Prawo rzymskie

PRAWO RZYMSKIE

1. Pojęcie prawa rzymskiego

PRAWO RZYMSKIE- prawo stworzone i obowiązujące w państwie rzymskim; prawo, które odżywało wielokrotnie po upadku Cesarstwa, obowiązywało na nowo i częściowo obowiązuje nadal w Europie i poza nią (prawo rzymskie recypowane, prawo rzymskie nowożytne czy nawet współczesne).
CZYSTE PRAWO RZYMSKIE- to te które obowiązywało istotnie w antycznym państwie rzymskim a zwłaszcza w jego okresie najświetniejszego rozwoju (prawo klasyczne z I, II i III w.n.e.)
Prawo rzymskie jest zjawiskiem o doniosłości zupełnie wyjątkowej. Był to przede wszystkim system prawny, który obowiązywał w najpotężniejszym organizmie państwowym starożytności. Prawo rzymskie przetrwało i państwo i formację społeczno-ekonomiczną w której powstało. Odżywało wielokrotnie. Aż do końca XVIII w., czasu wielkich kodyfikacji, to recypowane prawo rzymskie obowiązywało na znacznych połaciach Europy i świata. W wieku XX obowiązywało wprost tylko w nielicznych miejscach. Trwa jednak jego dalszy wpływ pośredni na prawodawstwo. Istnieje zatem nieomalże nieprzerwana tradycja znajomości i stosowania prawa rzymskiego od starożytności do współczesności.

2. Podział i systematyka prawa

A. Pojęcie prawa
IUS- odpowiada naszemu terminowi prawo, precyzuje się w sferze działania ludzkiego, dozwolonej i chronionej przez państwo; jest to prawo ludzkie (świeckie), wykroczenie poza nie nazywało się iniuria i uprawniało do zastosowania sankcji świeckich; z jednej strony oznacza ono przedmiotowe (czyli zespół norm prawnych, porządkujący jakieś dziedziny życia) a z drugiej strony uprawnienie wynikające z prawa przedmiotowego czyli prawo podmiotowe.
„Ius est ars boni et aequi” Celsus
“Prawo jest sztuką stosowania zasad dobra i słuszności”

FAS- prawo boskie, oznacza sferę działania dozwoloną i osłanianą przez religię; wykrocznie nazywało się nefas i ściągało na sprawcę gniew bogów a można się było od niego uwolnić poprzez złożenie ofiary piaculum. Normy religijne były dodatkowym wsparciem dla norm prawa świeckiego.

B. Kazuistyka prawa rzymskiego
Jedną z jej przyczyn był fakt, iż prawo rzymskie kształtowało się w codziennej praktyce, pod wpływem doraźnych i naglących konieczności politycznej, społecznej czy ekonomicznej natury. Sami juryści z największym upodobaniem zajmowali się dawaniem porad i opinii w przypadkach indywidualnych (przypadek prawny = casus). Działalność pisarska jurystów rzymskich rozpoczęła się od gromadzenia w sposób czysto mechaniczny takich właśnie opisów konkretnych przypadków życiowych wraz z rozstrzygnięciami prawnymi.
Bezpośrednim skutkiem kazuistyki było to, że obraz prawa stawał się trudny i nieprzejrzysty.
Kazuistyka jest charakterystyczną cechą prawa rzymskiego choć usilnie próbowano je usystematyzować (np. metody systematyki asocjacyjnej- polegającej na kojarzeniu zjawisk podobnych). Próby systematyzacji nasilały się także pod wpływem kontaktów nauką grecką, które rozpoczęły się na szeroką skale od II do I w.p.n.e.

C. Prawo publiczne- prawo prywatne
Jest to z najstarszy podział prawa rzymskiego. Kryterium rozróżnienia stanowi „korzyść” czyli utilitas
„Publicum ius est quod ad statum rei Romanae spectat,
privatum quod ad singulorum utilitatem: sunt
quaedam publicae utilia, quaedam privatim.” Ulpian
„ Prawem publicznym jest to, które dotyczy ustroju państwa rzymskiego, prywatnym zaś te które dotyczy korzyści jednostek, są bowiem niektóre normy ogólnie użyteczne, inne znowu prywatnie”
PRAWO PUBLICZNE- Ius publicum- regulując organizacje państwa przynosiła korzyść społeczeństwu w całości.
PRAWO PRYWATNE- Ius privatum- przynosiło korzyści poszczególnym członkom klasy panującej; w sferze tego prawa znalazły się urządzenia umożliwiające eksploatację najcenniejszych dóbr materialnych i swobodę organizowania obrotu gospodarczego; służyło ono pośrednio zaspokojeniu interesów klasowych; w niej najpełniej rozwijało się prawo rzymskie; późniejsza recepcja prawa rzymskiego dotyczyła właśnie tej dziedziny.
Systematyka prawa prywatnego :

 najpopularniejszy to system zastosowany przez Gaiusa:

„Omne...ius, quo utimur, vel ad personas pertinet, vel ad res, vel as actiones”
„Wszelkie prawo którym się posługujemy dotyczy albo osób albo rzeczy albo powództw”
Systematyka ta została skopiowana w Instytucjach Justyniana i tą drogą spopularyzowana. Wpłynęła m.in., na Kodeks Napoleona z 1804r., Kodeks Cywilny Austriacki z 1818r., oraz kodeks prawa kanonicznego z 1917r.

 system pandektowy (pandektensystem)

Nazwa wywodzi się z podręczników pandektystów niemieckich, tzn. prawników zajmujących się przystosowywaniem rzymskiego prawa „pandektów” do potrzeb praktyki schyłkowego feudalizmu i rodzącego się kapitalizmu; przedstawiciele G.Hugo , G.A.Heise, F.Savigny; na tym systemie oparł się polski kodeks cywilny z 1964r., kodeks cywilny niemieckie (BGB); jest on udoskonaleniem dawnego systemu; podział ograniczono jedynie do prawa materialnego, i wydzielono osobną część ogólną (zawiera materie: podmioty stosunków prawnych- bez prawa rodzinnego, ogólne pojęcie rzeczy, czynności prawne); część szczegółowa składa się z 4 działów merytorycznych: prawo rodzinne i prawo majątkowe rozbite na działy: prawo rzeczowe, zobowiązania i prawo spadkowe.

3. Przegląd historycznego rozwoju prawa rzymskiego i jego źródeł

I. Historia państwa i prawa

A. Historia państwa rzymskiego
Dzieje państwa rzymskiego mieszczą się w obrębie jednej zasadniczej formacji społeczno- gospodarczej: było to państwo typu niewolniczego. Zmieniały się natomiast formy państwa:
a. okres królestwa (753- 509r.p.n.e)
b. okres republiki (509- 27r.p.n.e)
c. okres pryncypatu (27 p.n.e.- 284r.n.e)
d. okres dominatu (284- 476r. w zach., części państwa; w części wschodniej do śmierci Justyniana 565r)
B. Historia prawa rzymskiego
Historia prawa w Rzymie pozostaje w ścisłym związku z historią państwa.
Prawo prywatne rozwijało się w Rzymie w niewielkiej zależności od form państwa, natomiast pod silnym wpływem rozwoju sił wytwórczych, a zwłaszcza z związku z przemianami niewolnictwa jako podstawowej, społeczno- ekonomicznej instytucji epoki. Wyróżnia się następujące okresy :
a. okres prawa starorzymskiego archaicznego- od założenia Rzymu (od pierwszych wiadomości o prawie) do połowy III w.p.n.e. (do początku wojen punickich 264-146)
b. okres rozwoju i prawa klasycznego- od połowy III w.p.n.e. do końca panowania cesarzy z dynastii Sewerów (235r.) czasem dzieli się go na podokresy: prawa przedklasycznego (do schyłku republiki) i prawa klasycznego (za pryncypatu)
c. okres schyłkowy/ okres prawa poklasycznego- od końca dynastii Sewerów do śmierci cesarza Justyniana I; samo panowanie tego ostatniego tworzy podokres prawa justyniańskiego

II. Historia źródeł prawa rzymskiego

A. Źródła prawa rzymskiego
↓ ↓
Źródła powstania prawa fontes iuris oriundi- Źrd.poznania prawa fontes iuris cognoscendi
to czynniki prawotwórcze tzn. te czynniki, to efekty działania czynników prawotwór.
które wyrażają wolę państwa poprzez ustano- świadectwa takiej działalności
wienie lub potwierdzenie właściwych z
jego punktu widzenia norm postępowania

Czynniki prawotwórcze w Rzymie przechodziły głębokie przemiany wraz ze zmianami bazy społeczno- ekonomicznej i form ustrojowych państwa.

 OKRES ROZWOJU PRAWA KLASYCZNEGO

. Prawo zwyczajowe i ustawodawstwo

a. Prawo zwyczajowe
Nikłe znaczenie prawa zwyczajowego w szczytowym okresie prawa rzymskiego jest zjawiskiem osobliwym. Autorzy pism prawniczych niejednokrotnie powołują się na zwyczaje przodków- mores maiorum jako na uzasadnienie szacownych urządzeń społecznych i prawnych. Zwyczaje przodków były najważniejszym regulatorem stosunków społecznych przed Ustawą XII Tablic, ale główny ich zrąb został przez tą ustawę wyniesiony do roli obowiązującego prawa. Zapewne i po Ustawie XII tablic formowały się dalej zwyczaje prawne, które przejmowane były przez pretorów a także uczonych jurystów i w ten sposób stawały się normami prawa spisanego. Te normy które nie uzyskały formy powszechnie obowiązującej, zapewniali poszanowanie cenzorowie poprzez wydawanie „not cenzorskich”.
Nie było więc w okresie rozwoju prawa rzymskiego dogodnych warunków do kształtowania się prawa zwyczajowego na większą skale.

b. Ustawa XII tablic – lex doudecim tabolarum
Zajmuje wśród ustaw rzymskich wyjątkowe miejsce, regulowała szeroki zakres spraw i cieszyła się zawsze znaczną powagą. Doszła ona do skutku w latach 451-450 r.p.n.e. w wyniku stanowczych żądań plebejuszy, wobec których ostatecznie patrycjusze ustąpili. Chodziło głównie o uściślenie prawa zwyczajowego, które w dotychczasowej formie mogło być interpretowane i stosowane przez patrycjuszowskich kapłanów i świeckich dzierżycieli władzy na niekorzyść plebsu. Ustawę redagowały dwie kolejne komisje specjalne, każda powołana na jeden rok. Obydwie były złożone z 10 mężczyzn (decemviri legibus scribundis), przy czym w drugiej dopuszczono do udziału również plebejuszy. Treść ustawy na pewno była rozległa ale nie wystarczająca. Główny jej trzon stanowiły przepisy z dziedziny prawa prywatnego, procesu i postępowania egzekucyjnego w sprawach prywatnych. Ustawa prawdopodobnie zaczynała się od przepisów proceduralnych, które charakteryzowały się drobiazgowością. Przepisy z zakresu prawa prywatnego nie były rozwinięte równomiernie. Ustawa była wyrazem społeczno- ekonomicznych stosunków drobnych rolników, stąd też dużo miejsca zajmowało regulowanie konfliktów wynikających z prawa własności, prawa sąsiedzkiego i granicznego. Skromne natomiast były przepisy z zakresu zobowiązań zwłaszcza pochodzących z umów a także przepisów z zakresu stosunków familijnych, władzy ojcowskiej, opieki i kurateli. Liczne również były przepisy prawa spadkowego (dziedziczenie ustawowe, legaty, testament). Główną tendencją ustawy było uregulowanie konfliktu socjalnego w obrębie społeczeństwa ludzi wolnych ale już silnie zróżnicowanych pod względem majątkowym i społecznym. Ustawa XII tablic była aktem normatywnym stosunkowo niewielkim, jej przepisy były sformułowane w dość nieporadny sposób i z ledwością uporządkowane. W starożytnym Rzymie ustawa zawsze była otoczona wielkim szacunkiem. Jej tekst był dostępny na forum dla wszystkich. W czasach Cycerona dzieci uczyły się jej na pamięć. Treść ustawy rozszerzano i modernizowano przez twórczą interpretacje.

c. Dalsze ustawy
LEGES/USTAWA – „Lex est quod populus iubet atque constituit” „Ustawą jest to co, lud nakazuje i ustanawia”. W okresie republiki ustawy dochodziły do skutków na zgromadzeniach ogółu pełnoprawnych obywateli rzymskich, zwanych comitia, zwoływanie ich, przewodniczenie na nich i występowanie z inicjatywą ustawodawczą należało do magistratur mających specjalne uprawnienie w tym zakresie (ius agendi cum populo) czyli: dyktator, konsulowie i pretorzy. Projekty ustaw dyskutowano na nieformalnych zebraniach obywateli (contiones), natomiast dojrzały wniosek ustawodawczy przedstawiała magistratura na komicjach, i tutaj już tylko do przyjęcia bądź odrzucenia , bez dyskusji (rogatio). Ustawy przyjęte w tym trybie nazywano leges rogatae i obowiązywały wszystkich obywateli.
PLEBISCITA/UCHWAŁA PLEBSU- „Plebiscitum est quod plebs iubet atque constituit” „Uchwałą plebsu jest to co plebs nakazuje i ustanawia”. Plebejusze zbierali się we własnym gronie na zgromadzeniach plebejskich (concilia plebis) i tam pod przewodnictwem i na wniosek trybunów plebejskich, podejmowali uchwały, które obowiązywały tylko ich samych.
LEX HORTENSIA- ustawa z 286r.p.n.e na mocy której uchwały plebsu obowiązywały ogół obywateli; odtąd komicja straciły na ważności.
Ustawy oznaczano w Rzymie wg nazwiska rodowego (nomen gentilicium) wnioskodawcy. Jeśli był to wnioskodawca jednostkowy w nazwie występował sam, jeżeli pochodziła od dwóch wnioskodawców ustawa również nosiła podwójne oznaczenie (lex Aelia Sentia)
Już u schyłku republiki zgromadzenia ludowe i plebejskie, urządzenie pomyślane na miarę małego miasta- państwa, funkcjonowały źle i coraz bardziej traciły na znaczeniu. W okresie pryncypatu zwoływano je jeszcze rzadziej, ostatnia pochodzi za czasów panowania cesarza Nerwy (96-98 n.e.) odtąd to źródło prawotwórcze przestało działać, po prostu w zmienionych warunkach politycznych nie było potrzebne.
Wiadomo, że w okresie republiki i pryncypatu wydano w Rzymie ok. 800 leges rogatae, w tym wiele o czysto formalnym charakterze. Ustawy regulowały najczęściej jakiś konflikt politycznej, ekonomicznej czy socjalnej natury. Jednak niektóre ważne dziedziny prawa rzymskiego niemalże nie były dotknięte ustawodawstwem. Wtedy tę sferę regulował zwyczaj.

d. Uchwała senatu
„Senatus consultum est quod senatus iubet atque constituit; idque legis vicem optinet, quamvis fuerit quaesitum”
„Uchwałą senatu jest to co senat nakazuje i ustanawia. Ma ona moc ustawy, choć było to kwestionowane”
Senat w okresie republiki:
- ciało doradcze
- ustalony limit członków (300- 600 – 900)
- senatorzy to zazwyczaj byli dygnitarze państwowi
- uprawnienia: wojskowe, administracyjne, skarbowe, religijne
- nie miał bezpośrednich uprawnień ustawodawczych
- zatwierdzał uchwały zgromadzeń ludowych tzw. auctoritas patrum, pobudzał inicjatywę urzędniczą poprzez sugestie i zalecenia
- niekiedy wkraczał wprost w dziedzinę stanowienia uchwał- źródła prawa obowiązującego
Senat w okresie pryncypatu:
- stracił dominujące znaczenie polityczne ale jego aspiracje do tworzenia prawa popierane były przez cesarzy
- w II w. przejął ostatecznie funkcje ustawodawcze komicjów i komitiów
- nad działalnością senatu ciążyła od samego początku przewaga cesarzy, bo do nich należała inicjatywa ustawodawcza a ich wnioski przyjmowano z reguły bez sprzeciwu lub bez dyskusji
- wniosek cesarski (oratio principis) był podstawą uchwały a regułą stało się to od III w.
- upadek senatu- jedynie miejsce publikowania wiążących decyzji cesarskich
Uchwały senatu obejmują ok. 200 pozycji z czego tylko kilkanaście miało poważniejsze znaczenie dla rozwoju rzymskiego prawa prywatnego. Dotyczą one głównie prawa spadkowego, w mniejszym stopniu prawa osobowego, familijnego i obligacyjnego. Nazwy pochodzą głównie od nazwisk wnioskodawców, cesarzy czy konsulów. Wydawano je w razie potrzeby nigdy ich nie usystematyzowano.

e. Konstytucje cesarskie
„Constitutio principis est quod impertor decreto vel edicto vel epistula consituit; nec umquam dubitatum est, quin id legis vicem optineat, cum ipse imperator per legem imperium accipiat”
„ Konstytucją cesarską jest to co cesarz ustanowił w dekrecie lub w edykcie albo liście i nigdy nie wątpiono, że ma to moc ustawy, skoro sam cesarz otrzymuje władzę przez ustawę.”
DEKRETY/DECRETA- były to rozstrzygnięcia spraw spornych, które trafiły przed sąd cesarski w I instancji lub w drodze apelacji. Ograniczały się do danego przypadku ale dzięki autorytetowi cesarskiemu nabierały cech rozstrzygnięć wzorcowych.
EDYKTY/EDICTA- tradycja wywodząca się z republiki; cesarzom przysługiwało ius edicendi, normy obowiązujące były formowane w edykty obowiązujące bądź na danym terenie bądź na obszarze całego państwa. Zwykle obowiązywały do śmierci wystawcy ale w niektórych przypadkach nawet dłużej. Najdonioślejszy z edyktów to edykt cesarza Karakalli z 212r. w sprawie nadania powszechnego obywatelstwa mieszkańcom państwa (consitutio Antoniana)
RESKRYPTY/RESCRIPTA/EPISTULAE- wyrosły z tradycji republikańskich; były to odpowiedzi na pytania w wątpliwych kwestiach prawnych zadawanych zarówno przez urzędników jak i przez zwykłych obywateli. Nawiązywano w ten sposób do tradycyjnej działalności uczonych jurystów. Zapytania dotyczyły spraw z dziedziny prawa prywatnego. Rozstrzyganie tą drogą przypadków spornych doprowadziło później do wykształcenia się osobnej odmiany procesu, tzw. procesu reskryptowego. Miały w zasadzie znaczenie ograniczone do określonego przypadku ale były one stosowane także do przypadków podobnych. Praktyka ich wydawania nasiliła się za panowania cesarza Hadriana (117-138r.)
MANDATY/MANDATA- cesarska praktyka wydawania pisemnych instrukcji urzędnikom, a zwłaszcza namiestnikom prowincji. Często o dużej objętości ujmowane były w osobne księgi liber mandatorum, dotyczyły głównie spraw administracyjnych, raczej spraw wykonawstwa.
Charakterystyka konstytucji cesarskich:
- cesarze uprawiali bezpośrednią działalność prawotwórczą, przede wszystkim w dziedzinie prawa publicznego
- poważniejsze reformy w zakresie prawa prywatnego dochodziły do skutku raczej przy użyciu tradycyjnych form prawodawczych czyli zgromadzeń i senatu
- konstytucje cesarskie w sprawach prywatnych ograniczały się najczęściej do indywidualnych i doraźnych rozstrzygnięć konkretnych przypadków, wpływały jednak na rozstrzyganie dalszych i nabierały cech prawa obowiązującego szerzej
- od II w.n.e. sporządzano zbiory konstytucji, były to jednak zbiory prywatne

. Prawotwórcza działalność magistratury

a. Edykty pretorów i innych magistratur jurysdykcyjnych
„ Edykty to są przepisy tych, którzy mają prawo wydawania edyktów”- to prawo posiadały magistratury ludu rzymskiego. Najobszerniejsze prawo mieści się w edyktach dwóch pretorów: miejskiego i peregrynów, edylów kurulnych, których jurysdykcję w prowincjach ludu rzymskiego sprawują kwestorowie.
IURISDICTIO/ WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI- było częścią najwyższej władzy państwowej czyli imperium. Sprawowali ją początkowo konsulowie, ale od 367r.p.n.e. przeszła także na nowy urząd pretora, hierarchicznie niższy ale wyposażony w takie same atrybuty władzy. W czasie nieobecności konsula w Rzymie najwyższą władze dzierżył pretor. W 242r.p.n.e. powołano specjalny urząd pretorski „pretora peregrynów”. Sprawował on jurysdykcję pomiędzy peregrynami tj. mieszkańcami państwa rzymskiego, którzy nie byli obywatelami oraz w sprawach mieszanych pomiędzy obywatelami a peregrynami. Pierwszy pretor nazywał się teraz praetor urbanus –pretor miejski a drugi praetor peregrinus.
Funkcje jurysdykcyjne posiadali również edylowie kurulni, przede wszystkim w sprawach karnych. W zakresie prawa prywatnego i jurysdykcji cywilnej należał do nich nadzór nad targami niewolników i bydło. Na prowincjach jurysdykcja należała do namiestników a odpowiednikami edylów byli tutaj kwestorowie.
IUS EDICENDI- było to prawo ogłaszania solennej zapowiedzi w jaki sposób magistratura będzie korzystała z powierzonej jej władzy. Urzędnicy nigdy nie mieli władzy ustawodawczej ale faktycznie na wielką skalę tworzyli nowe prawo, a także pozbawiali mocy prawnej nieaktualne przepisy prawa obowiązującego. Wydawanie edyktów było konieczne ponieważ władza imperium nie była ściśle określona. Początkowo wydawane były ustnie ale szybko zaczęto je spisywać, na białych tablicach (album) ustawianych na forum obok trybunału, na którym pretor zasiadał przy sprawowaniu swoich czynności sądowych. Edykt nie był zbiorem przepisów prawa materialnego. Jego treść to głównie zapowiedzi co do zakresu ochrony praw prywatnych w procesie i poza nim. W szczególności zapowiedzi udzielania takich środków ochrony procesowej jak: actiones, exceptiones i ochrony pozaprocesowej jak missiones czy restitutiones. Zapowiedzią towarzyszyły zwykle formularze owych środków i ogłaszane były także w edykcie. Edykt obowiązywał tylko w okresie kadencji, która go ogłosiła, najczęściej ustawa roczna- lex annua. Praktyka była jednak taka, że następca usuwał z edyktu poprzednika to co nie wytrzymało próby życia. Podstawowy trzon nowości sprawdzonych i aprobowanych w praktyce przejmował do własnego edyktu jako tzw. edictum translaticum „edykt przenośny” i do tego dodawał zapowiedzi własne edicta nova. Coroczny przegląd edyktu prowadził do stałej kontroli i rozwoju istniejącego porządku prawnego. Najbardziej twórczy okres w działalności edyktalnej pretorów przypada na koniec II w. i I w.p.n.e czyli na schyłek republiki.
EDICTUM PERPETUM JULIANA- w okresie pryncypatu działalność edyktalna magistratury trwała dalej ale krępowana była przemożnym wpływem cesarzy. W 130 r. cesarz Hadrian polecił wybitnemu prawnikowi Julianowi uporządkowanie redakcji edyktu pretora miejskiego i edylów kurulnych. W tej postaci edykt został zatwierdzony uchwałą senatu i jako „edykt wieczysty”- edictum perpetuum mógł być ogłaszany już tylko formalnie, dla zachowani tradycji, ewentualne zmiany i uzupełnienia należały odtąd do cesarza.
Edykty magistratury rzymskiej doprowadziły do uformowania się osobnego historycznego nawarstwienia prawa obowiązującego pod nazwą ius honorarium

. Prawotwórcza działalność uczonych prawników

a. Ogólna charakterystyka jurysprudencji rzymskiej
„Odpowiedzi uczonych prawników są to poglądy i opinie tych, którym pozwolono tworzyć prawa. Jeżeli poglądy ich wszystkich są zgodne, to ten zgodny pogląd otrzymuje moc ustawy. Jeżeli zaś nie zgadzają się, to sędziemu wolno pójść za jakim chce poglądem. To właśnie oznajmia się w reskrypcie boskiego Hadriana”.
W II w.n.e. uczeni juryści uczestniczyli bezpośrednio w tworzeniu prawa obowiązującego i to za oficjalną aprobatą cesarza.
Ich pośredni wpływ polegał na interpretacji w sposób twórczy dawnego prawa zwyczajowego i dawnych ustaw; doradztwie magistraturom i inspirowaniu ich działalności prawotwórczej; wpływie na poziom orzecznictwa sądów; współpracy z cesarzami w sprawach jurysdykcji i normowania.
Pod wpływem działalności prawników prawo rzymskie stało się szybko „prawem uczonym”, bogatym w treść, ścisłym w terminologii i w konstrukcjach pojęciowych.
Ekonomiczne, społeczne i polityczne warunki rozwoju były dla jurysprudencji rzymskiej wyjątkowo sprzyjające. Jedną z ulubionych dziedzin aktywności u Rzymian była m.in. działalność prawnicza, szczególnie dla ludzi starszych, którzy zdobyli już praktyczne doświadczenie w służbie wojskowej, w sprawowaniu urzędów i w wymiarze sprawiedliwości. Obrót prawny odbywał się jawnie, pod bezpośrednią kontrolą opinii publicznej. Do działalności prawniczej garnęli się przede wszystkim przedstawiciele samych szczytów społecznych, materialnie najbardziej niezależni. Większość jurystów rekrutowała się ze stanu senatorskiego, a więc z arystokracji rodowej. Z nimi konkurowali ekwici czyli przedstawiciele arystokracji finansowej.
Pozycja jurysprudencji rzymskiej formowała się w drodze wielowiekowej ewolucji. Prawnicy rzymscy niewiele uwagi poświęcali historii własnej nauki (jedynie mówi o tym fragment Pomponiusa).

b. Jurysprudencja w okresie republiki
Początkowo wiedza prawnicza ograniczała się jedynie do znajomości kalendarza, a więc dni, w które można było dokonywać skutecznie czynności prawnych, na układaniu formularzy tych czynności cautiones, na znajomości sposobów postępowania w procesie actiones, na udzielaniu informacji i porad w zakresie prawa zwyczajowego i pierwszych aktów normatywnych. Dostęp do tych umiejętności był ograniczony i zazdrośnie strzeżony. Wyłącznymi znawcami tego prymitywnego kunsztu byli kapłani, a mianowicie jedno z kolegiów kapłańskich- kolegium pontyfików (pontifices; początkowo 6 osób, później 9 i 15). Na jego czele stał pontifex maximus. Początkowo pontyfikowie rekrutowali się wyłącznie spośród patrycjuszy.
Ok.300 p.n.e. nastąpiło ujawnienie kalendarza sądowego i zbioru formuł prawniczych z archiwum pontyfików. Nieco później pierwszy plebejski pontifex maximus, Tiberius Coruncanius, miał jakoby rozpocząć publiczne nauczanie prawa. Tak zaczęła się rozwijać świecka nauka prawa, do której dostęp był w zasadzie wolny, choć praktycznie korzystali z niego ludzie majętni.
Najwyżej cenionym przejawem działania prawników było wydawanie opinii w konkretnych przypadkach prawnych- respondere de iure. Powaga responsów oczywiście zależała od osobistego autorytetu udzielającego- zwani byli iuris consulti, iuris prudentes. Duże znaczenie miało także układanie formularzy aktów prawnych w zakresie prawa majątkowego cavere, prawa procesowego agere przez tzw. jurysprudencję kautelarną (cautela- klauzula w umowie). Działalność bywała wyrazem prymitywnego formalizmu prawniczego ale z drugiej strony kształciła również precyzję terminologiczną, ścisłość sformułowań i w ogóle technikę prawniczą. Wybitni juryści rzymscy stronili raczej od bezpośredniego udziału w prowadzeniu procesów w charakterze pomocników czy pełnomocników stron (to realizowali retorzy- mówcy sądowi).
Nauczanie w okresie republiki miało charakter praktycystyczny i prywatny. Wybitnych jurystów otaczali po prostu chętni uczniowie- samoucy auditores przysłuchując się opiniom mistrzów i ewentualnie pobudzając ich do dalszych wyjaśnień czy do dyskusji.
Rzymska umiejętność prawnicza weszła na nowe drogi rozwoju poprzez kontakty z wysoko rozwiniętą nauką i kulturą grecką. Juryści rzymscy przyswoili sobie zdobycze greckiej filozofii, gramatyki i retoryki i zastosowali je umiejętnie do opracowania materiału prawnego.
Juryści rzymscy okresu republiki byli dość liczni, zwani przez późniejszych veteres- dawni. Najwybitniejsi:
 QUINTUS MUCIUS SCAEVOLA
Pontifex maximus, żył na przełomie II i I w. p.n.e.; pierwszy ”ułożył prawo cywilne wg rodzajów”, że pozostawił po sobie podręcznik prawa cywilnego w 18 księgach
 SERVIUS SULPICIUS RUFUS
Przyjaciel Cycerona, przeciwnik poglądów Scaevoli, początkowo retor, później wybitny jurysta, pierwszy komentator edyktu pretorskiego i wpływowy nauczyciel.

c. Jurysprudencja w okresie pryncypatu
IUS PUBLICE RESPONDENDI- przywilej cesarski nadawany niektórym jurystom, do udzielania opinii prawnych „pod autorytetem cesarskim” (ex auctoritate principis); pochodzi on od samego Augusta albo od Tyberiusza. Ci autoryzowani juryści wpływali stanowczo na kierunek orzecznictwa, a ich zgodna opinia uzyskiwała znaczenie prawotwórcze. Juryści w tym okresie byli bardzo powiązani z aparatem władzy poprzez sprawowanie często wysokich urzędów i poprzez udział w radzie cesarskiej- consilium principis, ukonstytuowanej na stałe przez cesarza Hadriana. Jurysprudencja osiągnęła szczyt swojego rozwoju dopiero w okresie od Augusta do połowy III w.n.e tzw. OKRES KLASYCZNY.
Formy literackie:
- zbiory rozstrzygnięć: responsa, quaestiones, disputationes, epistulae (porady udzielane listownie).
- Digesta zawierają opracowania przypadków, w jakiś sposób celowe zebrane i uporządkowane; obejmują z reguły szeroki zakres materiału, a w szczególności ius civile, ius honorarium
- Komentarze- do ustaw, edyktów, do dzieł dawniejszych jurystów które nabrały nieledwie ustawowej powagi
- Podręczniki- institutiones; nowość wśród form literackich, były to ujęcia przystępne i bardziej systematyczne, pisane jednak przez mniej znanych prawników
- Zbiory zwięzłych zasad- sententiae, regulae, definitiones, diferentiae; prace mniejsze służące celom dydaktycznym
- Opracowania monograficzne- dotyczyły różnych tematów
Słabymi stronami tych prac był przede wszystkim autorytatywny i dogmatyczny charakter wielu wypowiedzi, ogólny brak zainteresowania klasyków dla historii, polityki i filozofii prawa, a także częsty brak troski o przejrzystą systematykę materiału.

d. Juryści okresu klasycznego
Kształcenie młodych prawników pozostało nadal sprawą prywatną mistrzów, nie mogło więc przybrać większych rozmiarów. Pojawiły się jednak bardziej systematyczne formy nauczania: prywatne szkoły prawa- stationes i specjalne podręczniki.
W I i II w.n.e istniały w Rzymie dwie szkoły prawa scholae, sectae : SABINIANIE i PROKULIANIE. Były to zakłady nauczania czy raczej luźne zgrupowania uczonych prawników, powiązanych ze sobą podobieństwem poglądów i osobami kolejnych przywódców. Przedmiotem sporów były przede wszystkim konkretne kwestie szczegółowe trudno natomiast wykazać istnienie różnic w poglądach na kwestie zasadnicze czy też w metodach pracy.
Najwybitniejsi przedstawiciele z I i II w.n.e. :
 MARCUS ANTISTIUS LABEO
Żył w przełomie starej i nowej ery, był konserwatywny: pozostał zwolennikiem starego ustroju; był śmiałym nowatorem, miał rozległe wykształcenie, pozostawił ogromny dorobek pisarski (ok. 400 ksiąg), w Digestach Justyniana wspomina się ok. 500 jego rozstrzygnięć; prawdopodobnie założyciel szkoły Prokulianów
 MASSURIUS SABINUS
Prawnik z I w.n.e., człowiek niskiego pochodzenia ale dzięki owocnej działalności prawniczej uzyskał ok. pięćdziesiątego roku życia awans do stanu ekwitów i jako pierwszy z nich uzyskał ius publicae respondendi, autor dzieła o prawie cywilnym, które stało się podstawowym materiałem do ułożenia Digestów (tzw. mada sabiniańska), założyciel szkoły sabiniańskiej.
 PUBLIUS IUVENTIS CELSUS, filius
Żył u schyłku I i na początku II w.n.e, należał do Prokulianów, doszedł do wysokich godności państwowych i do udziału w radzie cesarza Hadriana; bardzo oryginalny miał skłonność do lapidarnych i szorstkich sformułowań
 SALVIUS IULIANUS
Żył za panowania 3 cesarzy: Hadriana, Antoniusa Piusa i Marka Aureliusza; dzierżył wiele urzędów państwowych aż do konsulatu i namiestnictwa prowincji; rozstrzygał w swoich pracach wiele poprzednich wątpliwości i sporów, być może jego autorytet przyczynił się do wygaśnięcia sporów między Sabinianami a Prokulianami (był Sabinianem), jego „Digesta” w 90 księgach, inspirowało twórczość wielu następców i samego cesarza Justyniana.
Przedstawiciele „późnego klasycyzmu”:
 AEMILIUS PAPINIANUS
Żył w czasach panowania dynastii Sewerów (193-235r.), silny związek z cesarzem, był jego doradcą a także dowódcą gwardii pretorskiej- praefectus praetorio, już w okresie poklasycznym został uznany za najwybitniejszego jurystę; do perfekcji doprowadził np., oszczędność słowa „przy omawianiu przypadków praktycznych, które stanowią podkład jego dzieł” ; w „Digestach” Justyniana znalazło się ok. 595 fragmentów jego dzieł
 IULIUS PAULUS
Żył w czasach panowania dynastii Sewerów (193-235r.), silny związek z cesarzem, był jego doradcą a także dowódcą gwardii pretorskiej- praefectus praetorio, wyróżnia się rozmiarami i różnorodnością swojej produkcji pisarskiej; opracował zbiory przypadków praktycznych a także komentarze do prac swoich poprzedników w dziedzinie prawa cywilnego i pretorskiego; pisał również monografie; pozostawił ok. 300 dzieł, przy czym 1/6 „Digestów” Justyniana złożona jest z jego dzieł
 DOMITIUS ULPIANUS
Żył w czasach panowania dynastii Sewerów (193-235r.), silny związek z cesarzem, był jego doradcą a także dowódcą gwardii pretorskiej- praefectus praetorio, absorbowały go funkcje państwowe, zginął w 233r., zamordowany przez swoich podwładnych; pisał głównie komentarze, monografie i elementarne podręczniki, wszystko w sposób jasny i przystępny; z jego dzieł najwięcej czerpią „Digesta” bo, aż ok. 1/3
 GAIUS
Znany jedynie z imienia, żył i działał w II w.n.e.; nie sprawował funkcji publicznych, nie miał ius publicae respondendi, zajmował się przede wszystkim nauczaniem prawa; dzieła swoje pisał za panowania cesarzy Antoniusa Piusa (138-161) i Marka Aureliusza (161-180) a były to komentarze, monografie i podręczniki, 120-150 ksiąg; najważniejsze dzieło Institutiones napisane ok. 160r. zawiera w 4 księgach elementarny wykład rzymskiego prawa prywatnego wg trójczłonowego systemu (personae, res, actiones), jest dobrze rozplanowane, zwięzłe a przy tym jasne i przystępne o bogatej treści; w „ustawie o cytowaniu” z 426r., Gaius należy do 5 uznanych autorytetów, z jego dzieła czerpią późnorzymskie opracowania prawa klasycznego, na tekście jego podręcznika opracowano Institutiones Justyniana a jego Digesta składają się z 500 fragmentów dzieł Gaiusa.; jeden z egzemplarzy Instytucji Gaiusa odkryto przypadkowo w 1816r., w bibliotece kapituły w Weronie, był tzw. palimpsestem to znaczy pergaminem na którym na oryginalny tekst Instytucji naniesiono tekst listów św. Hieronima, pierwotny tekst odczytano z wielkim wysiłkiem niszcząc przy tym bezpowrotnie ok. 1/5 całości, 2 papirusy znalezione w Egipcie w latach 1927 i 1933 pozwoliły zmniejszyć nieco rozmiary tej luki i zweryfikować oryginalność rękopisu werońskiego; od momentu pierwszej jego publikacji w 1820 r., Instytucje stały się nieocenioną podstawą do badań nad rzymskim prawem klasycznym, a zwłaszcza nad dziejami rzymskiego prawa procesowego.

. System prawa klasycznego

a. Ius civile
Podstawowy zespół norm prawnych obowiązujących w państwie rzymskim; na początku był jedynym zespołem ale zostało systemem zasadniczym; było to prawo obywateli rzymskich czyli uprzywilejowanych mieszkańców państwa; spotyka się też określenie ius Quiritium- prawo Kwirytów od dawnej nazwy mieszkańców Rzymu.
Na początku formowało się jako prawo zwyczajowe, od ustawy XII tablic rozwijało się poprzez kolejne ustawodawstwa i równolegle do niej poprzez twórczą działalność jurysprudencji.
Od zasady, iż stosowane jest jedynie wobec obywateli istniały wyjątki np. dopuszczono niektórych Latynów i peregrynów do commercium z Rzymianami, tzn. do zawierania aktów prawa cywilnego w zakresie obrotu gospodarczego, a nawet do conubium czyli do zawierania małżeństw rodzących skutki prawne w ius civile, również pretorzy w konkretnych przypadkach rozszerzał w drodze fikcji przepis prawny na peregryna po to żeby zapewnić mu ochronę jego interesów.
Początkowo prawo to oznaczało całe prawo obywateli rzymskich, publiczne i prywatne, od II w.p.n.e. datuje się wyraźna tendencja do oznaczania tym terminem tylko prawa prywatnego.

b. Ius honorarium
Prawo pochodzące z edictum perpetuum Juliana. Zespół norm pochodzących od wszystkich magistratur jurysdykcyjnych, najważniejszą w nim rolę odgrywało prawo pretorskie.
Różniło się od poprzedniego systemu prawnego pochodzeniem i podstawą obowiązywania pod względem treści istniały wielorakie punkty styczne. Dokładnie te same sytuacje życiowe były regulowane przez oba prawa, to drugie uregulowanie było bardziej dostosowane do bieżących potrzeb życiowych, a w szczególności mniej skrępowane wymogami formalnymi. Z czasem pojawiły się tendencje do łączenia obu systemów, to co sprawdziło się w ius honorarium przechodziło do ius civile.
Wzajemne stosunki obu systemów wg Papiniana:
- wspomaganie (adiuvare) prawa cywilnego było pierwotnym i właściwym zadaniem pretorów, gdyż z racji swych funkcji byli powołani do wykonywania obowiązującego prawa
- uzupełnianie (supplere) prawa cywilnego było domeną działania nowatorów zwłaszcza w II i I w.p.n.e
- poprawianie (corrigere) prawa cywilnego było najbardziej radykalnym przejawem działalności pretorów, posuwali się oni niekiedy do zawieszania skuteczności przepisów prawa cywilnego co doprowadziło do utrwalenia się świadomości że przepis ten nie obowiązuje (desuetudo)

c.Ius gentium
Prawo stosowane wobec wszystkich obywateli.
Rozwój terytorialny państwa rzymskiego nie oznaczał zmiany obowiązujących systemów prawnych na podbitych terenach. Ujarzmionym ludom dyktowano jedynie warunki polityczne.
W przypadku kolizji systemów prawnych posługiwano się zasadą personalności prawa czyli tzw. zasadą osobowości prawa. Polegała ona na tym, że mieszkańcy jakiegoś państwa czy gminy rządzili się swoim prawem prywatnym bez względu na miejsce pobytu. Pomagała jedynie wtedy gdy obie osoby sporu czy czynności prawnej podlegał temu samemu prawu. W innym przypadku jurysdykcję sprawował pretor peregrynów (urząd powołany w 242 r.p.n.e.). Można się jedynie domyślać wg jakich zasad rozstrzygał. Wiadomo, ze pretor nawiązywał do praktyki nieformalnego obrotu gospodarczego (poszczególni obywatele dokonywali między sobą operacji kupna, sprzedaży, pożyczki czy przeniesienia władztwa nad rzeczami bez uciekania się do uciążliwych formalności, czynności te nie były prawnie wiążące ale opierały się na wzajemnym zaufaniu fides) i sankcjonował takie właśnie czynności w obrocie z cudzoziemcami, a w edykcie zapowiadał z góry respektowanie ich prawnej skuteczności. Urządzenia te działały sprawnie także w prawach innych ludów dlatego pretor wprowadzał je do swego edyktu a tym samym do prawa rzymskiego (stąd do zespołu norm formowanych przez pretora przylgnęła nazwa ius gentium).
Ius gentium jest więc prawem rzymskim, które występowało jako wtórne nawarstwienie historyczne w stosunku do ius civile.
Różnice między ius gentium a ius civile:
- ius gentium jest :
- prawem całkowicie świeckim
- daleko swobodniejszym co do normy
- w treści ograniczonym do sfery stosunków majątkowych i przeznaczonym do regulowania obrotu gospodarczego
- dostępnym dla wszystkich mieszkańców Imperium Romanum
- prawem słusznym (ius aequum) w przeciwieństwie do prawa surowego (ius strictum)
przeciwieństwa między dwoma systemami miały tendencje do zacierania się a od konstytucji 212r.n.e oba systemy stały się dostępne dla wszystkich. Do zacierania się różnica przyczyniła się także współpraca obu pretorów, działalność jurysprudencji i unifikujące ustawodawstwo cesarzy.
Ius gentium a ius honorarium:
- nie są przeciwne
- nawzajem się krzyżują
- znaczna część ius gentium formowała się w ramach ius honorarium
- podstawowe normy ius gentium wywodzą się z prawa zwyczajowego
Ius gentium a ius naturale
- ius naturale przeszło do Rzymu końcem republiki z filozofii greckiej
- ius naturale czyli prawo zgodne z naturą, uniwersalne i niezmienne zbliżone do ius gentium ale nie jednoznaczne np. sprawa niewolnictwa
- ius naturale w pojęciu szerszym to prawo wspólne wszystkim istotą żywym, a więc także i zwierzętom, charakter prawa przyrodzonego całkowicie kłóci się z pojęciem ius gentium (prządek międzyludzki)

 OKRES SCHYŁKOWY

Prawo poklasyczne:

a. Ustawodawstwo cesarskie
LEGES- nieomal jedyne źródło nowego prawa (ius novum), zanikły mandata, mniejszą rolę mają decreta, natomiast liczne rescripta towarzyszą zanikowi działalności opiniodawczej jurystów; najważniejsze są edicta zwane odtąd leges edictales, leges generales; obfite już od początku dominatu, ważniejsze leges utrwalano w brązie lub w kamieniu, reszta była rozsyłana do zainteresowanych urzędników a oni z kolei wywieszali tekst do wiadomości
Zbiory leges :
- Codex Gregorianus- był on uporządkowanym zbiorem konstytucji cesarskich z okresu od panowania cesarza Hadriana (117-138) do 291r., autorem był Gregorius
- Codex Hermogenianus- był tylko uzupełnieniem poprzedniego, w okresie panowania Dioklecjana do 295r., zbiór opracował Hermogenianus
- Codex Theodosianus¬- różni się od poprzednich charakterem prawnym, bogactwem materiału, sposobem jego opracowania i historycznym znaczeniem; nazwa pochodzi od cesarza wschodniorzymskiego Teodozjusza II (408-450); prace przygotowawcze trwały kilka lat (429-437) w ostatniej fazie prowadziła je 16-osobowa komisja złożona z wysokich urzędników; planowano, że dzieło ma objąć i lex i ius ostatecznie kodeks objął tylko konstytucje cesarskie od 312 czyli panowania Konstantyna. W sumie zawierał ok. 3000 aktów normatywnych; w układzie wzorowano się na Kodeksie gregoriańskim, podział na: księgi i tytuły (w ich obrębie umieszczano chronologicznie poszczególne konstytucje); komisja otrzymała od cesarza szczególne upoważnienie do dokonywania przeróbek w tekście tak ażeby pozostało to co jest jeszcze przydatne; kodeks ten jest przede wszystkim zbiorem prawa publicznego, z 16 ksiąg tylko 4 są poświęcone prawu prywatnemu; był to zbiór oficjalny w tym sensie, że konstytucje wydane od 312r. obowiązywały nadal tylko wtedy jeżeli zostały włączone do kodeksu i tylko w wersji w nim ustalonej. Kodeks dzieli się na 16 ksiąg, tytuły, leges (poszczególne konstytucje) i paragrafy (tylko w obrębie dłuższych leges)
- Kodeks Justyniana – zbiór konstytucji wschodniorzymskich
- Nowele poteodozjańskie – zbiór konstytucji zachodniorzymskich, z lat 438-468

b. Jurysprudencja w okresie dominatu
- nowe zadanie: dostosowanie dotychczasowego prawa metropolii rzymskiej do bardziej uproszczonych warunków ekonomicznych, do przemian społecznych, do przesuwającego się w kierunku wschodnim ośrodka państwowości
- brak możliwości do swobodnego rozwoju, spowodowane to było oddziaływanie dwóch autorytetów: politycznego- w osobie samowładcy cesarza i fachowego- w postaci klasycznej literatury prawniczej trudnej do stosowania w praktyce w ówczesnych czasach
- zaprzestano nadawania jurystom ius publice respondendi
- w kancelariach i radach cesarskich nadal zasiadali juryści ale była to działalność niesamodzielna i anonimowa
- dostosowując stare prawo do nowych warunków dokonywali oni przede wszystkim wyboru spośród literatury klasycznej, tekstów prostych, przystępnych i bardziej ogólnych
- opracowania tekstów klasycznych polegały na skracaniu tekstów podstawowych, na ich upraszczaniu i dodawaniu not wyjaśniających do trudniejszych sformułowań; onieśmielenie wobec literatury klasycznej objawia się w tym, iż były to opracowania anonimowe bądź dokonywane „pod firmą” samych klasyków
- jurysprudencja tego okresu jest w przeważającej mierze anonimowa (brak wielkich nazwisk) i nastawiona na gromadzenie, porządkowanie i upraszczanie materiału klasycznego
- dążą do bardziej abstrakcyjnego ujmowania materiału prawniczego, w szczególności chętniej próbują sztuki definiowania, wprowadzają przedziały klasyfikacyjne i formułują ogólne zasady

c. Nauczanie prawa
- funkcje nauczania wzięło na siebie państwo, tworząc i utrzymując regularne uczelnie prawnicze ze stałą obsadą profesorską i ustalonym programem nauczania
- szkoły istniały w różnych miejscach w państwie, nauczano w nich na rozmaitym poziomie, w szczególności elementarną wiedze przekazywano w szkołach rektorów
- najsłynniejsze uczelnie :
 zachodnia w Rzymie- działa od III w.; bujny rozwój w IV w., cesarz Walentynian I ograniczył liczbę wpisów i dopuszczalny czas trwania studiów; przetrwała upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego
 wschodnia w Bejrucie- działa od III w., kwitła szczególnie w V i VI w., jej działalność przyczyniła się do zachowania dorobku klasycyzmu i do renesansu kultury prawniczej na wschodzie; określano ją jako „matkę prawa” a jej profesorów „nauczycielami świata”
 wschodnia w Konstantynopolu- działa od 425r., jej działalność przyczyniła się do zachowania dorobku klasycyzmu i do renesansu kultury prawniczej na wschodzie
- działalność profesorów prawa: greckie przekłady tekstów łacińskich (parafrazy), zestawienie treści (indices), krótkie komentarze (scholia), zbiory fragmentów podobnych (paratitla), opracowania monograficzne (libri singulares)
- programy nauczania: studium dawnego prawa ius przeważało nad nowym prawem cesarskim leges;
- Pięcioletni okres nauczania był podzielony na następujące odcinki roczne:
1) studiowanie Instytucji Gaiusa, studentów tego roku nazywano dupondii- rekruci potem Iustiniani novi
2) studium komentarzy do edyktów, studentów nazywano edictales
3) studium responsów Papiniana, studentów nazywano Papinianistae
4) prywatne studium responsów Paulusa, studentów nazywano z greki lytae
5) prywatne studium konstytucji cesarskich, studentów nazywano prolytae
- za Justyniana program wypełniono w całości jego ustawodawstwem: na I rok przypadały Instytucje i cztery pierwsze księgi Digestów, na lata II-IV dalsze 32 księgi Digestów, a na V rok w trybie nauki własnej Kodeks; do samodzielnego studium pozaszkolnego wyłączono z programu 14 ostatnich ksiąg Digestów (księgi 37-50)

d. „Dawne prawo” opracowania i zbiory
- ius drugim obok leges kompleksem materiału prawniczego zwane ius vetus, ius antiquum
- ius bardzie obfitsze, a jego charakter prawny był skomplikowany, istniały też wątpliwości co do tego czy jest to prawo obowiązujące (ze wzg., na różne źródła) jednak wraz z obniżaniem się kultury prawniczej zacierały się subtelne granice między prawem obowiązującym a doktryną prawniczą
- stosowanie ius w praktyce napotykało na ogromne trudności, nad przystosowaniem go do potrzeb praktyki i do nauczania pracowali juryści poklasyczni (upraszczali treść) i cesarze (podejmowali decyzje co do ograniczenia i hierarchii zespołów dawnego prawa)
- najwcześniejsze opracowania dzieł klasycznych powstały w samym Rzymie; są to opracowania zwięzłe i proste, bogate jednak w treść, przydatne zarówno do praktyki jak i dydaktyki
- PAULI SENTENTIANAE- jest to zbiór zwięzłych zasad prawnych, opracowanych w okresie poklasycznym w III w., treść to przede wszystkim prawo prywatne, w mniejszym stopniu prawo karne; forma wypowiedzi jest max., zwięzła i jasna, autor ogranicza się do podania zasad prawnych, bez kazuistyki i bez poruszania kwestii spornych, całość dzieli się na 5 ksiąg, te z kolei na tytuły i fragmenty; zdobyły sobie od razu wielką popularność, były często wydawane, interpretowane i przerabiane; Konstantyn Wielki uznał je za prawo obowiązujące; do naszych czasów dzieło doszło drogą pośrednią poprzez lex Romana Visigothorum
- REGULAE ULPIANI- elementarne opracowanie, oparte na Instytucjach Gaiusa
- FRAGMENTA VATICANA- prywatny zbiór, dokonany na Zachodzie w IV w., dzieło pod wieloma względami miało charakter pionierski: włączono dzieła klasyków a także leges z kodeksów gregoriańskiego i hermogeniańskiego, zebrany materiał pogrupowano w tytuły, poświęcone poszczególnym zagadnieniom, przy czym fragmenty z pism klasyków wykorzystano już nie anonimowo ale z podaniem autora i miejsca, skąd zostały zaczerpnięte

e. „Ustawy o cytowaniu”
- potrzeba interwencji cesarskiej w celu ujednolicenia „dawnego” prawa jeśli idzie o praktykę
- 321r., Konstantyn Wielki pozbawił wszelkiego znaczenia tzw. Notae czyli uwagi krytyczne Paulusa i Ulpiana do dzieł Papiniana
- 327-328 r., wyjaśniono wątpliwości istniejące co do dzieł Paulusa, potwierdzono znaczenie wszystkich jego pism rzeczywistych, a także przypisywanych mu Sentencji
- 426r., konstytucja raweńska czyli tzw., „ustawa o cytowaniu” ogłoszona w Rawennie przez cesarza zachodniorzymskiego Walentyniana III; wyróżniono 5 jurystów których pisma nadal miały moc obowiązującą: Gaius, Papinian, Paulus, Ulpian, Modestyn; praktyczne znaczenie ustawy polegało na redukcji rozmiarów ”dawnego prawa”, pisma wyróżnionych wynosiły łącznie ok. 800 ksiąg
- w 438r., włączono treść konstytucji do Kodeksu teodozjańskiego, i tym samym rozciągnięto ją na Cesarstwo Wschodnie, dodano do niej klauzulę, że walor obowiązujący zachowują nadal pisma innych jurystów jeżeli na nie powołuję się któryś z 5 uprzywilejowanych, a cytowane opinie, niepewne z powodu starości, zostaną ustalone przez porównanie większej ilości rękopisów
- próby ograniczenia i uproszczenia „dawnego prawa” przez cesarzy pozostały tylko półśrodkami i to niezbyt skutecznymi, efektem tego było ugruntowanie się autorytetu Sentencji Paulusa

f. „Wulgaryzacja” prawa rzymskiego


. Ustawodawstwo Justyniana

a. Ogólna koncepcja i realizacja
- istniała potrzeba uporządkowania materiału ius i leges ponieważ w praktyce panował chaos
- stan potrzeb rozpoznał cesarz Justynian I Wielki (527-565), władca skromnego pochodzenia (syn chłopa) starannie wykształcony i ambitny, współrządził Cesarstwem (517-527), jego politycznym celem było odbudowanie świetności Cesarstwa a jednym ze środków realizacji było uporządkowanie prawa
-
b. Instytucje
c. Digesta
d. Kodeks
e. Nowele
f. Corpus iuris civilis

III. Dalsze dzieje ustawodawstwa i prawa rzymskiego

A. Prawo rzymsko- bizantyjskie (565-1453r.)
- na Wschodzie rzymska organizacja państwowa zachowała nieprzerwaną ciągłość i to samo dotyczy systemu prawnego
- prawo justyniańskie było bardzo obszerne i skomplikowane, spisane było w języku łacińskim, który nie był powszechnie znany w tej części Cesarstwa , sam autor zabronił pod surowymi karami komentowania Digestów (zezwolono jedynie na : dosłowne tłumaczenia na grekę kata poda, krótkie streszczenia indicies i na zestawienie miejsc podobnych paratitla) ale było to jednak bardzo potrzebne zwłaszcza w praktyce i w tą stronę poszła bizantyjska literatura prawnicza
PARAFRAZA TEOFILA- swobodny przekład na grekę Instytucji Justyniana, Kodeksu i Nowel; dokonał tego prawdopodobnie Teophilus profesor prawa z Konstantynopola, współpracownik Tryboniana
EKLOGA- została ogłoszona w 726r., na polecenie cesarza Leona III z dynastii izauryjskiej; prosty zbiór przepisów prawa cywilnego i karnego o wyraźnie praktycznym przeznaczeniu; wyraz „eklog” oznacza dosłownie „wyciąg” „wybór”; sporo materiału zaczerpnięto też z prawa zwyczajowego”; była szeroko rozpowszechniona w państwie bizantyjskim a także w krajach słowiańskich.
BAZYLIKI (888-889)- od basilica- prawo cesarskie; jest to opracowanie w jednym zbiorze ius i leges; wstępnie projekt przygotował cesarz Bazyl I a dzieło dokończył jego syn Leon VI Filozof (886-912¬); zbiór obszerny czerpiący z bizantyjskich przeróbek Digestów, Kodeksu i Nowel w mniejszym stopniu z Instytucji; spisane w języku greckim; układ najbardziej nawiązuje do Kodeksu, całość dzieli się na 60 ksiąg, te na tytuły; najpełniejszy wyraz prawa rzymsko- bizantyjskiego; jest to zbiór jednolity; powtarzały także w znacznej części już przestarzały materiał prawny, stąd wyrosła potrzeba aktualizacji : dodawano nowele cesarskie oraz liczne komentarze (scholie)
HEKSABIBLOS 1345r.- małe kompendium prawa cywilnego i karnego, opracowane przez praktyka, sędziego bizantyjskiego w Thesalonikach Konstantyna Harmenopulosa; nazwa pochodzi od układu materiału w sześciu księgach (sześcioksiąg); podawał w zwięzłej i przystępnej formie zasady prawa rzymskiego, aktualne jeszcze wtedy w Bizancjum; przetrwał nawet jego upadek, rozpowszechnił się na Bałkanach, w Grecji został przyjęty jako prawo obowiązujące (1835-1946).

B. Prawo rzymskie w Europie Zachodniej i Środkowej
- upadek Cesarstwa Zachodniego w 476r., nie pociągnął za sobą zaniku prawa rzymskiego, które odtąd obowiązywały w państwach powstałych na gryzach Imperium
- jego moc obowiązująca rozszerzała się dzięki recepcji na obszary na których nigdy nie było władztwa rzymskiego
- od XI w., prawo rzymskie stało się przedmiotem intensywnych badań naukowych i przedmiotem zainteresowania europejskiej myśli prawniczej
- w germańskich państwach szczepowych przyjęła się zasada osobowości prawa- toteż podbici Rzymianie mogli stosować dalej swoje prawo
- na przełomie V i VI w. niektórzy władcy germańscy zebrali prawo rzymskie (zarówno leges jak i ius) i ogłosili je jako Lex Romanae Barbarorum w zbiorach:
a. Lex Romana Visigothorum czyli Breviarium Alarici (najważniejszy czerpał z większości dzieł rzymskich)
b. Lex Romana Burgudionum
c. Edictum Theodorici
- prawo rzymskie, odrodzone na Wschodzie, było w zachodniej części prawie że nieznane, jedynie po zdobyciu tej części ponownie przez Justyniana w 554r., wprowadzono je tam ale na krótki okres (wyparcie Bizantyjczyków do 774r., przez Longobardów)
- znajomość i praktykę prawa rzymskiego w części zachodniej cesarstwa pielęgnował Kościół, który w swoich stosunkach trzymał się prawa rzymskiego służącemu mu do sformułowania własnego systemu prawa kanonicznego

C. Szkoła glosatorów
- rozwinęła się w Bolonii na przełomie XI i XII w.
- założycielem był Irnerius (ok. 1070- ok. 1130)
- zapoczątkowali dzieło odnowy znajomości prawa rzymskiego reprezentowanym przez zbiory justyniańskie
- nazwa pochodzi od metody pracy, która polegała na „głosowaniu” tekstów antycznych tzn. na opatrywaniu niejasnych znaczeń (glossa- wyraz wymagający objaśnienia)krótkimi uwagami wpisywanymi między liniami (glosa interlinearna) lub na marginesie (glosa marginalna)
- dorobek szkoły podsumował w dziele „Glossa ordinaria” Accurisiuss

D. Szkoła komentatorów
- działała od schyłki XIII w. przez cały wiek XIV, na początku również w Italii później także w innych państwach Europy
- przedstawiciele: Bartolus de Saxoferrato (1314-1357) i Baldus de Ubaldis (1327- 1400)
- chcieli ożywić antyczne prawo rzymskie i przystosować je do ówczesnych warunków
- formą wypowiedzi były obszerne komentarze, w których podawano teksty źródłowe i glosy
- odnowione przez nich prawo o elementy praw średniowiecznych i prawa kanonicznego uzyskało walor prawa uniwersalnego, zwłaszcza z zakresu regulacji obrotu gospodarczego

E. Ekspansja prawa rzymskiego w praktyce
- zakres i stopień ekspansji był w poszczególnych krajach różny
- ekspansja była silniejsza wszędzie tam gdzie szukano świadomie nawiązania do tradycji rzymskich w celach politycznych lub gdzie kryzys gospodarki feudalnej i potrzeby rodzącej się gospodarki kapitalistycznej wymagały zapożyczeń z prawa rzymskiego
- największe rozmiary ekspansja przybrała w Niemczech gdzie w XV i XVI w. dokonała się recepcja prawa rzymskiego- bezpośrednio obowiązywało
- ekspansje w praktyce wspierała literatura romanistyczna o charakterze użytkowym, tzn. służąca lepszemu przystosowywaniu starego prawa do potrzeb ówczesnej praktyki; np. „kameraliści” XVI i XVII w., „praktycy” od schyłku średniowiecza do końca XVIII w. stosowali tzw. „nowoczesne zastosowanie Pandektów” i „pandektyści” z końca XVIII i XIXw.
- Zasięg bezpośredniego obowiązywania prawa rzymskiego zaczął się kurczyć od czasów wielkich kodyfikacji europejskich czyli połowy XVIIIw.
Prawo rzymskie oprócz ekspansji stało się również nauką w centrum zainteresowań o charakterze czysto poznawczym. Wszystko zaczęło się w Odrodzeniu. Ten humanistyczny kierunek romanistyki określa się niekiedy mianem „jurysprudencji eleganckiej”. Humaniści rozpowszechnili metodę wykładu systematycznego prowadzonego przedmiotami wg określonego planu. Ponieważ najwybitniejszymi humanistami byli Francuzi, Kujaciusz i Donellus ich sposób wykładu określono później jako francuski (gallicus mos docendi). Jako pierwsi zwrócili uwagę na interpolacje w zbiorach justyniańskich. Często przedstawiciele byli hugenotami dlatego musieli wyemigrować do Holandii co dało początek holenderskiej szkole jurysprudencji.
Za humanistami podążała szkoła historyczna z XVIII i XIXw., przyczyniła się ona do głębokiego poznania prawa rzymskiego jako konkretnego zjawiska historycznego.
Od końca XIXw., rozwija się po dziś dzień tzw. krytyczny kierunek badań zwany neohumanizmem. W tym kierunku cele poznawcze dominują w sposób zdecydowany. Do osiągnięć tego kierunku można zaliczyć : ogromne rozszerzenie podstaw źródłowych badań, rozwinięcie i wysubtelnienie metod badawczych, odtworzenie dokładnego obrazu antycznego prawa rzymskiego oraz jego dalszych losów. Do słabości: rozdrobnienie badań i efektów badawczych, idealistyczna interpretacja ustalonych faktów, najczęściej dogmatyczna synteza.