Średniowiecze - opracowanie epoki.

1.Charakterystyka epoki średniowiecza
Ramy czasowe
Początek średniowiecza:
476r.- upadek cesarstwa zachodniorzymskiego (początek średniowiecza w europie)
966r.- chrzest polski (początek średniowiecza w Polsce)
Koniec średniowiecza:
1450r.- wynalezienie druku i długopisu przez gutenberga
1453r.-upadek Konstantynopolu
1492r.-odkrycie ameryki i amfetaminy przez Kolumba

· Uniwersalizm europejski– występowanie w różnych rejonach europy i Afryki jednakowego sposobu pojmowania świata i jednakowych sposobów myślenia oraz jednakowych ideałów:
- wspólna wiara chrześcijańska – religia, która obowiązywała była religia chrześcijańska.
- wspólnota języka- głównym językiem była łacina
- wspólny ustrój- wyrazista i sztywna hierarchia społeczna
- wspólna władza- władza duchowa należała do papieża a władza świecka należała do cesarza, władcy Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego (inaczej Hitler); z reguły oba te ośrodki były ze sobą ściśle związane

· Teocentryzm – podporządkowanie Bogu wszelkich dziedzin życia i działalności człowieka

· Mistycyzm- to dążenie do obcowania z bogiem poprzez stan ekstazy następujący po długotrwałej medytacji. Mistycy obmyślali drogi osiągania takiego stanu. Droga taka opierała sie na samotnej medytacji, mogły jej towarzyszyć formy ascezy i ćwiczenia siły woli.

· Anonimowość – większość utworów była pisana anonimowo, ponieważ pisano je nie dla sławy tylko dla chwały Boga
· Dualizm- to podział wartości jaki widzieli ludzie średniowieczni. Wywodzi się z nauk Platona, a "rozpropagował go" sw.Augustyn. Wszystko ma dwie strony- każda rzecz ma byt ziemski(mało ważny) i duchowy(ideę)-ta jest wartością .Tak jak na Sadzie Ostatecznym jest strona zbawionych i potępionych tak na ziemi jest zło i dobro. Nie ma barw pośrednich.

Filozofia:
· Augustynizm- teorie św. Augustyna ( IV/Vw.). Twierdził on, że człowiek jest usytuowany na granicy bytów wyższych (aniołowie) i bytów niższych (zwierzęta). Stąd rozdarcie człowieka miedzy dobrem a złem , duchowością i cielesnością. Filozof uważał, że człowiek powinien wznosić się coraz wyżej.
· Tomizm- poglądy, św. Tomasza z Akwenu. Twierdził on, że człowiek powinien walczyć ze złem i zajmować na „drabinie bytów” najwyższe miejsce. Twierdził także, że społeczność dzieli się na stany, a każdy człowiek winien pozostawać tam gdzie wyszedł na świat.
· Franciszkanizm- poglądy, św. Franciszka z Asyżu. Filozofia ta zawiera miłość do wszelkich stworzeń, miłosierdzie, braterstwo i ubóstwo.

Scholastyka – to okres w rozwoju filozofii średniowiecznej (zaczynający się w IX wieku i trwający do końca średniowiecza), który obejmował różnorodne kierunki filozoficzne. Scholastyka była wyrazem przekonania autorów chrześcijańskich o konieczności zrozumienia tego, w co się wierzy. Analizowano, zatem problemy zgodności prawd wiary z rozumem, przyjęto przy tym tak zwana metodę scholastyczną polegająca na konfrontowaniu objawienia z Pisma Świetnego, opinii autorytetów z logicznym rozumowaniem. Pisano rozliczne traktaty, komentarze, uczono przede wszystkim poprzez dysputy, zakładano uniwerki zastępujące dawne szkoły katedralne oraz klasztorne. Szczytowy okres rozwoju scholastyki przypada na XIII wiek, lata działalności świętego Tomasza z Akwinu - tomizm to najdojrzalsza postać scholastyki.

Historiografia- to dział piśmiennictwa obejmujący gatunki o treści historycznej. Do historiografii zaliczamy kroniki(gatunek opisujący historie państwa).
Kroniki:
- „kronika polska” galla anonima
- „kronika polska” mistrza Wincentego kadłubka
- "roczniki, czyli kroniki sławnego królestwa polskiego" Jana długosza

Hagiografia- tworzenie legendarnych żywotów świętych, opowieść o ich czynach, męczeństwie.

Styl gotycki – to szczytowe osiągniecie miejskiej oraz rycerskiej kultury dojrzałego średniowiecza (druga polowa XII wieku- XV wiek). Zaobserwowano, że sklepienia o łuku ostrym stwarzają w architekturze znacznie więcej możliwości niż konstrukcje romańskie. Przykładem owych możliwości stały się wspaniale katedry, w nieco mniejszym stopniu architektura świecka: ratusze, hale targowe, sukiennice, zamki, kamienice. Budowano z kamienia i cegły, na szkieletowym systemie konstrukcji, w budownictwie sakralnym stwarzając wrażenie lekkości i smukłości, strzelistości, pędu ku niebu.

Styl romański- najważniejszą częścią sztuki romańskiej była architektura, jej potrzebom podporządkowano rzeźbę oraz ścienne malarstwo. Budowle niemal wyłącznie sakralne wznoszono z kamienia, miały one proste, masywne kształty, formy geometryczne, grube mury z małymi oknami zamkniętymi półkolistym lukiem (jak w pierdlu). Kamienne rzeźby to często nienaturalne postaci, motywy zwierzęce, roślinne. Ilustrowaly glownie wątek walki dobra ze złem. Dekoracje malarskie były płaskie o ograniczonych barwach. Wspaniałe dzieła przyniosło malarstwo miniaturowe służące zdobieniu ksiąg.

Chansons de geste – po łacinie gesta to opowiadania o wydarzeniach historycznych. W tych starych, średniowiecznych poematach epickich opiewano czyny zarówno postaci historycznych jaki i legendarnych. Najstarsze utwory tego typu pochodzą z Xi wieku, zostały napisane w języku francuskim lub staroprowansalskim.

Danse macabre (taniec śmierci)- cesarz, król, papież, biskup, zakonnik, kobieta, dziecko tworzyli korowód taneczny prowadzony przez personifikowaną (uosobioną) śmierć (kościotrup z kosą). Ta procesja stanów ukazywała (np. w literaturze, ale i w plastyce), że śmierć jest wszechobecna, wszechwładną, zawsze trzeba o niej pamiętać.

Lament świętokrzyski
Anonimowy utwór nawiązuje do popularnych w średniowieczu monologów Marii cierpiącej pod krzyżem. Jest to liryczny monolog zrozpaczonej matki (mający i walory uniwersalne, nie tylko religijne), której ból przekracza już ludzka wytrzymałość, która bezsilna musi patrzeć na mękę swego jedynego, ukochanego syna- boga.

Dialog mistrza Polikarpia ze śmiercią
Piętnastowieczny utwór opowiada i wielkim mędrcu Polikarpiu, który prosił boga o możliwość zobaczenia Śmierci za życia. Bóg go wysłuchał, Polikarpia odwiedziła upersonifikowana Śmierć: przerażająca, odrażająco chuda, blada kobieta bez końca nosa, z jej oczu płynęła krwawa rosa, postać żywo przypominająca rozkładające się zwłoki. W ręce trzymała kose- to powszechne w średniowieczu wyobrażenie Śmierci, szczególnie w tzw. tańcach śmierci (danse macabre), symbolizujących jej nieograniczona potęgę, władze nad wszystkimi ludźmi i żyjącymi stworzeniami. Przemawiająca do Polikarpia Śmierć groziła wszystkim ludziom, wyliczała ich grzechy, zapewniała ze nikt nie uniknie jej kosy: bez względu na pozycje społeczną, zamożność, nawet czyny. Wysiłki lekarzy nie mogą niczego zmienić. Śmierć z tego wiersza jest nieprzejednana, ale ponieważ jest sługa boga, daje też ludziom rady, jak winni postępować, aby nie budzić gniewu Najwyższego. Przede wszystkim gani ludzkie przywiązanie do, w gruncie rzeczy mało istotnych spraw doczesnych, szczególnie niechętnie odnosi się do przekupnych sędziów i rozpustnych zakonników.

Satyra na leniwych chłopów
Utwór z drugiej polowy XV wieku przedstawia szlachecki punkt widzenia chłopów, wypełniania przez nich obowiązków. Satyryczny, obyczajowy tekst mocno osadzony w polskich realiach sporo mówi o naturze chłopów, ich lenistwie, sprycie, sposobach pozorowania pracy na pańskiej ziemi i uchylania się od właściwego spełniania, właśnie wtedy wprowadzanych w życie, pańszczyźnianych obowiązków, biernym oporze.

Wiersz Sałaty o zachowaniu się przy stole
Wiersz stanowi próbę przeniesienia na grunt polski zachodnich obyczajów biesiadnych oraz kultu kobiet, dam. Owe wzorce zostały przeciwstawione rodzimemu sposobowi bycia, uznanemu przez autora za prostacki. W pierwszej części utworu Sałata krytykuje złe obyczaje (dbanie wyłącznie o siebie, żarłoczność, brak higieny), opisuje zasady zajmowania miejsc według stanu i urodzenia, reguły zachowania się przy stole, dwornej rozmowy, część druga przynosi pochwale kobiety, uczy, jak jej służyć(, ale i kobiety winny się zachowywać nienagannie, dawać przykład mężczyznom). Wiersz jest ciekawym dokumentem polskiej obyczajowości dworskiej, zapowiada tez nadejście nowej epoki- renesansu.

Pieśń o Rolandzie
Cesarz Karol Wielki zdobywa całą Hiszpanie oprócz Saragossy, którą rządzi Marsyl. Ten wysyła do Karola posłów z prośbą, aby zaprzestał oblegania Saragossy i wrócił do Francji, a on przyjmie wiarę chrześcijańską. Karol wysyła Ganelona (ojczyma Rolanda) w celu omówienia warunków pokoju. Ganelon przekonuje Marsyla, że trzeba zabić Rolanda gdyż Karol nie odzyska sił do dalszej walki. Knuje spisek, że Saraceni zaatakuja tylną straż, której dowódcą będzie Roland. Marsyl napada na oddziały francuskie. Roland mimo namów Oliwiera nie wzywa pomocy, zaczyna walczyć. W momencie, gdy z 20-tyś. Oddziału zostaje 60 osób wzywa pomoc Karola. Poganie na odgłos zbliżającej się armii uciekają. Roland umiera. Wojska pogańskie zastają rozgromione. Na pomoc Marsylowi nadciąga armia babilońska ale tez obrywają po pysku. Marsyl umiera, a Saragossa zostaje zdobyta. Żona Roladna umiera z żalu. Zostaje dokonany sąd na Ganelonie, który mowi, że nie jest zdrajcą chciał tylko udupić Rolanda. W jego obronie stają jego krewni. Jeden pojedynkuje się z Tiery’m i ginie, pozostali krewni są skazani na śmierć.

Dzieje Tristana i Izoldy
Król Marek wysłał swojego siostrzeńca Tristana do Irlandii aby przywiózł mu piękną Izoldę, którą chciał poślubić. Królowa dała swojej służącej Brangien czarodziejski napój, który mieli wypić kochankowie – wzbudziłby on w nich wielką miłość. Przez pomyłkę podczas drogi powrotnej do Tyntagielu sakiewka została podana Tristanowi i Izoldzie. Od chwili wspólnego wypicia napoju łączyła ich niepohamowana, trwała i wielka miłość. Ich uczucie było silniejsze niż obowiązek wierności małżeńskiej Izoldy czy lojalność Tristana wobec swego wuja. Wiedząc, że król nie mógł się dowiedzieć o tym związku, spotykali się potajemnie. Cierpienie z tego powodu doprowadziło ich do śmierci, która nastąpiła tego samego dnia. Król Marek pochował ich w osobnych grobowcach w jednej kaplicy. Z ich grobów wyrosły głogi, których gałęzie, mimo iż były kilkakrotnie wycinane, ciągle odrastały, splatając się ze sobą jakby w miłosnym uścisku.

Kwiatki świętego Franciszka
Utwór anonimowy. Ten zbiór opowieści i legend powstał na przełomie XIII i XIV wieku, został napisany w języku Włoskim.
Święty Franciszek był postacią niezwykłą. Wszystkie dobra materialne oraz bogactwa nie miały dla niego żadnego znaczenia. Było to bardzo dziwne, gdyż pochodził on z rodziny kupieckiej, a w młodości lubił roztrwaniać pieniądze na różnego rodzaju zabawy. Najkrótszą drogę do zbawienia i osiągnięcia świętości upatrywał w ubóstwie oraz chęci pomagania innym.
Jak się przyjęło, w życiorysie świętego nie może zabraknąć niesamowitych, zaskakujących wydarzeń. Tak też jest w przypadku Biedaczyny z Asyżu. Otóż bardzo kochał wszystkie stworzenia. Przebywał w ich towarzystwie, rozmawiał z nimi i jednocześnie poddawał się rozmyślaniom. Święty Franciszek obcował nie tylko z ptakami, ale oswajał także drapieżne bestie, takie jak wilki pożerające ludzi.
Znane są też inne niezwykłe wydarzenia, które miały miejsce dzięki interwencji świętego. Na uwagę zasługuje odrodzenie i otrzymywanie podwójnej ilości wina ze zniszczonych przez wiernych winnic okalających jeden z włoskich kościołów.

Legenda o św. Aleksym
Aleksy, potomek znakomitego książęcego rodu rzymskiego był bardzo religijny. Ożenił się z królewną, w dniu ślubu zostawił ją zabierając ze sobą tyle złota ile mógł unieść. Trafił do jakiegoś miasta i rozdał wszystko co miał, łącznie z ubraniem. Żył z jałmużny spędzając dnie i noce na modlitwie i rozmyślaniach o Bogu. Pewnego dnia Matka Boska zstąpiła z obrazu kościelnego i poprosiła aby klucznik wpuścił Aleksego do wnętrza świątyni. Kiedy pobożność Aleksego wzbudziła zainteresowanie zaczął się tułać aż trafił do Rzymu. Nikt go nie rozpoznawał. Żywił się resztkami. Żył w pokucie i umartwieniu przez 16 lat. Czując, że zbliża się śmierć, napisał list, w którym opisał swoje życie. Po jego śmierci zaczęły się dziać niezwykłe rzeczy, a przy jego ciele cuda. Nikt nie mógł wyciągnąć kartki z ręki, aż udało się to jego żonie, wtedy wszyscy się dowiedzieli kim był.


2. Średniowieczne wzorce osobowe
· IDEAŁ WŁADCY
Idealny władca to wybraniec Boga, niestrudzony obrońca chrześcijaństwa, ucieleśnienie ideałów walczącego Kościoła. Człowiek odważny, mądry, dobry, sprawiedliwy, hojny, troszczący się zarówno o Kościół, jak i poddanych, swój naród. Idealny władca średniowieczny winien mieć pewne cechy nadprzyrodzone: urodzić się w cudownych okolicznościach, Bóg może przemawiać do niego poprzez wizje, sny. Musi zatem kochać swych wasali, troszczyć się o ich dobro, bronić ich, być sprawiedliwym. Z jego postawy emanuje godność, dostojeństwo, powaga i siła.
Właśnie taki był Karol Wielki z „Pieśni o Roladzie”. Polskim przykładem ideału króla-rycerza jest Bolesław Chrobry z „Kroniki Galla Anonima”.
· IDEAŁ RYCERZA
Wzorem średniowiecznego rycerza był na przykład Roland z „Pieśni o Roladzie”. Wzorowy rycerz średniowieczny powinien pochodzić z bogatego, świetnego rodu, być człowiekiem pięknym i wspaniale odzianym. Mieć nadludzką siłę, znakomicie władać bronią i być w każdej chwili gotowym do stawienia czoła każdemu wrogowi. Musiał dbać głównie o swą rycerską sławę, niezwłocznie mścić wszelkie zniewagi, dbać o honor- własny oraz swego władcy. Honor nakazywał bezwzględnie dotrzymywać danego słowa, mówić prawdę, być wiernym władcy aż do śmierci.
· IDEAŁ ŚWIĘTEGO
Świętym mógł zostać każdy(to ideał religijny, nie związany z konkretnym stanem społecznym), kto swe życie poświęcił Bogu. Dla średniowiecza szczególnie charakterystyczny jest typ ascety-świętego. Był to duchowy lub fizyczny wysiłek podejmowany przez człowieka dla osiągnięcia moralnej doskonałości, zbawienia dzięki opanowaniu namiętności, zjednoczeniu się z Bogiem, naśladowaniu Chrystusa. W średniowieczu asceza często przyjmowała formy skrajne: umartwianie, całkowite odosobnienie(pustelnicy, słupnicy itp.), zaparcie się siebie, pogarda wobec ciała i dóbr materialnych. Charakterystycznym przykładem ascety jest tytułowy bohater „Legendy o świętym Aleksym”.

3. Najdawniejsze zabytki polskiego piśmiennictwa średniowiecznego
1. GEOGRAF BAWARSKI – dzieło pochodzi z IX wieku, zawiera opis średniowiecznej europy i nazwy plemion zamieszkujących ziemie ówczesnej polski(np. Opolanie). Pierwsza księga pisana w języku polskim.
2. DAGOME IUDEX- dokument, w którym Mieszko I oddaje państwo polskie pod opiekę papieża (990rok). Dokument pisany w języku polskim (zawiera nazwy polskich miast, rzek i plemion sąsiadujących)
3. BULLA GNIEZNIENSKA (ZŁOTA BULLA)- pochodzi z XII wieku i zawiera rejestr dóbr arcybiskupa gnieźnieńskiego. Dokument zawiera 410 polskich wyrazów.
4. KSIEGA HENRYKOWSKA- pochodzi z XIII wieku. Jest to kronika klasztoru cystersów w Henrykowie. Pierwsze zdanie polskie brzmi „daj , ać ja pobruszę, a ty poczywaj”.
5. KRONIKA THIETMARA- opisane sa tam walki polsko-niemieckie. Występują nazwy polskie
6. BOGURODZICA – XII wiek, spisana na początku XVwieku
7. KAZANIA GNIEŹNIEŃSKIE – XV wiek
8. KAZANIA ŚWIĘTOKRZYSKIE – XIV wiek
9. PSAŁTERZ FLORIAŃSKI – XIV wiek
10. BIBLIA KRÓLOWEJ ZOFII- XV wiek
11. O ZACHOWANIU SIĘ PRZY STOLE- Słota
12. SATYRA NA LENIWYCH CHŁOPÓW
13. ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCIĄ
14. LEGENDA O ŚW. ALEKSYM
15. ŻALE MATKI BOSKIEJ POD KRZYŻEM



4. Treść i język „Bogurodzicy”
Jest to najstarsza polska pieśń religijna. Jej najdawniejszy przekaz pochodzi z 1407r., ale czas powstania jest sporny. Najczęściej za date powstania pieśni przyjmuje się pierwsza polowe XIII wieku. Treścią pierwszej strofy jest modlitwa do Matki Boskiej o wstawiennictwo do Jej Syna. W drugiej natomiast strofie podmiot zbiorowy zwraca się do Chrystusa, aby przez wzgląd na Jana Chrzciciela zapewnił ludziom pobożne (dostatnie) życie na ziemi i zbawienie wieczne po śmierci. Obie zwrotki kończy pełniący funkcje refrenu zwrot „kyrie elejson – kyrie elejson”, tzn. Panie, zmiłuj się.
„Bogurodzica” zdumiewa kunsztowna budową, wysokim poziomem artystycznym tekstu literackiego i melodii wiersza. W pieśni sa stosowane rymy wewnętrzne i końcowe, które cechuje powtarzalność formy gramatycznej ,np. „popyt- przebyt”. Zastosowano wiersz średniowieczny nazywany zdaniowo-rymowy, ponieważ w każdym wersie zamyka się pojedyncze lub jednorodny człon zdaniowy. „Bogurodzica” jest zabytkiem języka staropolskiego, językoznawców interesują wiec archaiczne formy gramatyczne i leksykalne. Archaizmy leksykalne : „zwolena”- wybrana, „dziela”- dla, „jąż”- którą, „jegoż”- o co, „zbożny”- dostatni lub pobożny, „przebyt”- bytowanie ,przebywanie.
Archaizmy fleksyjne : „Bogurodzica Dziewica Maryja”- forma mianownika liczby pojedynczej w funkcji wołacza, która współcześnie brzmi: Bogurodzico Dziewico Maryjo!; „Bogurodzica” dziś Bogarodzica- w staropolskim języku celownik zamiast dzisiejszego dopełniacza; „Bożyc”- wołacz od wyrazu Bożyc- syn Boga; „Bożycze”- forma wołacza, Bożycu . Archaizmy fonetyczne: „Krzciciela”- dzisiejsze Chrzciciela, a wiec „K” przeszlo w „Ch”; „Sławiena”- dzisiejsze sławiona, w wyrazie tym obserwujemy brak przegłosu (oboczności „e”- „o”). Archaizmy słowotwórcze: w wyrazie „bożycze” wyróżnić można zasadniczy- podstawowy Bóg i cząstkę słowotwórczą –ycz, -ic, a wiec „bożyc”- syn Boga. Archaizm składniowy: „Twego dziela”- dla Twego, „dziela” podobnie jak znany dzisiaj przyimek „dla” w języku staropolskim stało zawsze po wyrazie rządzonym.
„Bogurodzica” jest nie tylko najstarszą polską pieśnią religijną, ale także pierwszą pieśnią Maryjną. W dawnych wiekach była pieśnią bojową i hymnem narodowym. Jan Długosz pisał ze pieśń ta śpiewana była podczas bitwy pod Grunwaldem.



cala pomoc znajduje sie w zalaczniku

za prace nalezy podziekowac ucznia z klasy 4e cku w Koszalinie 2003/2004