpowiedzi, wyjaśnienia wątpliwych kwestii prawnych  proces reskryptowi
• Mandaty – pisemne instrukcje dla urzędników, namiestników prowincji – sprawy administracyjne
• Cechy charakterystyczne:
o Bezpośrednia działalność prawotwórcza (szczególnie prawo publiczne)
o Prawo prywatne – wyzyskanie tradycyjnych czynników prawotwórczych
o Indywidualne, doraźne rozstrzygnięcia konkretne, lecz stosowane analogicznie

Pretor i jego edykt:
• Wymiar sprawiedliwości – iurisdictio częścią najwyższej władzy państwowej – imperium
• Najpierw konsulowie, od 367 p.n.e. – pretorowie. Jurysdykcja karna – edylowie kurulni (targi niewolników, bydło), na prowincjach – namiestnicy, odpowiednikiem edylów – kwestorowi.
o Pretor miejski – praetor urbanus
o Pretor peregrynów – praetor peregrinus (od 242 p.n.e.)
• Ius edicendi – prawo ogłaszania zapowiedzi, w jaki sposób magistratura będzie korzystała z władzy (ochrona w procesie i poza nim, formularze)
• Ustawa roczna, następca mógł przejąć treść edyktu – edictum translaticium + edicta nova
• Ok. 130 Hadrian polecił Julianowi ujednolicenie edyktów  edictum perpetuum (edykt wieczysty)
• Ius honorarium

Jurysprudencja okresu przedklasycznego:
• Odpowiedzi uczonych prawników, zgodne – moc ustawy. Interpretacja prawa zwyczajowego, doradcy magistratur, współpracownicy cesarzy.
• Republika – monopol kapłanów – układanie formularzy. Kolegium pontyfików (6,9,15) – pontifex maximus. Patrycjusze – narzędzie władzy
• 300 p.n.e. – ujawnienie kalendarza sądowego i zbioru formuł prawniczych. Plebejski pontifex maximus – Tiberius Coruncanius – nauczanie prawa
• Opiniowanie w konkretnych przypadkach, układanie formularzy aktów prawnych
• Pod wpływem nauki greckiej – próby definicyjne. Veteres – dawni:
o Quintus Mucius Scaevola – podręcznik prawa cywilnego
o Servius Sulpicius Rufus – komentator edyktu pretorskiego

Jurysprudencja okresu klasycznego:
• August, lub Tyberiusz – przywilej do udzielania opinii prawnych „pod autorytetem cesarza”
• Ścisłość sformułowań, jasność konstrukcji, obróbka szczegółów, oszczędność środków wyrazu
• Formy literackie:
o Zbiory rozstrzygnięć: responsa, quaestiones, disputationes, epistulae, digesta
o Komentarze do ustaw, edyktów, dzieł dawniejszych jurystów
o Podręczniki i zbiory zwięzłych zasad: sententiae, regulae, definitiones, differentiae
o Opracowania monograficzne
• Autorytatywny, dogmatyczny charakter wypowiedzi, brak zainteresowania nauką, nieprzejrzystość systematyki, osłabienie rozmachu twórczego
• 30 – ius publice respondendi, 33 – włączenie do Digestów
• Prywatne szkoły prawa – stationes, zakłady nauczania – Sabinianie i Prokulianie
• Przedstawiciele z I i II w. n.e.:
o Marcus Antistius Labeo - założyciel Prokulianów, zwolennik republiki
o Massarius Sabinus – ius publice respondendi jako pierwszy ekwita
o Publius Iuventius Celsus, filius – Prokulianin, doradca Hadriana
o Julian (Salvus Iulianus) – wygaśniecie sporów między szkołami, Digesta
• Przedstawiciele późnego klasycyzmu:
o Papinian (Aemilius Papinianus) – książe jurystów rzymskich, w 212 stracony na rozkaz Karakalli, po zabójstwie Gety, oszczędność słowa
o Iulius Paulus – zbiory przypadków praktycznych
o Ulpian (Domitius Ulpianus) – rywal Paulusa, zginął w 223 jako dowódca gwardii pretoriańskiej.
o Gaius – II w. n.e., zajmował się nauczaniem prawa, Instytucje – ok. 160 r. – wykład prawa prywatnego w 4 księgach: 1816 – palimpsest w Weronie, 1927 i 1933 – Egipt

Charakterystyka prawa okresu klasycznego:
• Tendencja do redukcji wielości czynników prawotwórczych  cesarz
• Efekty działania dawnych czynników trwały nadal
• Jurysprudencja – pośrednik pomiędzy systemem prawnym, a potrzebami obywateli

Systemy prawa rzymskiego:
• Ius civile:
o Na początku jedyny, później zasadniczy zespół norm prawnych, obowiązujących w państwie rzymskim
o Formowało się jako prawo zwyczajowe, rozwijało się poprzez ustawodawstwa i działalność jurysprudencji
o Obowiązywało obywateli rzymskich (wyjątki)
o Od II w. p.n.e. - prywatne
• Ius honorarium:
o Działalność prawotwórcza magistratury, ius praetorium - pretorowie
• Ius civile – ius honorarium:
o Te same sytuacje uregulowane podwójnie
o Nowości ius honorarium przechodziły do ius civile
o Prawo pretorskie – wspomaga, uzupełnia, lub poprawia prawo cywilne (przepisy zdezaktualizowane, niesłuszne – desuetudo)
• Ius gentium:
o Prawo własne każdego narodu – ius civile, prawo wspólne – ius gentium (wszyscy mieszkańcy państwa)
o Kolizje – ludy podbite – własne prawo prywatne, zasada personalności prawa – częstsze w miarę rozwoju gospodarki
o Prawa lokalne – brak równości, jedynie tolerowane
o Przydatne w nieformalnym obrocie gospodarczym, opartym na zaufaniu
o Zespół norm formowanych i stosowanych w praktyce pretora peregrynów
• Ius gentium – ius civile
o Ius gentium – nawarstwienie historyczne – świeckie, swobodniejsze w formie, ograniczone do stosunków majątkowych, dostępnym nie tylko dla obywateli.
o Ius civile – surowość i rygoryzm (ius strictum), ius gentium – prawo słuszne (ius aequum)
• Ius gentium – ius honorarium
o Część ius gentium formowała się poprzez ius honorarium
• Ius gentium – ius naturale

Ustawodawstwo cesarskie i jego opracowania:
• W dominacie – nieomal jedyne źródło prawa, najważniejsze – edicta: leges edictales, leges generales – rozpowszechniane niedbale.
• Codex Gregorianus – uporządkowany zbiór konstytucji cesarskich od Hadriana do 291 r.
• Codex Hermogenianus – uzupełnienie poprzedniego (Dioklecjan do 295, Konstantyn do 314)
• Codex Theodosianus – projekt Teodozjusz II – prace przygotowawcze (429 – 437) – 16 osobowa komisja – konstytucje cesarskie od Konstantyna – podzielone na księgi i tytuły w porządku chronologicznym. Prawo publiczne, zbiór oficjalny. Zachodniorzymskie konstytucje – nowele poteodozjańskie.

Prawo rzymskie okresu poklasycznego:
• Jurysprudencja:
o Dostosowanie prawa do sytuacji po wielkim kryzysie III w.
o Okres biurokratyczny – autorytet cesarza, literatura prawnicza
o Uproszczenie spuścizny historycznej, formułowanie ogólnych zasad, opracowania anonimowe
• Nauczanie prawa:
o Szkoły prawnicze: Rzym, Bejrut, Konstantynopol
o Programy nauczania:

Rok: Program: Studenci: Po Justynianie:
I Instytucje Gaiusa Dupondii/ Iustiniani novi Instytucje, 4 księgi Digestów
II Komentarze do edyktu Edictales Digesta
III Responsa Papiniana Papiniaistae Digesta
IV Responsa Paulusa Lytae Digesta
V Konstytucje cesarskie Prolytae Kodeks

• Zbiory „dawnego prawa”:
o Ius – obfitsze, bardziej skomplikowane, niż leges, nadal obowiązywało
o Pauli Sententiae – zbiór zwięzłych zasad prawnych, uznane przez Konstantyna W.
o Regulae Ulpiani – elementarne opracowanie
o Fragmenta vaticana – obfity prywatny zbiór o charakterze pionierskim.
• „Ustawy o cytowaniu”
o Konstytucje Konstantyna Wielkiego:
 321 – pozbawienie znaczenia uwag krytycznych Paulusa i Ulpiana do dzieł Papiniana
 327 – 328 – wyjaśniała wątpliwości co do dzieł Paulusa
o Konstytucja raweńska z 426 – ogłosił ją Walentynian III w Rawennie. Obowiązywały pisma 5 jurystów: Gaiusa, Papiniana (autorytet czołowy), Paulusa, Ulpiana, Modestyna.
o Zmiana z 438 – klauzula o obowiązywaniu pism innych jurystów, porównaniu rękopisów uprzywilejowanych.
• Wulgaryzacja
o Prawo uczone – elita państwa rzymskiego. Ustawodawstwo cesarskie było nieznane i nierozumiane
o Prawo zwyczajowe obowiązywało na podstawie dawności, ogólnej aprobaty, słuszności, niekiedy – zgodności z ustawami.
o Wulgaryzacja formy – język rozwlekły i niejasny
o Wulgaryzacja treści – zacieranie pojęć
o Prawo wulgarne – od Konstantyna W. do Justyniana – przeciwstawianie pojęciowe prawa klasycznego
Kodyfikacja Justyniana:
• Ogólna koncepcja
o Chaos – leges i ius. Celem Justyniana – odbudowa świetności imperium, środkiem – uporządkowanie systemu prawnego
o Plany – 8 konstytucji cesarskich, Trybonian, 7 lat
o 529 – Kodeks, wątpliwości  50 rozstrzygnięć
o Grudzień 533 – Digesta (3 zamiast 10)
o Listopad 533 – Instytucje
o 534 – druga redakcja Kodeksu
• Instytucje
o Wstępny podręcznik do nauki prawa, obowiązująca ustawa
o Komisja: Trybonian, Teofil z Konstantynopola, Doroteus z Bejrutu
o Wykład prawa obowiązującego, odwołania do nieaktualnego
o Wykład dogmatyczny, abstrakcyjny, anonimowy, wystylizowany autorytatywnie, systematyka wzorowana na Instytucjach Gaiusa
• Digesta
o Dokonany urzędowo wybór z dawnego prawa
o 17 – osobowa komisja (Trybonian) – 2 dygnitarzy, 4 profesorów, 11 adwokatów z Konstantynopola. Podkomisje – „masy” materiałów:
 Masa sabiniańska
 Masa edyktalna
 Masa papiniańska
 Masa luźna - appendix
o 5 % materiału, 38 jurystów, 5 uprawnionych – 2/3 dzieła, odległość – ok. 300 lat
o Przekształcenia tekstów klasycznych (interpolacje) – dwoista postawa
o Prawo prywatne, postępowanie cywilne, duo terribles libri
o 50 ksiąg, 429 tytułów
• Kodeks
o Kodeks z 529 – po 5 latach uchylony, 534 – Codex Iustinianus – Trybonian, Doroteus, 3 adwokatów
o Zbiór konstytucji cesarskich
o Prawo „nowe”, głównie prywatne
o 12 ksiąg, 4600 konstytucji
• Nowele
o Novellae constitutiones (535 – 565) – kompilacja w porządku chronologicznym, 90 % w języku greckim
• Corpus iuris civilis
o Ustawodawstwo Justyniana wraz z nowelami
o Kompilacja/ kodyfikacja – redukcja, systematyzacja.
o Romantyzm prawniczy – trudności w stosowaniu (egzegeza harmonistyczna)
• Prawo rzymsko – bizantyjskie
o Zakaz komentowania Digestów – tłumaczenia, streszczenia, zestawienia
o Parafraza Teofila – grecki przekład Instytucji (Teophilus)
o Ekloga – 726 na polecenie Leona III – prawo cywilne i karne o przeznaczeniu praktycznym
o Bazyliki – Bazyli I, Leon VI Filozof – obszerny (60 ksiąg) wyciąg z Digestów, Kodeksu i Nowel + komentarze (scholie)
o Heksabiblos – 1345 – małe kompendium prawa cywilnego i karnego – Konstanty Hermenopolus (sędzia z Thesalonik). Zwięzła forma
o Stan po upadku Cesarstwa Zachodniego – Leges Romanae Barbarorum
o Szkoła glosatorów
o Szkoła komentatorów
o Ekspansja prawa rzymskiego w praktyce – kameraliści, praktycy, pandektyści
o Humanizm – gallicus mos docendi, holenderska szkoła „jurysprudencji eleganckiej”
o Szkoła historyczna – odkrycie Instytucji Gaiusa
o Krytyczny kierunek badań

Pojęcie procesu cywilnego:
• Prawo procesowe – prawo, które dotyczy powództw
• Ochrona była zindywidualizowana, pozostawiona do uznania pretorów
• Podział postępowania na dwie fazy: przygotowawczą (in iure) i rozstrzygającą (apud iudicem) – podział pracy, urządzenie o charakterze demokratycznym – dostępne dla obywateli
• Organy ochrony prawnej:
o Magistratury jurysdykcyjne – konsulowie (niesporna), pretorowie (sporna), namiestnicy. Consilium – rada przyboczna. Personel wykonawczy – pisarze, woźni, strażnicy przyboczni, posłańcy
o Sędziowie prywatni – sędzia jednostkowy (iudex unus) wybierany z listy
o Sąd centumwiralny – sąd stu mężów – sprawy spadkowe, własności gruntów, stwierdzenie stanu
o Zmiany w okresie pryncypatu – cognito extra ordinem – nadzwyczajna droga rozpoznawania sporów w oparciu o autorytet cesarza. Nowe urzędy: prefekt pretorianów, prefekt miasta, urzędnicy sądowi – iuridici.
o Zmiany w okresie dominatu – zwierzchnicy jednostek terytorialnych – organem ochrony praw prywatnych. Jurysdykcyjne przywileje stanowe. IV w. – defensor plebis. Od Konstantyna – sądownictwo biskupów.
• Strony procesowe
o Actor (powód), reus (pozwany) – najczęściej pojedyncze osoby.
o Rola stron w procesie prywatnym – współdziałanie z magistraturą i sędzią w decydujących momentach.
o Zdolność procesowa – zdolność do występowania w procesie
o Legitymacja procesowa – czynna, lub bierna
o Zastępstwo procesowe: kognitor, prokurator
o Pomocnicy stron: kapłani, świeccy juryści, mówcy sądowi, adwokaci.
• Ramy organizacyjne procesu
o Czas – dni dozwolone (dies fasti). 321 – wyłączenie niedzieli z obrotu sądowego.
o Miejsce – place publiczne (jawność). Cesarze – pomieszczenia zamknięte
o Właściwość sądowa – forum:
 Właściwość rzeczowa – sprawy większe i mniejsze
 Właściwość miejscowa – miejsce zamieszkania pozwanego, odchylenia (umowa, nieruchomość)
o Dokumentacja – ustność, później protokołowanie
o Koszty – Republika i pryncypat – bezpłatność (ryzyko procesowe – kary pieniężne). IV – VI w. – wysokie opłaty (zaliczka – wnioskodawca)
• Actio – powództwo, roszczenie

Rozwój historyczny procesu rzymskiego:
• Proces legisakcyjny – dominuje w republice
• Proces formułkowy – od II w. p.n.e. Na przełomie republiki i pryncypatu - jedyny
• Proces kognicyjny – okres pryncypatu/ prawa klasycznego, pozostaje w okresie dominatu.

Pomoc własna i jej ograniczenia:
• Realizowana siłami jednostki, lub grupy społecznej – zaczepna (ofensywna) i obronna (defensywna)
• Granice obrony koniecznej – stosowana nie dla zemsty, lecz dla ochrony przed siłą poważną, bezpośrednią i bezprawną.
• Pomoc własna o charakterze zaczepnym (samopomoc) – problem państwowy – wydanie osobnych ustaw julijskich (Cezara, lub Augusta) – „w sprawie przemocy w życiu publicznym i prywatnym). Pryncypat – dekret boskiego Marka (wierzyciele). Digesta – ochrona prawa należy do władzy, nie do poszczególnych osób
• Polubowne rozwiązywanie sporów – kompromis, arbiter

Charakterystyka procesu legisakcyjnego:
• Najstarsza postać, od lex i actio  postępowanie związane z ustawami
• Formalizm – symboliczne gesty, formułki słowne (staranne przemyślenie)
• Ograniczony krąg zastosowania – obywatele rzymscy, oparty na ustawach, ograniczenia faktyczne (ryzykowność)
• Lex Aebutia z II w. p.n.e. – ograniczenie; ustawy julijskie z 17r. p.n.e. – usunięcie. Do III w przed sądem centumwiralnym

Rodzaje legis actiones:
• Legis actio sacramento:
o Normalny sposób postępowania w sprawach spornych
o Sacramentum – przysięga, piaculum – ofiara przebłagalna
o W prawie świeckim – suma pieniężna  50 asów (wartość poniżej 1000, wolność), 500 asów (powyżej 1000)
o Legis actio sacramento in rem – forma dochodzenia praw do władztwa nad rzeczami – obydwie strony i rzecz sporna  windykcja i kontrawindykacja (formułki, dotknięcie laską), wezwanie do zapłacenia sacramentum – sędzia orzekał o jego losach.
o Legis actio sacramento in personam – środek procesowy służący do dochodzenia należności o charakterze osobistym.
• Legis actio per iudicis postulationem
• Legis actio per condictionem
• Legis actio per manus iniectionem
o Egzekwowanie prywatnych należności o charakterze osobistym – należności niewątpliwe, określone w pieniądzach, stwierdzone w wyroku.
o Egzekucja bez uruchamiania postępowania sądowego – furtum manifestum, należność poręczyciela, dochodzenie odsetek od lichwiarzy.
o Skierowana przeciw osobie dłużnika – po 30 dniach – manus iniectio (manus depellere – vindex). 60 dni na wykup, układy stron  swoboda wierzyciela. Złagodzona w lex Poetelia z 326 p.n.e.
• Legis actio per pignoris capionem

Charakterystyka procesu formułkowego:
• Normalna forma ochrony praw prywatnych w ostatnim stuleciu republiki i pryncypacie (do 342)
• Przekształcony wewnętrznie proces legisakcyjny, bądź wykształcony w praktyce pretora peregrynów

Postępowanie in iure w procesie formułkowym. Obrona pozwanego:
• Początek postępowania:
o Wymóg obecności stron – obowiązek stawienia się przed sądem – wezwanie prywatne i ustne
o W okresie republiki ograniczenia in ius vocatio kategorie osób, których nie można było pozywać. W przypadku braku reakcji na wezwanie – kara prywatna.
o Vadimonium – przyrzeczenie stawienia się przed sądem pod rygorem zapłaty (maks. 100 000 sesterców). Jej zapłacenie nie zwalniało z zapłacenia samej należności.
o Editio actionis (zapowiedź powództwa) – obowiązek pozasądowego uprzedzenia kandydata na pozwanego o zamiarze wytoczenia mu procesu.
• Możliwości zakończenia sporu in iure:
o Postulatio actionis – wniosek powoda o udzielenie ochrony procesowej
o Denegatio actionis – odmowa ochrony procesowej (walka z pieniactwem, narzędzie dyskryminacji)
o Confessio in iure – uznanie powództwa przez pozwanego
o Iusiurandum – przysięga (pozwanego – odmowa ochrony; powoda – zwycięstwo). Krzywoprzysięstwo – karane.
o Transactio – ugoda (nacisk pretora na strony)
o Eliminacja sporów bagatelnych
• Stanowisko pozwanego
o Indefensio – gdy pozwany zachowywał się biernie. Przy actiones in rem – swoboda wdania się w spór (obowiązek wydania rzeczy), przy actiones in personam – obowiązek (dopuszczenie do egzekucji osobistej, lub majątkowej).
o Zaprzeczenie (negatio) – przeciwstawienie twierdzeniom powoda. Zaprzeczenie bezpodstawne (infitiatio) – zasądzenie w podwójnej wysokości.
o Exceptio – podniesienie zarzutu procesowego – nowa okoliczność.
• Zakończenie postępowania in iure
o Ustalenie treści formułki – decyzja pretora po rozważeniu postulatów stron, ustalenie sędziego.
o Litis contensatio – utwierdzenie sporu – akt dokonywany między pretorem, a stronami. Konsumpcja uprawnienia do wniesienia powództwa, moment decydujący – stan faktyczny.

Budowa formułki pretorskiej:
• Charakterystyka - formula, iudicium, actio - owoc pierwszej fazy postępowania, instrukcja dla sędziego – zasądzenie lub uwolnienie pozwanego w zależności od wyników postępowania dowodowego. Tabulae ceratae.
• Zwyczajne części składowe:
o Treść poprzedzało wyznaczenie sędziego
o Intentio – żądanie powoda (formułki prejudycjalne – jedyna część)
o Condemnatio – udzielenie sędziemu władzy uwolnienia, lub zasądzenia (incertum – określenie należności)
o Demonstratio – opis stanu faktycznego, przed intentio.
o Adiudicatio – pozwolenie przysądzenia rzeczy, lub prawa własności któremuś z uczestników sporu – tylko w powództwach działowych:
 Actio familae erciscundae – podział spadku pomiędzy współspadkobierców
 Actio communi dividundo – wspólnej rzeczy pomiędzy współwłaścicieli
 Actio finium regundorum – uregulowanie granic między sąsiadami
• Nadzwyczajne części składowe:
o Praescriptio – dodatkowe klauzule
o Praescriptio pro actore – klauzula w interesie powoda (nie obejmowanie w całości przedmiotu powództwa)
o Exceptio – klauzula w interesie pozwanego – nowa okoliczność pomiędzy intentio, a condemnatio – postęp w rozwoju kultury prawniczej i zasad słuszności. Exceptio doli – zarzut podstępu. Klasyfikacja ekscepcji:
 Niweczące – skutki trwałe
 Odraczające – tymczasowe
 Peremptoryjne
 Dylatoryjne
o Replicatio – ekscepcja przeciwna  duplicatio  triplicatio
Pojęcie i rodzaje powództw – actiones:
• Klasyfikacja powództw
o Actiones in rem (vindicationes) – ochrona władztwa nad rzeczami, kierowały się przeciwko wszystkim nieuprawnionym. Actiones in personam (conditiones) – sankcjonowały osobiste uprawnienia wierzyciela przeciw dłużnikom.
o Actiones perpetuae – wieczyste; actiones temporales - czasowe
• Powództwa prawa pretorskiego:
o Formulae in ius conceptae – formułki oparte na prawie – intentio (prawo Kwirytów, oportere)
o Actiones utiles – powództwa analogiczne – podstawową actio przyznawaną większym kategoriom osób
o Powództwa ze zmianą podmiotów – umieszczano różne osoby w intentio i condemnatio
o Formulae fictiae – formułki z elementem fikcji – zasady słuszności (przyjęcie brakującego elementu za istniejący)
o Formulae in factum conceptae – formułki osnute na faktach – opis tego, co się zdarzyło
• Powództwa konkurujące:
o Eliminacja – przedmiot sporu identyczny, cel – jednakowy – jedna actio (wybór – litis contensatio)
o Kumulacja – różne cele (wyrównanie szkody, kara prywatna, mieszane) i powództwa karne

Postępowanie apud iudicem:
• Ogólny charakter
o Brak formalistyki, pewne zasady
o Zaoczność – post meridiem praesenti litem addictio
o Postępowanie dowodowe – ustalenie stanu faktycznego
o Ciężar przeprowadzenia dowodu – powód (intentio, demonstratio), pozwany (exceptio).
o Świadkowie – dobrowolni, strona procesowa, dowód z biegłych, dokumentów
• Granice władzy sędziego
o Upoważnienie zawarte w condemnatio: zasądzenie, lub uwolnienie pozwanego. Przedmiot nie określony – górna granica
o Iudicia stricti iuris – uwolnienie, lub zasądzenie w całości
o Pluris petitio – nadmierne żądanie:
 Re (przedmiot
 Tempore (czas)
 Loco (miejsce)
 Causa (przyczyna prawna)

o Iudicia bonae fidei - rozsądne uregulowanie sporu (cokolwiek się będzie należało na podstawie dobrej wiary):
 Zarzut podstępu, groźby
 Potrącenie – compensatio
 Uwolnienie w przypadku zapłaty dokonanej po litis contestatio
• Wymóg kondemnacji pieniężnej i jej złagodzenie
o Condemnatio pecuniaria – zasądzenie tylko na zapłacenie kwoty pieniężne
o Formula arbitraria – wezwanie pozwanego do spełnienia żądania podnoszonego przez powoda  dopuszczenie powoda do oszacowania wartości przedmiotu sporu
o Actiones arbitrariae – uniknięcie infamii

Wyrok i jego prawomocność:
• Obowiązek sędziego – wymuszenie poprzez karę pieniężną (multa), chyba że sprawa nie była dla sędziego jasna
• Sententia, iudicatum – nie wymagano pisemnej formy, ani uzasadnienia.
o Treść – najczęściej zasądzenie, lub uwolnienie.
o Sędzia, ani inny organ nie mógł zmienić orzeczenia.
• Problem wyroku nieprawidłowego:
o Nieważny – nie wywierał skutków prawnych, chyba że został wykonany
o Formalna poprawność – namiastki apelacji
• Obrona przeciw powództwu egzekucyjnemu:
o Revocatio in duplum
o Intercessio – sprzeciw magistratury wyższej, lub równej
o Restitutio in integrum – anulowanie skutków postępowania i wyroku
o Osobista odpowiedzialność sędziego

Egzekucja osobista:
• Actio iudicati – do rozpoczęcia egzekucji prowadziło powództwo na podstawie wyroku (30 dni  ecictio actionis i in ius vocatio). Zakwestionowanie wyroku (bezpodstawne – nadużycie obrony)
• Więzienie prywatne, lub egzekucja majątkowa

Egzekucja majątkowa:
• Missio in bona – wprowadzenie wierzyciela w posiadanie majątku dłużnika. Publiczne ogłoszenie egzekucji (proscriptio)  cały majątek.
• Venditio bonorum – 30 dni – żyjący/ 15 – zmarli  infamia, decydująca faza egzekucji  magister bonorum  prywatna licytacja
• Bonorum emptor – nabywca majątku dłużnika
• Cessio bonorum – ograniczenie egzekucji dla dłużników, którzy popadli w trudności bez swojej winy – dobrowolne odstąpienie majątku (Cezar, lub August)
• Beneficium competentiae – konieczne środki do życia
• Distractio bonorum – przywilej egzekucyjny dla senatorów, uchwalony w pryncypacie. Egzekucja majątkowa syngularna – części składowe majątku.

Charakterystyka procesu formułkowego:
• Postęp na tle procesu legisakcyjnego – mniej formalistyczny, szerzej dostępny.
• Zakres zastosowania – w Rzymie i Italii. Niewolnicy – brak dostępu
• Pozostałości formalizmu – skrępowanie sędziego treścią formułki, skutki litis contestatio.
• Niedomagania funkcjonalne – wpływy na sędziów

Charakterystyka procesu kognicyjnego:
• Pryncypat – postępowanie nadzwyczajne (od Augusta do Justyniana)
• Struktura
o Proces jednolity
o Aparat jurysdykcyjny w całości państwowy – sędziami byli urzędnicy
o Sędzia kierował postępowaniem z urzędu na zasadzie autorytetu
o Brak jawności – pisemność, wysokie koszty
• Proces reskryptowy:
o Potrzeba angażowania autorytetu cesarskiego – odsyłanie spraw przez sędziów, osoby prywatne – rozstrzygnięcia hipotetyczne
o Postępowanie na podstawie reskryptu – okazanie przeciwnikowi proces – sędzia sprawdzał stan faktyczny
• Znaczenie i funkcja procesu kognicyjnego:
o Państwowy, powszechny, materiał do ukształtowania procesu rzymsko – kanonicznego
o Prostszy w konstrukcji, mniej formalistyczny, bardziej autorytatywny, niż formułkowy
o Przewlekłość, niska jakość aparatu sądowego – matactwa procesowe, asocjalność.

Przebieg postępowania w procesie kognicyjnym:
• In ius vocatio – akt pisemny i urzędowy. Pismo procesowe  odpowiedź na pismo powoda (gwarancja stawiennictwa – przysięga, poręczycielstwo, więzienie sądowe)
• Zaoczność – proces kontumacjalny – postępowanie bez udziału jednej strony.
• Litis contestatio – na początku sprawy po narratio i contradictio – punkt orientacyjny, bez konsumpcji.
• Dowody – dokumenty. 334 – testis unus, testis nullus – pozycja społeczna, obowiązek świadectwa, przysięga. Ustawowe wskazówki – domniemania, ciężar przeprowadzenia dowodu.
• Swoboda orzeczenia sędziowskiego – podlegał tylko ustawom, mógł zasądzić powoda
• Egzekucja – sądowy organ wykonawczy, egzekucja syngularna (ruchomości, nieruchomości, wierzytelności). 388, 486, 529 – publiczne więzienia za długi.

Apelacja:
• Autorytet cesarza – zwracano się doń o ponowne rozpatrzenie spraw
• W okresie dynastii Sewerów na żądanie jednej ze stron sąd rozpatrywał sprawę od nowa – poprawianie niesprawiedliwości
• Często nadużywana. 331 – konstytucja Konstantyna W. – relegacja na 2 lata, pozbawienie połowy majątku. Justynian – kary pieniężne, 2 apelacje, powyżej 10 funtów złota.

Środki ochrony pozaprocesowej:
• Ogólna charakterystyka: uzupełniające środki ochrony prawnej – zapobieganie sporom, przygotowanie postępowań sądowych, zapewnienie wykonania wyroków, likwidowanie skutków nieprawidłowych orzeczeń
• Stypulacje pretorskie – pretorowie przymuszali do składania zobowiązań stymulacyjnych – gwarancyjne (cautio) – np. szkoda niedokonana
• Missiones – uprawnienie do wprowadzenia zainteresowanej osoby w posiadanie majątku drugiej osoby
• Interdykty:
o Autorytatywne nakazy, lub zakazy  zakazy warunkowe
o Utrzymanie ładu wewnętrznego, ochrona interesów jednostek
o Znaczenie psychologiczne, działanie profilaktyczne
• Restitutio in intregrum
o Summum ius, summa iniuria  przywrócenie stanu poprzedniego
o II w. p.n.e. – warunki i granice zastosowania (środek ostateczny)
o Poza procesem:
 Z powodu wieku
 Nieobecności w sprawach państwowych
 Groźby, czy błędu przy zawieraniu czynności prawnych
o W procesie:
 Odwrócenie skutków pluris petitio
 Odwrócenie skutków niesłusznego wyroku

Początek i koniec osobowości fizycznej:
• Osoba fizyczna – od momentu urodzenia (żywego). Wątpliwości – żywotność (7 miesięcy), ludzki kształt  zdolność prawna osób wolnych
• Nasciturus – płód poczęty, ale nie urodzony – korzyści majątkowe poprzez zastosowanie fikcji
• Koniec osobowości – śmierć, utrata wolności

Zdolność prawna i jej wymogi:
• Zdolność do tego, aby być podmiotem praw i obowiązków

Zdolność do czynności prawnych:
• Zdolność do tego, aby za pomocą czynności prawnych kształtować sytuację prawną własną, albo innych osób

Status libertatis:
• Sytuacja prawna osoby (persona) – caput. Status:
o Libertatis – stan wolności, czy niewoli
o Civitatis – stanowisko w państwie
o Familiae – stanowisko w rodzinie

Cześć obywatelska i jej uszczuplenie:
• Wolni (liberi) – wolnourodzeni (ingenui) i wyzwoleńcy
• Cześć obywatelska (existimatio)
o Niesława (infamia, ignominia) – popełnienie czynu hańbiącego, bądź zasądzenie
o Turpitudo – ocena sędziego
• Capitis deminutio – zmiana stanowiska prawnego (maxima – utrata wolności)
• Postliminium – niewola nieprzyjacielska:
o Ius postliminii – prawo powrotu (zawieszenie)
o Śmierć w niewoli  lex Cornelia (80 r. p.n.e. – Sulla)  dziedziczenie

Powstanie niewoli:
• Jeńcy wojenni, lub dzieci urodzone w niewoli (stan dziedziczny poprzez matkę)
• Płód niewolnicy (partus ancillae) przypadał właścicielowi
• SC Claudianum (52) – kobieta wolna, utrzymująca stosunki z niewolnikiem bez zgody właściciela, stawała się niewolnicą (zgoda – dziecko – do Hadriana)

Położenie prawne niewolników:
• Vitae necisque potestas
• Związki pomiędzy niewolnikami – contubernium (zależały od przyzwolenia właściciela)
• Nabycie – dla pana, przestępstwa – odpowiedzialność noksalna
• Brak praw publicznych, odpowiedzialność zbiorowa (SC Silanianum – 10)
• Tendencje do zmian:
o III w. p.n.e. – peculium, możliwość likwidacji – ademptio peculii  wyznaczone zadania gospodarcze
o Zobowiązania naturalne, peculium – ograniczona odpowiedzialność właściciela
o Favor libertatis – rozstrzyganie na rzecz wolności (np. dzieci)
o Cesarze – sfera władzy nad niewolnikami (półśrodki)
o Zakończenie niewoli – przepis państwowy, lub wola właściciela. Porzucenie – rzecz niczyja

Sposoby wyzwalania niewolników:
• Przyczyny wyzwalania:
o Kryzys ustroju niewolniczego (pobudzanie do wysiłku)
o Względy prestiżowe
o Względy humanitarne
• Sposoby:
o Wyzwolenia według prawa cywilnego
 Manumissio vindicta – wyzwolenie przed organem władzy
 Manumissio censu – wpis na listę obywateli
 Manumissio testamento – bezpośrednie (patronem – zmarły), warunkowe, powiernicze.
 Za Konstantyna – przed biskupem i gminą wyznaniową
o Wyzwolenia według prawa pretorskiego
 Nieformalne – w gronie przyjaciół, liście  Latynowie juniańscy (lex Iunia Norbana – 19)
• Rozmiary wyzwoleń i ich ograniczenia:
o Lex Fufia Canina (2 p.n.e.) – ograniczenia wyzwoleń testamentowych
o Lex Aelia Sentia (4) – ograniczenia merytoryczne (wyzwalający – 20 lat, wyzwalany – 30/ słuszna przyczyna). Niewolnicy karani, używani do igrzysk – peregrini dediticii – niemożność osiedlenia w Rzymie. Pozbawienie skutków wyzwolenia na szkodę wierzycieli (Justynian), lub patrona.

Położenie prawne wyzwoleńców:
• Obywatelem stawał się tylko wyzwolony przez obywatela
• Brak dostępu do urzędów republikańskich
• Prawo patronatu – opieka i władza
• Przyrzeczenie świadczenia bezpłatnych usług – przed wyzwoleniem
• Lex Papia Poppea (9) – dopuszczenie patrona do dziedziczenia.
• 326 – prawo do odwołania wyzwolenia (Konstantyn)
• Ius aureorum anulorum – nie znosiło prawa spadkowego patrona. Natalium restitutio – zrównanie z wolnourodzonymi
• Osoby półwolne:
o Dłużnicy poddani egzekucji osobistej, gladiatorzy, osoby wykupione z niewoli nieprzyjacielskiej
o Personae in mancipio – dzieci sprzedane w specyficzny stan zależności
o Coloni – dzierżawcy gruntów rolnych trwale przytwierdzeni do ziemi (IV w. – niemożność opuszczenia uprawianych gruntów)

Stanowisko prawne obywateli rzymskich (status civitatis):
• Sprawowanie urzędów (ius honorum), głosowanie na zgromadzeniach ludowych (ius suffragii), służba w legionach, zwolnienie z podatków.
• Urodzenie z rodziców obywateli, dla Latynów – osiedlenie w Rzymie
• Nadanie obywatelstwa przez organy państwowe (weterani, gminy).
• Latynowie juniańscy – nagroda za działalność populacyjną, porządkową, gospodarczą
• Lex Iulia i lex Plautia Papiria (90 i 89 p.n.e.) – obywatelstwo dla Latynów
• 212 – peregryni
• Capitis deminutio media – utrata obywatelstwa z zachowaniem wolności (obywatelstwo innego państwa, banicja)

Stanowisko prawne Latynów:
• Latyni - 338 p.n.e. – podbój Lacjum, od III w. p.n.e. – mieszkańcy kolonii latyńskich (Latini coloniarii).
• Peregryni:
o Wolni mieszkańcy, cudzoziemcy
o Peregrini certae civitatis – zwierzchnictwo Rzymu
o Peregrini dediticii – obszary podbite i niepożądani wyzwoleńcy
Status familiae:
• Familia – zespół osób i wartości majątkowych należących do tego samego domu.
• Agnatio – organizm monokratyczny i patriarchalny (pater familias) – akt prawny, urodzenie. Gentiles – osoby, które łączyła wspólnota nazwiska.
• Cognatio – pokrewieństwo naturalne. W linii prostej – wstępni (ascendenci) i zstępni (descendenci). Stopnie – liczba urodzeń.
• Personae sui iuris – osoby nie podlegające władzy familijnej, o pełnej zdolności prawnej (alieni iuris – ograniczona). Filius familias – bierna zdolność majątkowa (SC Macedonianum)
• Capitis deminutio minima – zmiana przynależności familijnej

Osoby prawne:
• Związki osób – korporacje:
o Cesarze – fiscus
o Związki osób – gminy, stowarzyszenia (zespoły osób związanych ze sobą).
• Masy majątkowe – fundacje:
o Fundacje niesamodzielne – wartości majątkowe przeznaczone do określonych celów
o Fundacje samodzielne (V i VI) – majątki odrębne zarządzane przez specjalne organy
• Stan prawny według ustawodawstwa Justyniana – dopuszczenie gmin, stowarzyszeń do udziału w procesie formułkowym przez przedstawicieli.

Zdolność do czynności prawnych:
• Płeć – ograniczenia dla kobiet
• Wiek:
o Infantes – dzieci (do 7 lat)
o Impuberes – niedojrzali (12, 14) – możność przyjmowania przysporzeń
o Puberes, minores viginti quinque annis – dojrzali poniżej 25 roku życia – chronieni przed ujemnymi skutkami swobody działania
o Puberes – dojrzali i minorzy po uzyskaniu przywileju cesarskiego (18, 20)
• Stan umysłowy i marnotrawstwo:
o Furiosus – umysłowo chorzy (oprócz przerw w chorobie)
o Prodigus – marnotrawcy

Pojęcie i rodzaje czynności prawnych:
• Pojęcie:
o Zdarzenia prawne – zdarzenia, z którymi łączą się skutki prawne
o Czynności prawne – działania ludzkie, zmierzające do wywołania skutków prawnych
• Rodzaje:
o Jednostronne i dwustronne
o Inter vivos i mortis causa
o Rozporządzające i zobowiązujące
o Odpłatne i nieodpłatne

Elementy składowe czynności prawnych:
• Forma – wymogi co do formy, lub dowolność (objawienie woli, lub czynności dorozumiane)
• Treść – typowa lub nietypowa (zgodna z prawem i dobrymi obyczajami). Minimum treści i dodatki niekonieczne

Pojęcie i rodzaje warunków:
• Warunek – zdarzenie przyszłe i niepewne (charakter losowy, uzależnione od woli osoby, pośrednie):
o Zawieszający
o Rozwiązujący
o Niemożliwy do spełnienia (niemożliwość fizyczna, lub prawna)
• Termin – zdarzenie przyszłe i pewne.
• Polecenie – obowiązki, zobowiązania moralne (cele socjalne, sakralne)

Oświadczenie woli i jego wady:
• Wola, a oświadczenie – wola (element wewnętrzny)  oświadczenie (element zewnętrzny). Causa Curiana – 92 r. p.n.e.
• Oświadczenie złożone nie na serio
• Pozorność – obchodzenie zakazów. Czynności desymulowane.

Błąd (error):
• Rozbieżność nie zamierzona:
o Identyczność osoby, lub przedmiotu
o Istotne właściwości rzeczy
o Jakość rzeczy
o Oznaczenie rzeczy
• Nieznajomość prawa – kobiety i żołnierze
• Dolus (podstęp) – rozmyślne wprowadzenie w błąd
• Metus – bojaźń spowodowana groźbą (vis) – bezprawna, poważna

Skutki czynności prawnych. Nieważność czynności prawnych:
• Czynności ważne – wywierały skutki prawne (np. nabycie prawa)
• Czynności nieważne – bezskuteczne, brak możliwości uzdrowienia:
o Konwalidacja
o Konwersja
o Zatwierdzenie
• Czynności wzruszalne – pozbawiane skutków przez prawne działanie osób zainteresowanych.

Zastępstwo przy czynnościach prawnych:
• Potrzeby i środki zaradcze – osoby alieni iuris naturalnymi przedstawicielami.
• Zastępstwo pośrednie – we własnym imieniu – skutki w drodze wtórnej czynności
• Zastępstwo bezpośrednie (przedstawicielstwo) – działanie w cudzym imieniu

Konkubinat:
• Pojęcie – związek jednego mężczyzny z jedną kobietą – trwała wola i rzeczywiste utrzymywanie wspólnoty
• Odmiany małżeństwa i związki podobne
o Cum manu – zmiana przynależności agnacyjnej kobiety – sine manu
o Iustum matrimonium – obywatele
o Matrimonium iuris gentium
• Konkubinat:
o Trwały związek dwojga wolnych osób zawiązany i utrzymywany celowo jako związek pozamałżeński (ustawy Augusta)
o Dogodniejszy dla mężczyzn (honorowe stanowisko, majątek, darowizny)
o Cesarstwo chrześcijańskie – przekształcanie w małżeństwo

Zawarcie małżeństwa – wymogi ważności i przeszkody. Wejście żony pod władzę męża:
• Conubium – zdolność dwojga osób do zawarcia między sobą pełnoprawnego małżeństwa rzymskiego (plebejusze – lex Canuleia z 445 p.n.e., wyzwoleńcy – za Augusta)
• Wymogi i ograniczenia – dojrzałość stron i zgoda zainteresowanych (lub zwierzchników familijnych). Inne przeszkody: choroba umysłowa, pokrewieństwo (w linii prostej i bocznej do 6 – 3 stopnia), powinowactwo, adopcja.
• Ustawodawstwo małżeńskie Augusta:
o Lex Iulia de maritandis ordinibus i lex Iulia de adulteriis z 18 p.n.e., lex Papia Poppaea
o Rozwój populacji – obowiązek małżeński, posiadania dzieci (bezżenni nie mogli otrzymać nic z testamentu, bezdzietni – połowę)
• Zaręczyny (sponsalia) – wzajemne przyrzeczenie przyszłego małżeństwa. W prawie poklasycznym – zadatek (arra sponsalicia) – poczwórna, od 472 – podwójna wysokość
• Sposób zawarcia małżeństwa – czynność prywatna i nieformalna (zewnętrzne objawy)
• Conventio in magnum – włączenie żony do familii agnacyjnej męża:
o Confarreatio – akt sakralny – 2 najwyższych kapłanów, 10 świadków – patrycjusze
o Comptio – mancypacja – dawna plebejska forma
o Usus – przemiana małżeństwa sine manu w cum manu po nieprzerwanym, jednorocznym pobycie żony w domu męża

Ustanie małżeństwa:
• Powody:
o Śmierć
o Przerwanie faktycznej wspólnoty
o Długotrwałe zaginięcie (5 lat)
o Popadnięcie w niewolę u wrogów
o Iustum matrimonium – utrata obywatelstwa, wolności
• Rozwód:
o Wolność rozwiązywania małżeństw (223 – Aleksander Sewer)
o Czynność prywatna
o Divortium – rozejście za porozumieniem
o Repudium – odtrącenie małżonka (cum manu – tylko mąż)
o Zwierzchnik familijny żony – do Antoninusa Piusa (małżeństwo harmonijne)
o Od Konstantyna W. do Justyniana – konstytucje przeciw rozwodom jednostronnym (katalogi przyczyn i kar – majątkowych, przeciw osobie)
• Zniesienie manus
o Confarreatio  diffareatio (akt przeciwny)
o Comptio, lub usus  remancipatio
• Ponowne małżeństwo:
o Kobiety – odczekanie określonych terminów (10 – 12 miesięcy)

Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami:
• Stosunki osobiste – ogólna charakterystyka:
o Powinowactwo
o Honorowe stanowisko żony – brak równouprawnienia
• Małżeństwo cum manu:
o Żona – stanowisko agnacyjnej córki (lub wnuczki) – władza osobista mniej rozległa, niż nad dziećmi
o Mater familias – domina – niemożność sprzedaży trans Tiberim, czy w mancipium – sąd domowy
o Usurpatio trinoctii – niezależność materialna
• Małżeństwo sine manu
o Mąż decydował o istotnych sprawach rodziny
o Od Dioklecjana – interdictum de uxore exhibenda ac ducenda
• Małżeńskie prawo majątkowe – ogólne zasady:
o Cum manu – zupełna wspólnota majątkowa:
 Sui iuris – majątek przypadał mężowi
 Nabytki przypadały mężowi
 Ciężar utrzymania domu
o Sine manu – zupełna rozdzielczość majątkowa:
 Sui iuris – majątek parafernalny
 Dochody – własne uznanie
 Ciężar utrzymania – mąż
• Zakaz darowizn – zapora przeciw presjom moralnym i materialnym między małżonkami. Dozwolone – podarunki, pomoc w utrzymaniu domu. Oratio Severi – 206.

Posag – pojęcie, sposoby ustanowienia i rodzaje:
• Istota, funkcja i znaczenie:
o Majątek wniesiony mężowi ze strony kobiety w związku z zawarciem małżeństwa – przysporzenie bezpłatne
o Ciężary małżeństwa
o Zabezpieczenie trwałości małżeństwa
• Rodzaje i sposoby ustanowienia:
o A patre profecta – zwierzchnik agnacyjny (obowiązek – za Justyniana)
o Dos adventica – od kogokolwiek
o Przedmiot posagu – wszystko, co przedstawiało wartość majątkową
o Przed, przy zawarciu, lub w trakcie trwania małżeństwa
o Dotis datio – realne przysporzenie
o Dotis dictio – jednostronne przyrzeczenie ustanowienia posagu.
o Dotis promissio – przyrzeczenie dwustronne, stypulacja
o Pollicitatio dotis – nieformalne przyrzeczenie
• Ewolucja obowiązku zwrotu posagu:
o Republika – obowiązek moralny (śmierć – część spadkowa, lub zapis posagowy) – dług honorowy
o Actio ex stipulatu – zastrzeżenie zwrotu – stypulacja (substancja posagowa – posag zwrotny).
o Actio rei uxoriae – obowiązek zwrotu (protorowie). Powództwo bonae fidei – substancja, prawo zatrzymania – dzieci, naganne prowadzenie żony.
• Reforma Justyniana:
o 530 – reforma prawa posagowego
o Rozszerzenie zakresu obowiązku zwrotu (mąż – użytkownikiem)
o wzmocnienie gwarancji zwrotu – zakaz pozbywania i obciążania gruntów, zastaw hipoteczny na majątku męża
• Darowizna z powodu małżeństwa - ekonomiczna przeciwwaga posagu

Powstanie i zgaśnięcie władzy ojcowskiej:
• Znaczenie wejścia pod władzę – społeczne i ekonomiczne stanowisko ojca.
• Urodzenie w małżeństwie – dzieci z iustum matrimonium, jeśli zostały uznane za małżeńskie. W prawie klasycznym dwa domniemania:
o Najrychlej – 182 dzień od zawarcia małżeństwa i 300 dzień po jego rozwiązaniu
o Ojcem jest mąż matki
• Przysposobienie – włączenie do familii osób z zewnątrz, przybranie dziecka (adoptujący starszy o „pełną dojrzałość”, potem – 18 lat). Uzupełnianie familii na niższych szczeblach. Dwa rodzaje:
o Arogacja – przyjęcie do familii osoby sui iuris – kontrola społeczna – zgromadzenia ludowe, reskrypt cesarski
o Adopcja właściwa – osoby alieni iuris – akt prywatny, dokonywany przez strony zainteresowane w oparciu o władzę magistratury – szereg formalności (zwolnienie z władzy, wprowadzenie pod nową). Pod koniec okresu klasycznego – prywatne umowa (zgoda adoptowanego). W prawie justyniańskim – rozróżnienie skutków przy adopcji przez osobę obcą, lub ascendenta.
• Legitimatio – nadanie dzieciom urodzonym w konkubinacie stanowiska dzieci urodzonych w małżeństwie
• Władza dożywotnia – zgaśniecie przez:
o Śmierć
o Utratę obywatelstwa
o Osiągnięcie wysokich stanowisk kapłańskich (kobiety – Westalki). Nowele – biskupi.
o Zmiana przynależność familijnej
o W prawie poklasycznym – porzucenie dziecka
• Emancypacja:
o Zwolnienie z podległości władzy ojcowskiej:
 Wydziedziczenie za życia
 Majątek familijny – jeden syn
 Dążenie synów do samodzielności
o Peculium – wyposażenie; część majątku (1/3) – wynagrodzenie za dokonanie emancypacji.
o Akt prywatny, od VI w. – rejestracja (zgoda dojrzałego emancypowanego)

Treść władzy ojcowskiej. Peculium:
• Władza nad osobami – ogólna charakterystyka:
o Pierwotnie – nieograniczona władza (ograniczenia pozaprawne)
o Od schyłku republiki – obowiązki ojca
• Ius vitae necisque:
o Jurysdykcja karna za najcięższe przestępstwa (sąd domowy).
o IV – zniesienie władzy życia i śmierci (karcenie dzieci)
o Los noworodków – zabicie, porzucenie
• Ius vendendi - sprzedaż dzieci (w obrębie państwa – synowie – 2 razy, córki, wnukowie – raz). 294 – Dioklecjan zakazał alienowania dzieci; 329 – Konstantyn W. – w razie ubóstwa sprzedaż noworodków z prawem odkupu
• Małżeństwo dzieci
• Środki ochrony – wewnątrz familii – dozwolona samopomoc, na zewnątrz – powództwo windykacyjne, interdykty pretorskie
• Jedność majątku familijnego – pater familias właścicielem, zarządcą i dysponentem  ewolucja w kierunku dezintegracji majątkowej.
• Peculium – wydzielanie z majątku poszczególnych elementów i powierzanie ich w odrębny zarząd. Syn nie mógł umniejszać substancji peculium przez darowizny. Ojciec – rozszerzał zakres możliwości nabywczych familii, syn – samodzielność w gospodarowaniu.
• Peculium castrense – peculium quasi castrense – peculium obozowe, odrębny majątek syna – żołnierza. Dominat – nabytki uzyskane w służbie publicznej, świeckiej i duchownej.
• Bona materna i inne nabytki dzieci – dobra pochodzące ze spadku po matce, elementy pochodzące z innych źródeł – zarząd i pobieranie pożytków, bez możności dysponowania.

Opieka nad niedojrzałymi:
• Sposoby powołania opiekuna:
o Tutela legityma – opieka ustawowa (agnaci, gentylowie). Niebezpieczne dla pupila – opiekun spadkobiercą, niepraktyczne.
o Tutela testamentaria – powołanie w testamencie (sposób uprzywilejowany)
o Tutela dativa – od 200r. p.n.e. – zarządzenie władzy – wniosek (ktokolwiek, matka)  decyzja (pretor, namiestnik). II – pretor do spraw opiekuńczych. Opiekun mianowany przez urzędnika – obowiązek obywatelski – mógł ubiegać się o zwolnienie.
o Do Justyniana – opieka agnatów zastąpiona ustawową opieką kognatów męskich w Noweli 118 z roku 543. Prawo poklasyczne – najbliższe kobiety
• Władza opiekuna - surogat władzy ojcowskiej – władza nad majątkiem – początkowa swobodna, później – nadzór urzędowy. Pupil powyżej 7 roku życia mógł powiększać majątek samodzielnie.
• Odpowiedzialność opiekuna:
o Actio suspecti tutoris – każdy obywatel w czasie sprawowania opieki  usunięcie
o Actio rationibus distrahendis - powództwo w sprawie rozdzielenia rachunków – pupil po zakończeniu opieki
o Actio tutelae – pupil – rozliczenie ze sprawowanej opieki – pozytywne działania, niedbalstwo  infamia. Opiekun mógł wytoczyć powództwo wzajemne o zwrot nakładów poczynionych w interesie pupila. Cautio rem pupilli salam fore – stypulacja pretorska – gwarancja nieuszczuplania majątku pupila. Od Konstantyna W. – hipoteka generalna.

Opieka nad kobietami:
• Republika – proces usamodzielniania się kobiet
• Powołanie w testamencie – mężowie pozostawiali możliwość wyboru opiekuna.
• Comptio – czynność powiernicza w celu uniknięcia opieki  mancipium
• Dojrzałe kobiety sui iuris – współudział opiekuna przy ważniejszych czynnościach prawnych (w pryncypacie – formalność)
• August zniósł opiekę nad kobietami wielodzietnymi, Klaudiusz – ustawową opiekę agnatów, instytucja przetrwała do Dioklecjana.

Kuratela:
• Różnice w stosunku do opieki:
o Sytuacje wyjątkowe, przejściowe
o Piecza nad majątkiem, nie osobą
o Kurator działał sam
o Zasady odpowiedzialności – jak przy prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia, Justynian wprowadził powództwa analogiczne do opieki.
• Cura furiosi – zarząd majątku umysłowo chorego – agnaci, gentyle – zabezpieczenie interesów familijnych i kuranda. Później – kuratela z nominacji urzędnika, w testamencie – wniosek.
• Cura prodigi – analogiczne cele.
• Cura minorum – umożliwienie minorom udziału w obrocie prawnym (początkowo – każda czynność osobno, potem – zarząd całym majątkiem)
• Inne przypadki: kurator majątku dłużnika, dziecka poczętego, ale nie urodzonego.
Pojęcie i rodzaje rzeczy:
• Res corporales (rzeczy materialne) – res incorporales (rzeczy abstrakcyjne – uprawnienia majątkowe).
• Res in patrimonio – res extra patrimonium (wyjęte z majątku i obrotu prawnego):
o Divini iuris:
 Rzeczy poświęcone kultowi religijnemu
 Rzeczy poświęcone kultowi zmarłych
 Rzeczy oddane pod szczególną opiekę bogów (mury, bramy Rzymy, znaki graniczne)
o Humani iuris:
 Rzeczy służące do powszechnego użytku
 Rzeczy przeznaczone do użytku publicznego
• Res mancipi (rzeczy szczególnie wartościowe – grunty położone w Italii, niewolnicy, woły, konie, osły, muły, służebności gruntów wiejskich) – res nec mancipi (pieniądze, sprzęty domowe, wielbłądy, słonie). Obrót res mancipi – utrudniony przez wymóg stosowania aktów do pewnego stopnia publicznych.
• Res immobiles (nieruchomości – grunty i wszystko, co gruntem stale złączone), res mobiles (niewolnicy).
• Rzeczy oznaczone według cech indywidualnych (species), albo według przynależności do gatunku (genus)  zamienne, zużywalne
• Rzeczy podzielne (na części fizyczne bez uszczerbku dla ich istoty i wartości) i niepodzielne (części idealne).
• Pożytki (fructus) – płody naturalne. Pożytki połączone z rzeczą macierzystą były jej częścią składową

Istota posiadania. Rodzaje posiadania. Skutki prawne posiadania:
• Posiadanie a prawo własności:
o Władztwo faktyczne – ochraniane siłami zainteresowanego
o Władztwo prawne – uznanie i ochrona państwa
• Elementy posiadania:
o Element zewnętrzny (corpus) – fizyczne władanie
o Element wewnętrzny (animus) – wola, zamiar
• Natura i skutki prawne:
o Władztwo faktyczne – sprawowane fizycznie w określonym zamiarze (animo). Skutki:
 Możliwość nabycia – poprzez posiadanie – prawa własności
 Ochrona posesoryjna
• Possessio civilis - władztwo faktyczne sprawowane corpore z wolą podobną do woli właściciela  zasiedzenie.
• Possessio naturalis (detentio) – władztwo faktyczne sprawowane corpore, ale nie wywierające skutków w sferze prawa (detencja, dzierżenie) – władztwo w cudzym imieniu.
• Possessio ad interdicta:
o Posiadanie uznane i chronione według prawa pretorskiego – posiadacze w swoim imieniu z wolą zatrzymania rzeczy dla siebie:
 Właściciel posiadający
 Posiadacz w dobrej wierze
 Posiadacz w złej wierze
o Samodzielna ochrona posesoryjna – 4 kategorie detentorów:
 Zastawnik
 Prekarzysta
 Depozytariusz sekwestrowy
 Emfiteuta – dzierżawca wieczysty (superficjariusz)
• Quasi possessio – posiadanie prawa (np. spadku, ochrona posesoryjna służebności).

Ochrona posiadania:
• Nabycie i utrata posiadania – znaczenie: łączyło się z nabyciem i utratą prawa własności.
• Nabycie normalne: corpore et animo – dematerializacja wymogów:
o Corpus:
 Nabycie pierwotne – akt objęcia w fizyczne władanie musiał być wyraźny – użycie siły.
 Przeniesienie posiadania – „z ręki do ręki”, nieruchomości – obejście, pokazanie.
o Animus:
 Nabycie pierwotne – sam akt fizycznego zawładnięcia rzeczą.
 Przeniesienie – charakter osiągniętego porozumienia.
o „Podstawy posiadania” nie można było zmienić wewnętrznym aktem woli.
• Nabycie wyjątkowe: solo animo – zmiana podstawy władania:
o Traditio brevi manu – przeniesienie posiadania na dzierżyciela.
o Constitutum possessiorum – przeniesienie posiadania na mocy samej umowy z nabywcą, przy czym dotychczasowy posiadacz pozostaje nadal dzierżycielem.
• Utrata posiadania – brak corpus, lub animus – porzucenie, ucieczka zwierzęcia, zgubienie rzeczy. Wyjątki – letnie pastwiska, niewola, zbiegostwo, śmierć.
• Ochrona posiadania – interdykty posesoryjne:
o Ochrona posesoryjna – posiadania (użycie siły)
o Ochrona petytoryjna - własności
• Possessio vitiosa (posiadanie wadliwe) – nabyte od przeciwnika siłą, albo potajemnie, albo w sposób prekaryjny. Tylko wadliwe nabycie od przeciwnika, wobec osób postronnych nie miało znaczenia  dozwolona pomoc własna o charakterze aktywnym.
• Interdicta retinendae possessionis – ustalenie, który z przeciwników utrzyma się przy posiadaniu rzeczy spornej:
o Uti possidetis – nieruchomości (posiadacz niewadliwy w chwili wydania)
o Utrubi – ruchomości (poprzedni rok – dłużej niewadliwy + poprzednik)
• Interdicta recuperandae possessionis – służyły do odzyskania posiadania utraconego:
o Unde vi –niewadliwy posiadacz, którego wyzuto z posiadania siłą – rok.
o De vi armata – użycie siły zbrojnej – odrzucenie rocznego terminu, posiadacze wadliwi
o De precario – przeciw prekarzyście, który nie zwrócił rzeczy otrzymanej w precarium.
• Ochrona posesoryjna w prawie poklasycznym i justyniańskim – zaostrzenie kontroli nad aktywną pomocą własną i rozszerzenie ochrony posesoryjnej (dopuszczenie dzierżycieli i posiadaczy wadliwych):
o Wymogi utrubi zrównane z uti possidetis
o Wyzucie siłą – rok, wadliwość
o Ochrona posesoryjna stała się ochroną sądową
• Funkcja ochrony posesoryjnej:
o Stosowane szerzej, niż ochrona prawa cywilnego
o Szybka likwidacja samopomocy i samowoli – wszyscy posiadacze suo nomie
o Wzmocnienie ochrony prawa własności
o Funkcja porządkowa i przygotowawcza przed procesem petytoryjnym.

Pojęcie własności. Rodzaje własności rzymskiej:
• Ogólna charakterystyka rozwoju - wzrost wartości niewolników.
• Własność kwirytarna – uznana i chroniona według prawa cywilnego.
o Dostępna tylko dla obywateli.
o Tylko grunty położone w Italii
o Res mancipi – formalne akty pozbywcze, res nec macnipi – nieformalne wydanie rzeczy.
o Uprawnienia – nadanie niewolnikowi stanowiska obywatela, legat windykacyjny.
o Cywilne środki ochrony petytoryjnej.
• Własność bonitarna – uznana i chroniona według prawa pretorskiego:
o Pomijanie formalności prawa cywilnego – potrzeby obrotu gospodarczego  zasiedzenie (ochrona pretorska)
o Podwójna własność – gołe prawo kwirytarne
• Quasi – własność gruntów prowincjonalnych:
o Władanie – posiadanie i użytkowanie (obowiązek płacenia daniny)
o W rzeczywistości – prawdziwi właściciele – nabywanie przez zasiedzenie wprowadzone w III w. przez longi temporis praescriptio (Dioklecjan zniósł przywilej gruntów italskich)
• Własność peregrynów – osobne prawo, własność pojedyncza, urządzenie z zakresu ius gentium, środki procesowe stosowane analogicznie.
• Własność w prawie wulgarnym – IV i V w. na Zachodzie – rozchwianie terminologii.
• Własność w prawie justyniańskim – likwidacja historycznych nawarstwień.
• Cechy charakterystyczne – najważniejsze i najpełniejsze co do treści prawo rzeczowe:
o Wąski krąg dopuszczalnych podmiotów – uprawnienia zindywidualizowane
o Szeroki krąg przedmiotów
o Swoboda właściciela w korzystaniu ze swego prawa
o Ochrona stanowiska właściciela wobec osób postronnych

Współwłasność:
• Własność indywidualna – podwójna własność nie stanowiła wyjątku
• Współwłasność – podział prawa do rzeczy (każdy współwłaściciel mógł dysponować swoim udziałem, łącznie – całą rzeczą, zniesienie wspólnoty – powództwo działowe)

Treść prawa własności:
• Przedmiot – rozciągnięty jak najszerzej (nieruchomości – słup powietrza, wnętrze ziemi z kopalinami, bez znaków granicznych).
• Zakres uprawnień właściciela:
o Prawo po posiadania rzeczy własnej
o Prawo do używania, a nawet zużycia
o Prawo pobierania pożytków (prawo połowu ryb i polowania)
o Prawo do rozporządzania rzeczą własną – sprzedaż, alienacja, także po śmierci

Ograniczenia prawa własności:
• Ograniczenia w sferze obyczajowej np. niegospodarność, rozrzutność, piętnowane notą cenzorską
• Ograniczenia w sferze prawa publicznego – wywłaszczenia dla dobra publicznego, ograniczenia o charakterze sanitarnym, komunikacyjnym, czy budowlanym.
• Ograniczenia w sferze prawa prywatnego wynikały z prawa sąsiedzkiego:
o Owoce spadające na grunt sąsiedni
o Kierowanie naturalnego spływu wody
o Szkodliwe oddziaływania na grunt sąsiedni
• Ograniczenia przyjęte przez samych właścicieli – prawa na rzeczach cudzych, stosunki obligacyjne (elastyczność prawa własności).

Pochodne sposoby nabycia własności:
• Sposoby nabycia i ich rodzaje
o Według prawa cywilnego, lub naturalnego
o W sposób pochodny (od poprzedniego właściciela), lub pierwotny (niezależnie od uprawnień poprzednich).
• Utrata prawa własności:
o Porzucenie rzeczy (oprócz ratowania statku, wypadnięcia z wozu)
o Zniszczenie rzeczy
o Utrata władzy nad dzikim zwierzęciem
• Przeniesienie prawa własności – zasady ogólne:
o Nikt nie może przenieść na drugiego więcej prawa, aniżeli sam ma – ochrona właścicieli.
o Własność na rzeczach przenosi się przez wręczenia i zasiedzenia, a nie gołe umowy (wymagany widoczny akt przejścia władzy) – do 293
o W prawie poklasycznym i justyniańskim  czynność zobowiązująca i rozporządzająca

Mancypacja:
• Pierwotnie – bezpośrednia wymiana, po rozpowszechnieniu w III w. p.n.e. pieniądza bitego straciła sens  wtórna postać – pozorna sprzedaż
• Publiczny akt prawny, w którym następowało formalne stwierdzenie przejścia władzy z jednej osoby na drugą.
• Obywatele rzymscy – 5 świadków i libripens
• Stanowiła etap drugi, gdy wszystko zostało uregulowane  akt abstrakcyjny, oderwany od swej przyczyny prawnej

In iure cessio:
• Wywodzi się z procesu w formie legis actio sacramento in rem, gdzie nabywca występował jako pozorny powód  odstąpienie jakiegoś prawa przed sądem.
• Akt abstrakcyjny dla res mancipi i nec mancipi.

Tradycja:
• Przenoszenie władzy nad rzeczami przez wydawanie z ręki do ręki rzeczy materialnych.
• Wymogi:
o Zbywca musiał być właścicielem
o Zgodna wola stron
o Podstawą wydania – przyczyna prawna (akt kazualny) najczęściej akt kupna – sprzedaży  gwarancja legalności.
• W prawie justyniańskim także wręczenie pisemnego oświadczenia zbywcy.

Zasiedzenie:
• Pojęcie – nabycie własności na skutek ciągłości posiadania przez czas określony prawem.
• Funkcja i znaczenie – uproszczenie i uporządkowanie stosunków prawnych, zapobieżenie niepewności – kończyła przejściowy stan własności bonitarnej, przy nabyciu rzeczy w sposó