Średniowiecze - opracowanie epoki.

Nazwę średniowiecza (tj. wieków średnich - łac. Media tempora) wprowadzili twórcy renesansu; oznaczyli nią okres rozciągający się między epoką starożytną a nowymi czasami odrodzenia. Średniowiecze uważano za okres bezpłodny, mroczny i ciemny. Średniowieczu zarzucano odejście od ducha wielkiej kultury antyku, jej zniekształcenie, a ponad to sprzeniewierzenie się ideałom pierwotnego chrystianizmu.
Średniowiecze w Europie trwało od IV/V do XV w. A więc ponad 1100 lat, a w Polsce od X do XV w. tzn. ok. 500 lat. Za najbardziej zasadną datę początku średniowiecza przyjmuje się rok 476 - wyznaczający upadek cesarstwa zachodniego i podbicie Rzymu przez plemiona germańskie. Koniec epoki łączy się z trzema wydarzeniami: rewolucyjny wynalazek druku w 1450, upadek Konstantynopola w 1453r. I odkryciem Ameryki w 1492 r.
W epoce wyodrębnia się trzy okresy: wczesnego średniowiecza (V - X w.), jego rozkwitu (XI - XIII w.) i zmierzchu (XIV - XV w.).
Tło historyczne w Polsce:
996 r. - chrzest Polski
992 r. - śmierć Mieszka I i przejęcie władzy przez jego syna Bolesława Chrobrego
1000 r. - zjazd w Gnieźnie
1025 r. - koronacja Bolesława Chrobrego
1198 r. - powstanie Zakonu Krzyżackiego
1320 r. - koronacja Władysława Łokietka
1330 r. - najazd Krzyżaków na Polskę
1410 r. - bitwa pod Grunwaldem
Tło historyczne w Europie:
476 r. - upadek cesarstwa zachodnio rzymskiego
od XI do XIV rwały spory o władzę między papiestwem a cesarstwem
1450 r. - wynalezienie druku przez Gutenberga
1453 r. - upadek Bizancjum
1466 r. - pokój toruński
1492 r.- odkrycie Ameryki przez Columba
W epoce średniowiecza tworzono w uniwersalnym języku kościoła, łacinie, oraz dopiero formujących się językach narodowych. Formowanie własnego języka umacniało poczucie tożsamości, wspólnoty narodowej. Wszystkie języki słowiańskie wywodzą się z pierwotnego języka prawosławnego. Większość współczesnych języków europejskich wywodzi się z języka praindoeuropejskiego. Do języków germańskich należą: niemiecki, angielski, holenderski, duński, szwedzki, norweski i islandzki. Grupę bałtycką tworzą: litewski i tolewski.
Język polski zaliczamy do grupy zachodniosłowiańskiej. Polszczyzna odznacza się nie występującymi w innych językach słowiańskich cechami. Zachowała ona samogłoski nosowe- ą, ę. Ma też stały akcent padający na przedostatnią sylabę.
1.Najstarsze zabytki piśmiennictwa polskiego:
Szczupła ilość zabytków z zakresu piśmiennictwa literackiego średniowiecza nie pozwala na dokładne określenie czasu ich powstania. Wiele rękopisów i bibliotecznych zbiorów uległo zniszczeniu i rozproszeniu. Przyczyniły się do tego liczne wojny, najazdy i idące z nimi pożary i grabieże kościołów, klasztorów, zamków, całych grobów.
Język polski pozostawał w średniowieczu w cieniu łaciny. Pomimo to już we wczesnym okresie(XII-XIII w.)stworzono w nim dzieła na dużym poziomie artystycznym. Później(koniec XIV, początek XV w.)wzrasta gwałtownie ilość zabytków pisanych polszczyzną. W dobie odrodzenia(XVI w.)jęz. polski wysuwa się na plan pierwszy w literaturze, ale twórczość łacińska trwa aż do w. XVIII. Tak więc literatura nasza jest przez długie wieki literaturą dwujęzyczną.
W literaturze średniowiecza bardzo wiele tekstów stanowi utwory anonimowe. Niektórych autorów znamy tylko z nazwiska. Większość tekstów nie jest datowana i określenie przybliżonego czasu ich powstania stało się możliwe tylko dzięki żmudnym badaniom. Kolejnym ważnym polskim zabytkiem historycznym są Kroniki Wincentego Kadłubka. Wartość historyczną posiada Kronika przede wszystkim w odniesieniu do lat 1177-1202, a więc do czasów mu współczesnych. Kronikarz znał dobrze sytuację kraju ( okres rozbicia dzielnicowego ), jako kanclerz i dostojnik kościelny miał dostęp do wielu tajników życia dworskiego i polityki księcia. Jego Kronika jest podstawowym źródłem historycznym tego okresu.
W Kronice Kadłubka znalazło się sporo akcentów hagiograficznych i baśniowych. Pierwszą księgę wypełnił pisarz legendami o Krakusie i Wandzie, Popielu (do których często wracała polska literatura ) oraz własnymi, zgoła fantastycznymi pomysłami, pisząc np. o walkach i zwycięstwach legendarnych polskich przodków nad. Aleksandrem Wielkim i Juliuszem Cezarem. Kadłubek chciał uświetnić dzieje Polski przedhistorycznej i podał wiele rzeczy zmyślonych.
1 Bogurodzica
2 Kazania świętokrzyskie- najstarszy zabytek. Zrodziły się z rywalizacji między duchowieństwem polskim a niemieckim. Arcybiskup Jakub Świnka wydał
zarządzenie, że od tego i tego dnia duchowieństwo ma mówić po polsku, i nie wolno wygłaszać kazań po niemiecku(aby nie wynaradawiać Polaków). Pierwszy zbiór kazań powstał po 1400r., są to urywki 5 kazań i do tego 6 w całości, był przechowywany przez zakon Benedyktynów. Kazania pisane są jęz. poetyckim. Odnalezione zostały w Peterzburgu, obecnie znajdują się w Bibliotece Narodowej.
3 Kazania gnieźnieńskie(XV w.)są obszerne i rozwlekłe, pisane są potocznym, niezbyt wyszukanym, ale pełnym powtórzeń i ekspresji językiem. Autor chce przede wszystkim wzruszyć słuchaczy, przemawia do nich w tonie serdecznym ("Dziadki miłe"), nawołując do pobożnego życia, podaje wzory postępowania z Pisma świętego i dzieł teologicznych, wprowadza elementy baśniowe itp.
4 Psałterz floriański(XIV/XV)-zbiór psalmów ze Starego Testamentu traktowany jako modlitewnik Zabytek pięknie iluminowany, prawdopodobnie przeznaczony dla królowej Jadwigi, żony Władysława Jagiełły.
5 Psałterz puławski(XV w.)
6 Rozmyślania przemyskie
7 Legenda o św. Aleksym
8 Żale Matki Boskiej pod krzyżem
9 Pierwszy polski przekład Biblii- królowej Zofii
10 Kronika Gala Anonima
11 Wiersz o chlebowym stole
12 Satyra na leniwych chłopów
13 Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią
Filozofia

Teologia - nauka o istnieniu Boga i jego naturze, zajmująca się racjonalnym uzasadnieniem dogmatów i rytuałów religijnych. Opiera się na tekstach, przede wszystkim na Biblii, i kieruje się wiarą, choć nie wyklucza racjonalnego rozumowania. Teologia to dziedzina myśli charakterystyczna dla chrześcijaństwa, za pierwszego teologa uchodzi św. Paweł.
Tegocentryzm (gr. Thegos- Bóg i łac. Centrum- punkt środkowt). Pogląd sprowadzający wszystkie ludzkie sprawy do Boga, uznawanego za najwyższą, jedyną godną uwagi wartość, podporządkowujący sprawom wiary wszystkie dziedziny życia i działalności ludzkiej, istnienie tylko dla Boga. Ważny składnik wielu religii, zwłaszcza monoteistycznych, podstawowy wyróżnik świadomości człowieka średniowiecza, uczonego gardzenia doczesnością i zwracania myśli ku Bogu. Przykładem skrajnego tegocentrysty jest postawa ascety.
Augustynizm. Twórcą był św. Augustyn (354-430), syn św. Moniki. Pochodził z Afryki Północnej. Ukończył studia w Kartaginie. Przez pewien czas był zwolennikiem mechanizmu, następnie sceptycyzmu i neoplatonizmu. Prowadził też własną szkołę retoryki. W 387r. przyjął chrzest, następnie święcenia kapłańskie, a w 396r. został biskupem Hippony. Najważniejsze dzieło Augustyna to ?Wyznania?, prezentujące formę wypowiedzi autobiograficznej połączonej z modlitwą i medytacją. Św. Augustyn uważał, że szczęśliwym może być tylko ten, kto pozna Boga, że należy dbać o duszę a nie o ciało. Jego filozofia zakładała, że w hierarchii bytów człowiek znajduje się między zwierzętami a aniołami. Rozwój duchowy jest ważniejszy od przyjemności, szczęście leży w naturze człowieka i aby je osiągnąć trzeba zespolić się z Bogiem. Zło pochodzi od świata materialnego i ludzi, dobro wyłącznie od Boga.
Tomizm. Twórcą był św. Tomasz z Akwizu (1225-1274), urodzont we Włoszech, członek zakonu dominikanów. Od 1252r. wykładał w Paryżu. Najważniejszym dziełem były: ?Summa filozoficzna i Summa teologiczna?. Wprowadził rozróżnienie na wiarę, która zajmuje się teologia, i wiedzę, której dotyczy filozofia. Uważał, że niektóre prawdy wiary przekraczają rozum, nie są jednak z nim sprzeczne. Istnienia Boga można więc udowodnić rozumowo. Św. Tomasz podał pięć dowodów na istnienie Boga. Był racjonalistą i uważał, że wiedza pochodzi z doświadczenia. Zajmował się również ekonomią. Twierdził, że własność prywatna i nierównomierny podział dóbr są zgodne z naturą. Uznawał konieczność wymiany handlowej. Opracował pojęcie sprawiedliwej ceny. Dokonał klasyfikacji, układając drabinę wzajemnej podległości. Człowiek na tej drabinie znajduje się między aniołami a zwierzętami. Człowiek musi realizować swoje powołanie walcząc z pokusami. Tomizm przykładał dużą uwagę do zagadnień etycznych. Najwyżej cenioną cnotą była roztropność. Zakładał, że społeczeństwo zbudowane jest z hierarchicznie ułożonych stanów. Człowiek, kierujący się cnotą, powinien przestrzegać prawa i spełniać obowiązki właściwe dla warstwy, do której należy. Naruszenie hierarchii społecznej jest ciężkim grzechem.
Franciszkanizm. Twórcą był św. Franciszek z Asyżu (1182-1226). Pochodził z bogatej rodziny kupieckiej. Wiódł życie wędrownego kaznodziei. Założył zakon żebraczy nazwany braci mniejszych, nazwany pożniej franciszkanami. Najważniejsze dzieło nurtu franciszkańskiego to ?Kwiatki św. Franciszka? - anonimowy zbiór legend o św. Franciszku i jego towarzyszach. Uważał, że podstawą wiary jest miłość do świata i stworzenia. Chciał zbliżyć ubogich do kościoła. Zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej, kładąc nacisk na dosłowne rozumienie ewangelicznych nakazów miłosierdzia, ubóstwa i braterstwa.
Scholastyka. Dogmaty, orzeczenia, prawdy wiary uznane przez Kościół za objawione i niepodległe krytyce, wyjaśniono i uzasadniono drogą poszukiwań rozumowych. Tak narodziła się nauka zwana scholastyką. Twórcami byli Albert Wielki i św. Tomasz z Akwinu. Scholastyka była metodą rozumowania polegająca na ścisłym stosowaniu ustalonej procedury. Składała się ona z komentowania tekstu, dyskusji i wyciągania wniosków. Podstawowe założenia: dogmaty i prawdy wiary są niepodważalne, nie można jednak uzasadnić je rozumowo, metody rozumowego dowodzenia przyjęto z dzieła pt. ?Logika? Arystotelesa.
Kultura i sztuka

W średniowieczu powstał najważniejszy wynalazek, udostępniający książkę dla większego grona ludzi - druk. Został on wynaleziony przez Johanesa Gutenberga z Moguncji w 1450 r. Wynalazek ten udostępnił książkę, umożliwił krążenie tekstu w wielu egzemplarzach. Tempo rozwoju drukarń było imponujące: pierwsze powstały w 1458 r. w Strasburgu, w Polsce już w 1473 r. pojawił się pierwszy wędrowny warsztat drukarski Bawarczyka Kaspra Straubego. Słowo drukowane zwiększyło zasięg międzyludzkiej komunikacji i utrwaliło w wielu egzemplarzach osiągnięcia myśli i literatury. Druk był trwalszy niż rękopis, wiele dzieł z tej epoki zachowało się do dziś.

Sztukę średniowieczną należy odczytywać w świetle uniwersalnym. Świat stworzony przez Boga traktowano jako piękny i harmonijny. Hołdowano dobrom duchowym nie materialnym.
Średniowiecze nie znało perspektywy, lecz płaski obraz przestrzeni oddawał wówczas właściwe pojmowanie kategorii tzw. czasoprzestrzeni - przedstawiano na jednej płaszczyźnie, równocześnie obok siebie kilka scen z różnych okresów i miejsc życia różnych postaci. Funkcjonowały rozmaite znaki umowne odsyłające do pewnych znaczeń ; określonym postaciom przysługiwały tzw. atrybuty. I tak wiele przedmiotów miło przypisanych wiele znaczeń. Mówiąc jednak o kulturze średniowiecznej musimy sobie uzmysłowić naszą nie pełną wiedzę w tym zakresie.
Do dzisiejszych czasów, przetrwało nie wiele zabytków średniowiecznej sztuki. To co ocalało, jest tylko częścią ówczesnej kultury. Są to: wielkie utwory muzyczne np. jednogłosowe kompozycje chóralne, obrazy artystów niderlandzkich np. malarza Hansa Memlinga ?Sąd ostateczny?.
Okazy architektoniczne są najbardziej trwałe, choć wiele z nich zburzono, wiele ukryto w trakcie póżniejszych przeróbek, łącząc je z bryłą nowo wznoszonych gmachów, o innych dowiadujemy się tylko ze wzmianek historycznych. Te, które zostały, informują nas dostatecznie o bogactwie architektury romańskiej i gotyckiej.
Architektura romańska narodziła się w IX w. na terenie Francji. Panowała w Europie do XII w. Podstawowym materiałem budulcowym był kamień o kwadratowym ciosie, odnoszonym symbolicznie do czterech cnót kardynalnych. Masywna ściany budowli, wzmacniane dodatkowo przyporami, najczęściej zostawiano nietynkowane. Okna były niewielkie. Kościoły budowano na planie krzyża łacińskiego. W sklepieniach i oknach stosowano łuki półkoliste. Świątynie miały często jednocześnie charakter budowli obronnych. Budowle w stylu romańskim charakteryzowały się prostotą, racjonalnym rozplanowaniem, były zwykle zaokrąglone (rotundy). Łatwo uchwytne proporcje tych gmachów, akcentowane kolumnami, wskazywały ich układem, np. dwójkowym, na analogię do dwu części Biblii, tj. Starego i Nowego Testamentu. Funkcjonalność architektoniczną, jej surowość równoważono bogatym zdobnictwem kolumn oraz portali (bram wejściowych). Umieszczone na nich płaskorzeżby dawały swego rodzaju przegląd ówczesnej wiedzy na tematy teologiczne, moralne. Przeważały wyobrażenia alegoryczne (np. cnót) i symboliczne.
W Polsce najcenniejsze płaskorzeżbione kolumny zachowały się w kościele św. Trójcy w Szczelinie. Sztuka romańska rozwinęła się najlepiej we Francji. We Włoszech głównymi ośrodkami sztuki były: Piza, Moderna, Werona, Parma. W Hiszpanii: Santiago de Compostela, Zamora, Salamanca. W Niemczech: Trewir, Spira, Moguncja, Kolonia. W Polsce sztukę romańską reprezentują następujące obiekty: pierwsze katedry w Gnieżnie (10000), Płocku, Poznaniu, Krakowie, Wrocławiu, kolegiaty w Opatowie, Tumie, Krusznicy, klasztor w Tyńcu, kościół grodowy w Inowłodzu. Ważnym zabytkiem polskiej sztuki romańskiej są Drzwi Gnieżnieńskie (ok. 1170), pokryte płaskożeżbami kolumny kościoła Św. Trójcy w Strzelnie (po 1175), portal i polichromia w kościele NMP w Czwrwińsku na Wisłą.
Architektura gotycka. Styl ten ukształtował się w XII w. we Francji i był stosowany do początku XVI w. Gotyk preferował strzeliste budowle o przestronnych wnętrzach. Podstawą architektury gotyckiej stało się sklepienie ostrołukowe, zaś materiałem budulcowym - cegła. W dużych oknach umieszczano kolorowe witraże. Budowle gotyckie konstrukcją swych dokładnie rozplanowanych i odpowiadających sobie części miały wyrażać logikę i zarazem nieskończoność boskiej istoty, także porządek systemu scholastycznego. Piękno tych budowli ich uduchowienie wskazywały na ideę boskiej harmonii związki wszechrzeczy. Architekci przestali obawiać się runięcia sklepień i tworzyli prawdziwie ażurowe konstrukcje. Charakterystycznym elementem gotyku był łuk ostry, stosowany w konstrukcji żeber sklepiennych, obramowaniach okien i drzwi. Budowle gotyckie były wysokie, smukłe i strzeliste. Dekoracje architektoniczne - zaprojektowane tak, by optycznie powiększyć budowlę. Misterne, bogato ornamentalne rzeżby, zdobiące zwieńczenia żeber, kolumn, przypór, łuków nadawały lekkości całej bryle. Do najpiękniejszych gotyckich budowli sakralnych należą przede wszystkim katedry. Gotycka architektura świecka to zamki i budowle miejskie (mieszczańskie kamienice, ratusze, mury miejskie, budynki użyteczności publicznej, sukiennice, szkoły). W Polsce początki architektury gotyckiej wiążą się z działalnością budowlaną cystersów (Jędzrzejów, Wąchock, Koprzynica, Sulejów) tworzące grupę małopolską opartą na wzorach burgundzkich. Pełne zastosowanie systemu gotyckiego nastąpiło w cysterskich kościołach na Śląsku: Lubiąż, Trzebnica. Na południu w XIV w. łączono użycie cegły i kamienia dla elementów konstrukcyjnych oraz detalu, odrębność ta została zapoczątkowana budową katedry na Wawelu w 1320. Obok katedry w sylwetce średniowiecznego miasta zaznaczała się wieża ratuszowa, fortyfikacje z barbakanem (Kraków), miejskie rezydencje rycerskie, sukiennice.
Uniwersytety pierwsze powstały w XII w. w Bolonii. Pierwsza polska uczelnia została założona w Krakowie w 1364 r. przez Kazimierza Wielkiego. W 1400 r. dzięki staraniom i darom królowej Jadwigi, uniwersytet w Krakowie wznowił działalność. Ówczesne uniwersytety składały się z czterech wydziałów: sztuk wyzwolonych, medycznego, prawnicznego i teologicznego. Sztuki wyzwolone składały się z dwóch bloków: trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka) oraz quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka). Malarstwo i architektura nie były uznawane za sztukę. Traktowano je jako rzemiosło, więc chętnie uczyli się w warsztatach pod kierunkiem mistrza. Językiem wykładowym na uniwersytetach była łacina.


Literatura

Cechy średniowiecznej literatury:
Anonimowość - nazwisko twórcy było nieistotne. Sławę pisarską traktowano jako grzech pychy. Bardziej liczyła się wartość dzieła, jego użyteczność dla kształtowania postawy moralnej i religijnej. Dlatego większość utworów średniowiecznych jest nieznanego autorstwa (np. Pieśń o Rolandzie). Nie istniało też pojęcie praw autorskich. Kopista przepisujący księgi mógł łączyć różne utwory i dopisywać własne fragmenty. W ten sposób powstawały kolejne wersie tego samego tematu, a nawet zupełnie nowe dzieła.
Dydaktyzm i moralizm. Celem literatury było przedstawienie wzorców osobowych godnych naśladowania, np. rycerza, świętego, władcy.
Dwujęzyczność. Literaturę tworzono zarówno w języku łacińskim, jak i również w kształtującej się językach narodowych (np. francuski, polski). Łacina była uznana za język najszlachetniejszy, odpowiedni dla ważnych tematów, np. rozważań teologicznych. Utwory pisane po łacinie mogły być czytane w całej Europie bez konieczności dokonywania tłumaczeń.
Rękopiśmienność Utwory rozpowszechniano (do poł. XV w.) tylko w formie ksiąg przepisywanych ręcznie. Z tego powodu książki były rzadkie i drogie. Kopista często robił błędny lub dodawał własne komentarze. Dlatego średniowieczne utwory miały różne wersje.
Gatunki średniowiecznych utworów i inne pojęcia:
Kronika - dzieło o treści historycznej. Przedstawiało autentyczne zdarzenia, zwykle w porządku chronologicznym. Nie musiało zawierać dat. Łączyła elementy wiedzy historycznej z literacką fikcją, pełniąca funkcje moralistyczne (np. Kronika Gala Anonima). Kroniki średniowieczne były rozwiniętymi narracyjnie opowieściami, układanymi wedle kanonów sztuki retorycznej. Wyróżniamy: kroniki świata, roczniki, kroniki narodowe, dynastyczne, miasta, regionu.
Gesta - nazwa pochodzi od francuskiego określenia chansons de geste. Były to utwory opisujące bohaterskie czyny wybitnych postaci, np. Pieśń o Rolandzie.
Hagiografia (grec. hagiographia -żywot świętych, legendy). Utwory przedstawiające życie i najczęściej męczeńską śmierć świętego. Prezentowały wzór osobowy godny naśladowania, np. Legenda o św. Aleksym. W utworach tych fakty mieszały się z legendami narosłymi w tradycji ustnej, pełnych fantastyki i cudów.
Historiografia-1. piśmiennictwo historyczne odtwarzające przeszłość na podstawie źródeł ustnych i pisanych, wykopalisk, zabytków itp.
2. ogół prac historycznych odnoszących się do jakiegoś okresu, regionu lub zagadnienia
Misterium - sztuki dramatyczne przedstawiające fragmenty historii biblijnej lub żywoty świętych. Często zawierały elementy apokaliptyczne.
Apokryf - historia opisująca szczegóły z życia Jezusa, Apostołów i Świętej Rodziny, które nie zostały przedstawione w Piśmie Świętym.
Moralitet - utwór pokazujący za pomocą alegorii, czyli uosobionych cnót i grzechów, walkę dobra ze złem.
Hymn (grec. Hymnos) - pieśń pochwalna, podniosła w tonie, uroczysta pieśń pochwalna, sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee, znana już w starożytności.W średniowieczu hymn należał do podstawowych gatunków poezji religijnej, np. Bogurodzica.
Lament (łac. Lamentum-narzekanie, krzyk żałosny)- utwór poetycki wyrażający żal, żałobę, ból i nieszczęście, bezradność wobec przeciwieństw losu, na przykład straty kochanej osoby czy doznanej krzywdy. Gatunek ten, uprawiany już w starożytności, w średniowieczu przybrał charakter liryki religijnej lub też społecznej, np. anonimowe tzw. Lamenty chłopskie, skarżące się na feudalny ucisk.
Wiersz średniowieczny tzw. zdaniowo-rymowy. Nie przestrzegał jednakowego rozmiaru sylabicznego w każdym wersie, jakkolwiek na ogół wykazywał skłonność do wyrównywania formatu sylabicznego, co z czasem w XVI w. doprowadziło do sylabizmu. W średniowiecznym wierszu występowały także rymy; współbrzmienia uzyskiwano przez powtarzalność formy gramatycznej (np. nosimy - prosimy). Rymy te, ogarniające niekiedy po kilka wersów, uwydatniały zakończenia (klauzule) końcowych końcowych odcinków wersowych.
UNIWERSALIZM - panował w średniowiecznej Europie, a znaczy to, że istniała pewna jednolitość kultury, języka w różnych miejscach. Oczywiście jednoczyła Europejczyków wiara i wspólna władza duchowna - papież władający w Państwie Kościelnym. Próbowano też ustanowić wspólną władzę świecką poprzez wskrzeszenie cesarstwa w postaci Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Cesarz miał być zwierzchnikiem innych władców. Językiem jednoczącym mieszkańców kontynentu była łacina, którą się posługiwano. W konsekwencji panował jednolity światopogląd, kultura oraz model nauczania.
Rycerz (od niem. Ritter, jeździec, od polszczyzny za pośrednictwem czeskiego rytirz, nazwa obowiązująca od XII/XII w.) - Stan w społeczeństwie średniowiecznym, wywodzący się ze starszyzny plemiennej i dróżników księcia, obdarzony specjalnymi przywilejami (przede wszystkim ziemią wraz z feudalną władzą nad uprawiającymi ją chłopami), za co był winien swemu suwerenowi posługi wojenne. Rycerstwo (wyłącznie konne) stanowiło zbrojne ramię monarchy, z czasem wyrosła z niego szlachta i ziemiaństwo. W dobie średniowiecza warstwa ta stanowiła elitę społeczną, która wytworzyła swoisty styl życia, elitę i ceremoniał. W kręgu kultury dworskiej, zwł. francuskiej, ukształtował się szerzony przez literaturę parenetyczny wzorzec osobowy idealnego, doskonałego chrześcijańskiego rycerza (np. w Pieśni o Rolandzie), w którym dzielność, honor, lojalność wobec suwerena współgrały z patriotyzmem i religijną żarliwością - niestety ten był daleki od rzeczywistości co się pokazało np. w czasie krucjat, na których rzeczywiści rycerze zachowali się bardzo haniebnie, łącząc godną podziwu waleczność z bezmyślnym, niechrześcijańskim okrucieństwem.
Krucjata (od łac. Crux, dopn. Crucis - krzyż). Wojna krzyżowa, zbrojna wyprawa średniowiecznego rycerstwa w celu uwolnienia Ziemi Świętej (Palestyny) spod panowania Saracentów (muzułmańskich Arabów i Turków). W sensie ogólnym wojna przeciwko niewiernym albo heretykom, odbywająca się z poparciem kościoła katolickiego. Bezpośrednią przyczyną krucjat były przeszkody, jakie czynili Saraceni pielgrzymom z Europy, odwiedzającym w Jerozolimie Grób Święty. Choć nie mniej istotną okazała się chęć zdobycia przez europejskich feudałów nowych, bogatych posiadłości i wojenne łupy. Uczestnictwo w krucjacie było także okazją do zamanifestowania swych uczuć religijnych. Pierwszą krucjatę proklamował na synodzie w Clermont w roku 1095 papież Urban II, obiecując za udział w wyprawie odpuszczenie grzechów. Krzyżowcy zdobyli znaczne tereny w Syrii i Palestynie, utworzyli Królestwo Jerozolimski i utrzymali się na Wschodzie prawie 200 lat - w tym okresie odbyło się dziewięć krucjat, mających na celu powstrzymanie naporu Saracenów. Epokę wypraw krzyżowych zakończyło zdobycie przez nich w 1291r. ostatniej chrześcijańskiej twierdzy Akki. Znaczenie wypraw krzyżowych okazało się bardzo ważne dla kultury średniowiecznej Europy, gdyż otwarło ją na świat, pozwalając korzystać z cywilizacyjnego dorobku Bizancjum i Arabów.
Władca - jeden z wzorców osobowych średniowiecza, propagowany przez literaturę parenetyczną, osoba stojąca na szczycie hierarchii feudalnej, najwyższy suweren (cesarz, król, książę), ukazana w pochwalnym świetle, jako przykład cnót monarszych. W Kronice polskiej Gal Anonim przedstawia Bolesława Chrobrego jako dobrego ojca, troszczącego się o poddanych i nieustannie zajętego umacnianiem powierzonego mu państwa. Bolesław Krzywousty z kolei zostaje ukazany jako dzielny rycerz, niezłomny obrońca niepodległości państwa. Cech idealnego władcy ma też król Karol z Pieśni o Rolandzie.
Średniowieczne prawo - jednym ze środków w polskim procesie sądowym był tzw. sąd boży: pojedynek, próba wody, próba żelaza, stosowany przez sędziego w przypadku, gdy oskarżony oświadczał, że jest niewinny, a nie mógł przedstawić świadków to potwierdzających. Według najstarszego spisu polskiego prawa, pochodzącej z XIII w. Księgi Elbląskiej, próba wody przebiegała następująco: oskarżonemu wiązano ręce oraz nogi i na powrozie rzucano na widę, pobłogosławioną uprzednio przez księdza - jeśli poddawany próbie podsądny zaczął tonąć, wydobywano i uniewinniono, z kolei utrzymanie się na powierzchni wody (która widocznie nie chce przyjąć złoczyńcy) było dowodem winy.
Pierwsze polskie zdanie - w tzw. Księdze Henrykowskiej, średniowiecznej kronice klasztoru cystersów w Henrykowie na Dolnym Śląsku, pod rokiem 1270 znajduje się następujący zapis: ?...Bogwali uxor stabat... ad molam molendo. Cui vir suus idem Bogwalus, compassus dixit: ?Sine, ut ego etiam molam?. Hoc est in polonico. ,,Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai?. Łacińska część zapisu brzmi: ?żona Boguchawa stała przy żarnach mieląc. Litując się nad nią, mąż jej, Boguchaw, mówił: pozwól, bym ja też mełł. A pierwsze polskie zdanie we współczesnej translacji brzmiałoby: Daj, ać ja pobrusze, a ty poczywaj.
Literatura polska:
Kronika Gala Anonima
Najstarszą polską kroniką jest Kronika napisana przez Gal Anonima. Dzieło w języku łacińskim powstało w latach 1109-1113 . Nieznany autor, przypuszczalnie mnich benedyktyn, cudzoziemiec zwący siebie ?wygnańcem i pielgrzymem?, do Polski przybył zapewne z Węgier. W Polsce, związany z dworem Bolesława Krzywoustego, był wyrazicielem polityki królewskiej. Krzywousty został przedstawiony jako wzór dobrego wodza, rycerza i chrześcijanina. Jedna trzecia dzieła to opis historii Polski od najdawniejszych czasów do narodzin Bolesława Krzywoustego. Opis jego czynów zajmuje dwie trzecie kroniki.
Kronika Gala Anonima składa się z trzech ksiąg, każda z nich jest dedykowana innej osobie i poprzedzona listem dedykacyjnym:
I do narodzin Bolesława Krzywoustego (opowiada o popielu piaście Bolesławie Chrobrym, Mieszku II i innych)
II 1086- 1109 (do narodzin B. Krzywoustego po słynną obronę Głogowa)
III 1110- 1113 (opisuje sukcesy militarne władzy, jego walki z Czechami, Prusami- tekst urywa się bez spodziewanego zakończenia.
Po listach następują wierszowane epilogi - streszczenia całej księgi. Treść każdej księgi jest urozmaicona rymowaną pieśnią i trzema mowami występujących bohaterów. Bohaterami kroniki, Gal uczynił trzech władców Polski - trzech Bolesławów: Bolesława I Chrobrego, Bolesława Śmiałego i Bolesława Krzywoustego. Kronika została napisana językiem łacińskim, prozą rymowaną z rymowanymi wstawkami wierszowymi. Dominują dwa style: rzeczowy - często występujący głównie w opisach oraz literacki - ozdobny, miejscami delikatnie nawiązujący do frazeologii biblijnej.
Celem dzieła było nie tylko przedstawienie historii państwa, ale również ukazanie zalet Bolesława i rozpowszechnienie poglądu, że ten władca przywróci Polsce ważne miejsce w Europie. Autor korzystał z przekazów ustnych i własnych obserwacji.
Motywy maryjne w literaturze średniowiecznej
Bogurodzica
Jest najstarszym znanym utworem zapisanym w języku polskim. Jej autorstwo przypisuje się św. Wojciechowi. Najstarsze dwie pierwsze zwrotki powstały jednak prawdopodobnie w połowie XII w. Ich autor jest nieznany. W średniowieczu Bogurodzica pełniła rolę hymnu narodowego. Śpiewali ją polscy żołnierze przed bitwą pod Grunwaldem.
Bogurodzica składa się z modlitewnych próśb. Pierwsza zwrotka zawiera apostrofę do Matki Boskiej, by zyskała przychylność Chrystusa dla ludzi. Maryja występuje jako pośredniczka między Jezusem, a wiernymi. Prośba w drugiej zwrotce kierowana jest bezpośrednio do Chrystusa. Wierni, powołując się na Jana Chrzciciela, błagają o obdarowanie najwyższymi wartościami, takimi jak: pobożne życie na ziemi i zbawienie po śmierci.
Bogurodzica napisana jest średniowiecznym wierszem zdaniowo-rymowym. Wiersz taki miał wersy o różnej długości. Pierwszy wers liczy 15 sylab, drugi 17, a trzeci 6 sylab. Rymy występują na końcu i wewnątrz wersów. Bogurodzica była wykonywana jako pieśń. Jej melodia ma formę średniowiecznego śpiewu chóralnego, wykonywanego bez akompaniamentu instrumentów.
Lament świętokrzyski(Żale Matki Bożej pod krzyżem, Posłuchajcie bracia miła...)to obok Bogurodzicy najwybitniejszy utwór polskiej poezji średniowiecznej. Jest to liryczny monolog Matki Boskiej(liryka maryjna), stojącej pod krzyżem, która cierpi z powodu śmierci jedynego syna Jezusa. Zwraca się do ludzi, by ją wysłuchali i pożałowali. Prosi syna, by przemówił do niej ostatni raz przed śmiercią. Do archanioła Gabriela zwraca się z wyrzutem, że ten zwiastował jej radość, a teraz musi ona cierpieć z powodu śmierci syna. Do innych matek mówi, żeby prosiły Boga, by ten uchronił je przed takim samym cierpieniem.
Utwór ma bardzo osobisty charakter. Maryja wypowiada się w pierwszej osobie. Wiele sformułowań podkreśla osobiste cierpienie ( ?a ja pełna smutku i żałości). Emocje są też wzmagane przez używanie zdrobnień. Lament Maryi jest to odmiana średniowiecznego gatunku o nazwie planctus (płacz, narzekanie, lament). Utwory takie wyrażały żal po zmarłym, wzywały do współczucia i płaczu. Motyw Matki Boskiej stojącej pod krzyżem często występował w twórczości średniowiecznej. Nurt ten został nazwany doloryzmem. Autor tekstu zastosował tu tzw. opozycje czasową i przestrzenną(czasowa dotyczy przeciwstawienia czasu dawnego, będącego okresem szczęścia i radości z powodu narodzin syna; czasowi teraźniejszemu, który jest męką, udręką i cierpieniem; przestrzenna-przeciwstawienie Chrystusa wysoko na krzyżu i Matki Boskiej na ziemi pod krzyżem)
?Danse macabre?- stosunek człowieka średniowiecznego do śmierci
Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią.
Mistrz Polikarp, mędrzec wielki, prosił Boga, aby pozwolił mu zobaczyć śmierć. Kiedy pozostał po nabożeństwie w kościele, prośba ta spełniła się - Polikarpowi ukazała się śmierć.
Śmierć przedstawiona została za pomocą personifikacji, czyli uosobienia. Było to rozkładające się ciało kobiety.
Ten odrażający wizerunek dopełnia fakt, że pozbawiona była warg, zgrzytała zębami, strzelała oczami, a jej nieodłączny atrybut stanowiła kosa.
Pierwsze wrażenie okazało się tak silnie, że mędrzec zemdlał.
Kiedy jednak odzyskał przytomność, rozpoczął rozmowę ze śmiercią.
Mistrz zadał śmierci 6 pytań. Pytał między innymi o to, dlaczego pozbawia ludzi żywota i czy można ją czymś obłaskawić? Czy on sam może skryć się przed śmiercią ( np. zamurować się w twierdzy ) ? Czy można uchronić się przed śmiercią?
Naiwne pytania irytują Śmierć .Śmierć, odpowiadając na te pytania, wykazuje swoją potęgę i wszechmoc. Zrodzona z grzechu pierworodnego ma większą moc nad ludźmi złymi, takimi jak: nieuczciwi sędziowie, rozpustni zakonnicy, mało cnotliwe kobiety. Nie sposób przekupić ani obłaskawić. Jedynie człowiek dobry nie powinien bać się śmierci, gdyż umierając nic nie traci:, , pozbędzie ziemskiej żałości, pójdzie w niebieskie radości?. Opowiada mu o potędze, jaką posiada, że ma władzę nad wszystkimi, zarówno młodymi i starymi, nie zależnie od ich stanowiska. Polokarp dowiaduje się, iż narodziła się w chwili popełnienia grzechu przez Adama i Ewę. Początkowo była silna, ale Bóg pokarał ją za uśmiercenie jego syna. Teraz ma słabość do ludzi dobrych, a tylko złych uśmierca. Lecz wszyscy są równi wobec niej, dlatego czuje się wszechmocna.
Utwór pochodzi z XV w. Składa się z prawie 500 wersów (najdłuższy polski wiersz średniowieczny). Jego autor jest nieznany. ?Rozmowa...?stanowi przeróbkę popularnego utworu łacińskiego. Rozpoczyna się od apostrofy autora do Boga o pomoc w opowiedzeniu historii i zwrotu do odbiorców z prośbą o wysłuchanie. Utwór niewątpliwie ma charakter dydaktyczny, choć mówi o nieuchronności śmierci, pokazuje również jak żyć, aby zasłużyć na miejsce w niebie. I z tego względu można śmiało stwierdzić, że służy średniowiecznej zasadzie, , Memento mori?[,,Pamiętaj o śmierci?].
Anonimowy autor kładzie duży nacisk na równość wszystkich ludzi wobec śmierci i Sądu Ostatecznego, co jest formą ostrzeżenia przed grzechem.
O ścisłym związku utworu z epoką świadczą także poruszone tu zagadnienia śmierci i grzechu, które w epoce o charakterze teocentrycznym[ Bóg-w centrum zainteresowania] były nadrzędnymi.
Śmierć zajmuje w średniowieczu poczesne miejsce wśród zagadnień, które pochłaniały ludzkie umysły. Myśl o śmierci towarzyszyła nieustannie artystom i duchownym, czego dowodem jest łacińskie memento mori (pamiętaj o śmierci), które właśnie w tej epoce zrobiło karierę. Taniec śmierci uwypuklał jeden z aspektów zagadnienia - fakt, że dotyczy wszystkich i naigrywa się z różnic i hierarchii ziemskich. A były jeszcze inne pytania?, , i ? co z możnymi tego świata, sławnymi znakomitościami, które przeminęły. Gdzie są? To ostanie pytanie przywoła w, , Wielkim testamencie? Francois Villon.
Motyw danse macabre.
Danse macabre oznacza, , taniec śmierci?. Jest to bardzo popularny w średniowieczu temat, który ukazuje, iż śmierć jest wszechobecna, wszechwładna i dotyczy każdego człowieka - bez względu na jego stanowisko, pochodzenie czy majątek. Motyw ten ukazuje śmierć, która zaprasza do tańca przedstawicieli różnych stanów. Może to być motyw ukazany w rysunku lub słowie - np. dialog śmierci ze zwykłym człowiekiem. W polskiej literaturze przykładem jest, , Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią?. Śmierć ukazywana była różnie - np. jako zwłoki ulegające rozkładowi, potem jako szkielet z kosa w ręku. Zawsze zaś prowadzi procesję wszystkich stanów: od cesarza i papieża, kardynałów, bogaczy, po chłopów i biedaków do grobu - gdyż śmierć czeka każdego, bez względu na to co znaczy dany człowiek na ziemi.
Turpizm - swoisty kult brzydoty; fascynacja brzydotą
Satyra na leniwych chłopów
W literaturze średniowiecznej, rolnik przedstawiany był krytycznie i niechętnie - wprowadzał w błąd swoich panów, był brudny, nędznie ubrany, kradł, kłusował. Satyra zawiera taką charakterystykę chłopów, pisaną z pozycji duchownego lub arystokraty. Bohaterem utworu jest kmieć. W XIV i XV w. słowo to oznaczało bogatych mieszkańców wsi, którzy uprawiali przynajmniej 1 łan ziemi i w zamian musieli płacić panu feudalnemu czynsz i wykonywać prace rolne na jego ziemi.
Krytykowany kmieć przychodził do pracy z opóźnieniem, robił wiele przerw, udawał, że naprawia sprzęt rolniczy, przestawał dobrze pracować, gdy nie pilnował go pan.
Utwór zawiera wnikliwą obserwację realiów ówczesnego życia codziennego. Wiersz jest jednym z nielicznych realistycznych obrazów polskiej wsi z XV w. Ma prosta formę literacką. Język jest zbliżony do mowy potocznej.
Wiersz o chlebowym stole
Jest to najwcześniejszy polski wiersz o tematyce świeckiej. Powstał na przełomie XIV i XVw. Jego autorem był prawdopodobnie Przecław Słota z Gosławic.
W wierszu obecne są dwa tematy przewodnie. Przedstawia dobre maniery przy stole, a także mówi, w jakiej kolejności goście powinni zajmować miejsca przy stole. Przedstawia prostacki sposób dworskie obyczaje. Prostak je brudnymi rękami, rwie się pierwszy, sięga przez innych, napełnia całe naczynie. Wychowany człowiek powinien usiąść spokojnie, jeść małymi kęsami, nie objadać się na zapas. Drugi wątek dotyczy roli kobiet w kulturze dworskiej. Autor nakazuje czcić kobiety, ponieważ to one są źródłem radości, dobra na świecie. Rycerz lub pan, który czci kobiety, może spodziewać się błogosławieństwa Matki Boskiej i ochrony przed grzechem i nagłą śmiercią.
Wiersz słoty jest to wiersz zgłoskowy, posiada 114 wersów. Opowiada o zachowaniu się przy stole.
Skargi umierającego
Utwór ten znany jest z dwóch średniowiecznych przekazów: Płockiego 1463 i Wrocławskiego z 1461-1470 i jest najprawdopodobniej przekładem czeskiej pieśni o rozdzieleniu duszy od ciała 1422 r.
Tematem utworu jest narzekanie człowieka na źle spełnione życie, lęk przed potępieniem, prośba o Boskie miłosierdzie - motywy znane z popularnych w średniowieczu sztuk dobrego umierania (ows moriendi).
Średniowieczne wzorce osobowe w znanych Ci utworach epoki. Średniowieczna hagiografia- geneza i literackie realizacje na wybranym przykładzie. Parenetyczny charakter literatury średniowiecznej.
Legenda o św. Aleksym
Aleksy potomek znakomitego książęcego rodu rzymskiego, był bardzo religijny, przewyższał cnotami chrześcijańskimi swoich rodziców.
Ożenił się z królewną, ślub dawał mu sam papież. W dniu ślubu opuścił młodą żonę i dom zamożnych rodziców, zabierając ze sobą tyle złota, ile mógł unieść.
Podążył na brzeg morza, wsiadł na okręt, dotarł do jakiegoś kraju i rozdał ubogim wszystko, co miał, nawet swoje ubranie. Sam żył odtąd z jałmużny, jako żebrak pod kościołem, spędzając dnie i noce na modlitwie i rozmyślaniach o Bogu.
Pewnego razu, gdy leżał na mrozie, zstąpiła z obrazu kościelnego Matka Boska, udała się do klucznika i poprosiła go, by wpuścił Aleksego do wnętrza świątyni. Zdumiony klucznik spełnił prośbę, a gdy ta interwencja Matki Bożej powtarzała się, zaczął opowiadać mieszkańcom miasta o dziwnych wydarzeniach.
Kiedy pobożność Aleksego wzbudziła zainteresowanie ludzi, chcąc uniknąć rozgłosu, zmieniał on miejsca pobytu i po latach tułaczki, dziwnym zdarzeniem Opatrzności Bożej, wrócił do Rzymu i trafił do ojcowskiego dworu jako żebrak, nie rozpoznany przez nikogo z rodziny, która na próżno wcześniej go poszukiwała. Żywił się resztkami z pańskiego stołu; przebywał w komórce pod schodami, a służba wylewała na niego pomyje i dokuczała mu. Żył tak w pokucie i umartwieniu przez 16 lat, znosząc liczne cierpienia i upokorzenia.
Czując zbliżającą się śmierć, napisał list, w którym opisał całe swoje życie i wyjawił kim jest. Wkrótce zmarł. Po jego śmierci zaczęły się dziać rzeczy niezwykłe. Dzwony same dzwoniły we wszystkich kościołach rzymskich. Mały chłopiec opowiedział ludziom o śmierci Aleksego i do ciała zmarłego zaczęły wyruszać procesje- a z nimi kardynałowie, biskupi i kapłani, a nawet sam cesarz.
Legenda należy do literatury hagiograficznej. Aleksy jest postacią na pół legendarną. Najstarsza wersja jego żywota powstała w Syrii w V-VI w. Polska Legenda o św. Aleksym powstała w połowie XV w. Rozpoczyna się od zwrotu do Jezusa, by ten wsparł go w opowiadaniu historii i obdarzył natchnieniem.
Fabuła składa się z trzech wątków. Pierwszy przedstawia dzieje Aleksego - bogatego młodzieńca, który porzuca rodzinę, by poświecić się służbie bożej, a następnie wraca do rodzinnego miasta i nierozpoznany żyje pod schodami własnego domu. Drugi wątek to historia rodziców, którzy szukają Aleksego i rozpoznają go dopiero po śmierci. Trzeci wątek przedstawia żonę Aleksego, która wiedzie samotne życie.
Utwór podzielony jest na 5 części. W pierwszej przedstawieni są zamożni rodzice świętego - Eufamijan i Aglijas, którzy byli pobożnymi chrześcijanami. Aleksy, zgodnie z wolą ojca poślubia córkę cesarza. Oświadcza jednak żonie, że ją opuszcza, by poświęcić się Bogu. Oboje postanawiają, iż będą żyli samotnie w czystości. W trzeciej części zawarty jest opis żebraczego życia Aleksego w mieście Jelidocni, gdzie rozdał cały majątek i mieszkał obok kościoła. Postanowił jednak opuścić miasto, ponieważ jego pobożne życie przyniosło mu zbyt duży rozgłos. Czwarta część to losy Aleksego po powrocie do Rzymu. Ojciec nie rozpoznał go, przyjął jednak do swojego domu. Zły sługa ojca nie szanował świętego, który przez 16 lat cierpiał upokorzenia w swoim dawnym domu. Pod koniec życia spisał swoje dzieje. Piąta, niedokończona część, opisuje cudowne zdarzenia po śmierci Aleksego.
Dwa najważniejsze ośrodki kultu św. Aleksego powstały w Rzymie. Pierwszym z nich stał się klasztor benedyktyński św. Benedykta w Atenach. Drugim rzymskim ośrodkiem kultu była bazylika św. Klemensa. W Polsce średniowiecznej kult św. Aleksego wyrósł z korzeni rzymskich, za dwa najważniejsze ośrodki uważa się Płock i Łęczyce
Legenda jest dziełem parenetycznym, czyli przedstawiającym wzór osobowy do naśladowania. Postać Aleksego miała służyć za wzór chrześcijańskiej pokory, ascezy, dobrowolnego ubóstwa, wychowaniu i pouczeniu, potępieniu zła. Promowała czystość, zerwanie więzi rodzinnych, wyzbycie się potrzeb.
Wzorzec kompozycyjny legendy hagiograficznej:
2. prolog - gdzie autor zazwyczaj wyjaśnia powody skłaniające go do opracowania żywota, prosi siły wyższe o pomoc, a czytelników o wyrozumiałość
3. właściwa opowieść o świętym, relacjonowana od narodzin, zwykle cudownie zapowiedzianych, poprzez dzieciństwo, w którym dostrzega się pierwsze objawy przyszłej wielkości. Młodości z zaakcentowaniem wzrastających cnot. Małżeństwo, z ulubionym motywem ślubu czystości i ucieczką z domu. Następnie podawane są opisy cudownych zdolności świętego i nadprzyrodzonych interwencji boskich, kultu doznawanego za ,życia, a także cierpliwie znoszonych prześladowań i umartwień. Wreszcie następuje zamknięcie biografii sceną męczeńskiej lub świętobliwej śmierci.
4. niekiedy dodaje się informacje o przeniesieniu zwłok i cudach wokół nich.
Asceta - człowiek świadomie umartwiający się i rezygnujący z uroków doczesnego życia w imię osiągnięcia świętości
Literatura powszechna:
Średniowieczne wzorce osobowe w znanych Ci utworach epoki. Parenetyczny charakter literatury średniowiecznej.Pieśń o Rolndzie
Cesarz Karol Wielki walczy już 7 lat z Saracenami w Hiszpanii i zdobył cały kraj, z wyjątkiem Saragossy, którą rządził król Marsyl. Ten zwołuje naradę i wysyła do Karola posłów z prośbą, aby zaprzestał oblegania Saragossy i wrócił do Francji, a ona w zamian za to, przyjmie wiarę chrześcijańską i złoży mu hołd lenny(być czyimś hołdownikiem, poddanym).
Wówczas cesarz Karol również zwołuje naradę i wysyła do Marsyla posła Ganelona, ojczyma Rolanda, w celu omówienia warunków pokoju.
Ganelon, przysięgając sobie zemstę na Rolandzie, przekonuje Marsyla, że trzeba go zabić, gdyż po jego śmierci Karol nie odzyska już sił do dalszej walki:?Straci prawą rękę swego ciała?. Knuje więc spisek, że Saraceni zaatakują tylną straż francuską, której dowódcą będzie Roland.
Marsyl przyjmuje jego plan. Obdarowany Ganelon powraca do Francji i proponuje Rolanda na dowódcę tylnej straży, złożonej z 20tyś. najlepszych francuskich rycerzy. W wyniku porozumienia wojska francuskie wycofują się z Hiszpanii.
Marsy zgromadziwszy 400-tysięczną armię, napada na oddziały francuskie w pirenejskim wąwozie Roncaval.
Oliwier trzykrotnie prosi Rolanda, z którym był bardzo zaprzyjaźniony, aby zadął w róg i przywołał wojska Karola na pomoc, a ten nie odmawia mówiąc:?Nie daj Boże, aby prze zemnie hańbiono mój ród, i aby słodka Francja miała iść w pogardę?. Rozpoczyna się bitwa.
Hrabia Roland siada na rączego rumaka Wejlantyfa i swoim mieczem zwanym Durendalem, tnie wokół siebie Saracenów. Walczy bardzo dzielnie, nie oszczędza się. ?Bitwa jest wspaniała i ciężka?. Francuzi widzą, że pogan jest bardzo dużo, ale wycofać się nie wolno.
Szala zwycięstwa przechyla się na stronę Saracenów. Rolanda ogarnie żal i poczucie winy za to, że spośród najświetniejszych rycerzy Francji zostało tylko sześćdziesięciu. Postanawia więc zadąć w róg, chociaż tym razem Oliwier wstrzymuje go, tłumacząc, że wezwanie pomocy teraz nie będzie czynem godnym rycerza, gdyż ta pomoc ocali tylko ich.
Arcybiskup Turpin radzi, aby cesarza wezwać Twierdzi, że już nikogo nie ocali, bo nie zdąży on przybyć na czas, ale przynajmniej pomści ich klęski. Roland dmie w róg z takim wysiłkiem, że pęka mu żyła w skroni krew płynie ustami.
Oliwier, który wcześniej omyłkowo zadał cios Rolandowi, jest śmiertelnie ranny. Traci wzrok i słuch. Kładzie się na ziemi i pros Boga, aby dal mu raj i błogosławił Karola i Francję. Po chwili umiera. Roladn będąc świadkiem jego śmierci, mdleje na koniu, ale z niego nie spadł.
Poganie podziurawili mu tarczę i zranili konia. Na odgłos zbliżającej się armii Karola uciekają w końcu w popłochu. Roland nie mogąc ich ścigać, idzie za nimi przez pola, widząc wszędzie poległych towarzyszy. Wreszcie zbiera ciała rycerzy, znosi je przed biskupa Turpina, który błogosławi poległych i obaj rzewnie płaczą.
Wkrótce Roland znów mdleje. Turpin idzie po wodę, by go ocucić, ale serce mu słabnie i w tym momencie umiera.
Po odzyskanie nieprzytomności Roland czuje, że śmierć już blisko. Na próżno próbuje zniszczyć swój miecz, uderzając nim o skałę. Wychodzi na wzgórze, kładzie na murawie, podkłada pod siebie miecz i róg i odwraca twarz ku Hoszpanii, modląc się. Następnie wyciąga do Boga prawą rękę i umiera, a aniołowie niosą jego duszę do raju.
Tymczasem Karol Wielki rusza w pości za Saracenami. Bóg na jego prośbę przedłuża dzień, aby Francuzi mogli za dnia dokonać zemsty, a gdy nocą Karol zasypia czuwa nad nim św. Gabriel.
Wojska pogańskie zostają doszczętnie rozgromione. Saraceni giną, a Marsyl ciężko ranny, bo stracił wcześniej prawą rękę od miecza Rolanda ucieka do Saragossy. W bitwie poległ również jego syn, a żona Barmimoda rozpacza.
Wkrótce na pomoc Marsylowi przybywa armia babilońska z emirem Babilonu na czele. Cesarz przybywa do Ranceval, odszukuje ciało siostrzeńca i strasznie rozpacza. Każe poległych pochować we wspólnym grobie, a ciao Rolanda, Oliwiera i Turpina złożyć na trzech okrytych jedwabiem wozach, gdyż zostaną zabrane do Francji.
Poslowie emira Baliganta wzywają Karola do bitwy i obie armie rozpoczynają walkę. Dochodzi do pojedynku Karola i Baliganta i ten ginie. Poganie uciekają, a Francuzi ścigają ich aż do Saragossy. Marsyl z żalu umiera. Ponad sto tysięcy pogan zostaje ochrzczonych. Bramimondę zabiera Karol jako brankę do Francji.
W kościele św. Romana w Balaye zostają pochowani w białych tumanach Roland, Oliwier i Turpin.
Po przybyciu do Akwizgranu Karol informuje Odę, narzeczoną Roladna o jego śmierci, proponując jej za męża swego syna Ludwika, lecz ta pada martwa u stóp cesarza.
Następnie odbywa się sąd Karola i jego baronów nad Ganelonem, który nie przyznaj się do zdrady, jedynie do zemsty na Rolandzie, gdyż miał z nim zatarg o sprawy majątkowe. Zbiera się 30 jego krewnych, którzy ręczą na niego, a jeden z nich Pinabel, gotów jest walczyć z każdym, kto uzna Ganelona za winnego. Wyzwanie to przyjmuje Tiery, szczupły rycerz i zwycięża w pojedynku. Ganelon wraz ze swoimi krewnymi zostaje skazany na śmierć. Jest ona okrutna, bo zostaje przywiązany do 4 koni i włóczony przez nie po ziemi. Umiera w mękach.
Śpiącemu królowi Karolowi ukazuje się św. Gabriel i wzywa go na kolejną wojnę w obronie chrześcijan.
Jest to najstarszy znany epos rycerski. Jego autor jest nie znany.
Utwór należy do gatunku chansons de geste, czyli pieśni o czynach bohaterskich. Powstała na przełomie XI i XII w. we Francji, a więc ok. 200 lat po opisywanych wydarzeniach.
Pierwsza część pokazuje przygotowania Saragossy do zemsty na zwycięskimi Francuzami. Druga część opisuje bitwę straży tylnej dowodzonej przez Rolanda, zaskoczonej przez Saracenów. Ostatnia część - powrót Karola Wielkiego do Saragossy i pomszczenie Rolanda. Epizod ten nie miał większego znaczenia dla przebiegu wojen Karola, stał się jednak słynny dzięki literaturze.
Pieśń o Rolandzie przedstawia w postaci Rolanda wzorzec rycerza średniowiecznego. Utwór jest apologią męskich cnót. Bohaterowie nie są skomplikowani psychologicznie. Mają budzić podziw. Ich najważniejsze cechy to nadludzka siła, dzielność, miłość do Boga, wierność królowi. Walką z Saracenami traktują jako obowiązek. Może ona zakończyć się tylko zwycięstwem lub śmiercią. Życie osobiste bohaterów i miłość do kobiet nie są istotne. Roland w chwili śmierci nie myśli o narzeczonej Aldzie, ale o królu.
Cechy rycerza idealnego jakimi odznacza się Roland to: odwaga - wskazuje na to zachowanie się Rolanda w czasie walki, wierność władcy (w tym przypadku Karolowi Wielkiemu), pobożność i wierność Bogu - taki rycerz walczył z reguły z niewiernymi, krzewiąc wiarę chrześcijańską, Roland np. walczył przeciw Saracenom, wierność ojczyźnie i przywiązanie do niej (patriotyzm) -widać gdy Roland mówi: ?nie daj Bóg, aby słodka Francja miała iść w pogardę" i kiedy ginie: ?za króla, w imię Boga i ojczyzny- Francji?, nadludzka siła i umiejętność walki, zapał i pragnienie walki, wierność w przyjaźni, męstwo, ogromnie ważny - honor rycerza(Roland nie wzywa pomocy gdyż byłoby to wystawieniem na szwank jego honoru rycerskiego, dopiero gdy widzi klęskę i śmierć Francuzów decyduje się zadąć w róg).
Epos - epicki gatunek literacki, stworzony w starożytności, prezentujący świat znany z mitologii, istniejący na dwóch płaszczyznach: racjonalnej i fantastycznej. Epos jest pisany wierszem, ukazuje losy wybranej grupy bohaterów na tle przełomowych wydarzeń dla jakiegoś narodu. W literaturze europejskiej pierwowzorem tego gatunku jest epos starożytnej Grecji, ukształtowany w IX-VIII w. p.n.e. Arcydziełami eposu starogreckiego są Iliada i Odyseja Homera.
Dzieje Tristana I Izoldy
Tristan to syn króla Rivalena i jego żony Blanchefleur(siostry króla Konrwali- Marka). Jest nieprześcigniony w walce bronią, grze na harfie i zdobywaniu serc niewieścich, urodził się jednak pod złą gwiazdą. Jego ojciec traci koronę, a matka umiera z żalu.
Mając lat 15 Tristan przybywa do Konrwalii na dwór wuja Marka, pokonuje olbrzyma Morhauta, szwagra króla Irlandii, ale zostaje ranny ostrzem zatrutej włuczni. Uratowac go jedynie może siostra Morhouta- królowa. Tristan płynie do Irlandii przebrany za wędrownego śpiewaka. Królowa czarami przywraca mu zdrowie i czyni go nauczycielam muzyki swojej córki- Izoldy Złotowłosej.
Po powrocie do Konrwalii Tristan opowiada Markowi o urodzie Izoldy, a tan wysyła go po nią jako nażeczoną. Tristan rusza w podróż, w Irlandii zabija smoka, prosi króla o rękę Izoldy dla Marka.
Tristan i Izolda wsiadaja na statek i służebnica Brangien, której królowa dała flaszeczkę z napojem miłosnym dla Marka i Izoldy. Wypity prze pomyłkę przez Tristana i Izoldę(byli spragnieni i myśleli, że to wino)łączy ich szalona miłość.
Wkrótce odbywa się wesele Marka i Izoldy. W noc poślubną Brangien zastępuje Izoldę w łożu króla. Zakochani spotykają się nocami, zdradzeni przez dworaków, uciekają do lasu(grozi im stos)i wiodą żywot pustelniczy. Poszukujący ich Marek znajduje ich w jaskini rozdzielonych mieczem Tristana. Marek zamienia miecz na swój, wkłada Izoldzie swój pierścień na palec, a u wyjścia jaskini wiesza swoją rękawice, by nie padały promienie słońca. Wspaniałomyślność ta pobudza sumienia kochanków. Izolda postanawia wrócić do męża, a Tristan idzie na wygnanie do Bretonii, gdzie poślubia Izoldę o Białych Dłoniach, ale pozostawia ją nietkniętą. Myśli tylko o zobaczeniu Izoldy Złotowłosej. W przebraniu błazna, trędowatego, żebraka udaje się w drogę i zostaję ranny. Wzywa Izolde Złotowłosą, gdyż tylko ona może mu przywrócić zdrowie.
Statek, którym miała przypłynąć, rozpiął biały żagiel(umowny znak potwierdzający obecność Izoldy), ale zazdrosna Izolda o Białych Dłoniach oświadczyła, że żagiel jest czarny. Tristan odwrócił się do ściany i wyzionął ducha. Gdy Izolda Złotowłosa weszła do jego sypialni, padła martwa na ciało już zmarłego.
Król Marek, który dowiedział się o zgonie kochanków i poznał tajemnicę napoju miłosnego, kazał ich pogrzebać w Konrwalii w dwóch grobach. Wkrótce wyrosły dwie łodygi i połączyły się gałęziami w nierozłączalnym uścisku. Rozdzielano je, ale bez skutku. W końcu Marek zaprzestał usilnego rozłączania kochanków nawet po śmierci.
Utwór ten jest przykładem średniowiecznego romansu rycerskiego. Najbardziej znanym cyklem romansów były Opowieści Okrągłego Stołu, opisujące przygody króla Artura i jego towarzyszy. Poszukiwali oni Św. Grala, kielicha do którego została wlana krew Chrystusa umierającego na krzyżu. Romanse wywodzą się z Bretonii i zawierają wątki z dawniejszych legend celtyckich. Przeznaczone były dla elity. Opisywały wyrafinowane uczucia i promowały kult kobiet.
Najstarszy poemat o Tristanie i Izoldzie, nieszczęśliwej parze kochanków, powstał ok. 1165r. Do naszych czasów nie dochował się żaden pełny zapis tej historii. Ok. 1900r. Francuz Joseph Bedier opracował na podstawie różnych średniowiecznych przekazów najbardziej znaną obecnie wersję losów Tistana i Izoldy.
Boska komedia
Dante Alighieri, żyjący we Włoszech w latach 1265-1321, pochodził z Florencji, gdzie pełnił różne funkcje publiczne i brał udział w walkach stronnictw. Po upadku stronnictwa przeciwstawiającemu się papiestwu przebywał aż do śmierci w Rawennie. Będąc młodym człowiekiem nauczył się sam sztuki układania rymu. Wielki wpływ na duszę poety miała szlachcianka mieszkająca we Florencji, którą nazwał Beatrycze, aby podkreślić, że darzyła szczęściem tego, kto na nią spojrzał. W swoich utworach mówił o niej, jako o kobiecie zesłanej przez Boga. Czuł do niej wielkie uwielbienie.
Utwór pt. La commedia, nazwany później przez Bocacciego Boską komedią, powstał w latach 1307-1321, zaś wydano go drukiem w 1472r. Składa się on z pieśni wstępnej oraz 3 części zatytułowanych Piekło, Czyściec, Raj. Każda część, zawierająca 33 pieśni, napisana jest trójwersowymi strofami - tzw. tercynami.
Utwór przedstawia wędrówkę samotnego Dantego przez trzy pozaziemskie światy. Przewodnikiem po Piekle i Czyśćcu jest Wergiliusz, zaś po Raju - ukochana Beatrycze. Piekło ma postać ogromnego leju, którego koniec znajduje się w środku ziemi. Składa się z 9 coraz węższych kręgów, w których przebywają grzesznicy w zależności od swoich win. Męki dostosowane są do rodzaju grzechów popełnionych za życia. Na samym dnie Piekła przebywa Lucyfer. Czyściec ma formę góry wynurzającej się z morza. Grzesznicy przebywają na 7 opasujących się tarasach. Po zakończeniu kary znajdują się w Raju. Na szczycie góry Dante rozstaje się z Wergiliuszem. Raj składa się z 9 sfer niebieskich. Najwyżej znajdują się święci i sam Bóg. Podróż przez zaświaty rozpoczyna się w Wielki Piątek 1300 i trwa ok. tygodnia.
Boska komedia ma bogatą wymowę alegoryczną. Dante jest symbolem człowieka, który zszedł z drogi cnoty. Wergiliusz uosabia mądrość ludzką, przychodzi Dantemu z pomocą. Pokazanie losów ludzi po śmierci, co jest dobre, a co złe. W Czyśćcu wyzbywa się złych skłonności. Beatrycze symbolizuje mądrość boską. Zaliczona została w poczet błogosławionych, jednak nie jest pozbawiona kobiecego uroku. Dzięki niej Dante poznaje Raj i osiąga szczyt szczęścia. Boska komedia stanowi syntezę średniowiecznej myśli filozoficznej, teologicznej i historycznej. Przedstawia również realistyczny obraz średniowiecznego życia. W utworze występują mniej lub bardziej znane postacie historyczne. Najbardziej sugestywny jest opis Piekła (otchłań, wieczny mrok, skaliste ściany i urwiska, posępne ruiny, pola usiane głazami). W Piekle poeta spotyka m.in. Paola i Franciszkę - kochanków zabitych przez zdradzonego męża, którzy są nierozłączni nawet po śmierci, a także ojca, który przyglądał się agonii własnych dzieci, a teraz szarpie zębami ciało śmiertelnego wroga.
Dante zaliczany jest do grona najwybitniejszych poetów wszystkich czasów. Włosi uważają go za twórcę swojego języka literackiego i kultury narodowej.
Wielki Testament
Francios Villon (1431-1455) był bardzo barwną postacią. Urodził się i studiował w Paryżu, zamierzał zostać duchownym. Villon związał się z groźną szajką złodziei tzw. muszelników (nosili kapelusze z muszelkami), uczestniczących w bójkach, rabunkach. Oskarżony o zabójstwo właściciela skryptorium, zostaje skazany na śmierć i zmuszony do opuszczenia miasta. Oprócz Wielkiego Testamentu napisał wiele ballad i żartobliwy utwór Legaty, nazwany Małym Testamentem.
W Wielkim Testamencie autor mówi o całym swym życiu, jak trafił do domu komornika, o tym jak nie chciał, ale zmuszano go do nauki. Wychwala króla Ludwika za to, że darował mu karę śmierci i zamienił ją na wygnanie. Ma nadzieję, że Bóg wybaczy mu wszystkie grzechy. Żałuje tego co stracił przez swój hulaszczy tryb życia. Został sam opuszczony przez wszystkich. Przyznaje się do tego, że nie chciał się uczyć. Ma świadomość śmierci, uważa, że dzięki niej zapomni o wszystkim złym w jego życiu.
Wielki Testament powstał w 1461r. Były to niespokojne czasy zamętu po wojnie stuletniej między Anglią a Francją. Nastąpiło wtedy rozprzężenie moralne, grasowały liczne bandy. W twórczości Villona przejawia się niepokój sąsiadujący z humorem, obecne są makabryczne i groteskowe obrazy. Wielki Testament na charakter autobiograficzny. Villon pisze goryczą o zamordowanej młodości, o niesprawiedliwym podziale bogactw, o niebezpieczeństwach związanych z kobietami. Używa stylu niskiego i wysokiego.
Kwiatki św. Franciszka
Św. Franciszek urodził się w 1100r. w Asyżu. Wykształcenie jego nie był świeckie, w szkole prowadzonej przez duchowieństwo nie nauczył się prawie niczego. W młodości oddawał się hulankom, swawoli i piciu. Zawsze współczuł ubogim. Ojciec postanowił wysłać go w walczące szeregi Innocentego III. Lecz po szybkim powrocie, nie mógł siebie odnaleźć. Szuka spokoju w obcowaniu z przyrodą. Franciszek wyjeżdża do Rzymu i tam podejmuje decyzje o zmianie swojego życia. Wraca do Asyżu, zajmuje się biednymi, pielęgnuje trędowatych. Umiera w 1226r.
Kwiatki św. Franciszka to utwór anonimowy, powstały jak większość dzieł średniowiecznych dla większej chwały Boga pod wpływem franciszkanizmu. Tytuł utworu ma charakter metaforyczny. Poszczególne gatunki kwiatków symbolizowały osoby, cechy osobowości a także uosabiały: młodość, radość, zwycięstwo życia nad śmiercią.
Orlik - symbol Ducha Świętego,
Mniszek lekarski (mlecz) - symbol Męki Pańskiej,
Konwalie - symbol narodzin, także zapowiedzi narodzin Chrystusa przez Maryję,
Białe róże - czystość, niewinność,
Czerwona róża - męczeństwo
Kwiatki oznaczają więc cnoty franciszkańskie, wartości określające świętość postawy chrześcijańskiej. Kwiatki oznaczają małe, drobne kwiatki. Św. Franciszek nazwał swoich współbraci ?małymi braćmi?, by nigdy nie zapominali o najważniejszych z cnót franciszkańskich - cnocie pokory. Kwiatki św. Franciszka są zbiorem krótkich opowiadań opisujących wybrane epizody z życia Świętego i jego braci. Każdy ogród to miejsce ogrodzone, zamknięte, świadomie ukształtowane i uporządkowane. Uprawia się w min pożyteczne warzywa oraz uzdrawiające zioła i kwiaty. Ogród to dzieło Boga. Pierwszym ogrodnikiem jest Bóg. Jego dziełem był raj. Ogrodem Chrystusa jest Kościół. Święty Franciszek jest ogrodnikiem postawy franciszkańskiej. Pielęgnuje on cnoty ewangelickie, plewi zaś chwast grzechu. Kwiatki św. Franciszka są zbiorem epizodów z życia Franciszka i jego uczniów. Każda opowieść zaczyna się schematycznie: nauczyciel - uczniowie. Zawarte w Kwiatkach.. przykłady służą pouczeniu czytelnika. Mają zachęcić słuchacza do naśladowania Św. Franciszka.
Imię róży
Umberto Eco urodził się w 1932r. Włoski semiotyk, estetyk, pisarz i publicysta. Profesor wielu uniwersytetów. Wniósł wielki wkład do teorii sembiotyki. Główne dzieła to: Imię róży 1980 i Wahadło Foucauita 1988
Imię róży jest powieścią detektywistyczną, której akcja dzieje się w średniowieczu. Jest rok 1327r. Młody mnich - Adso z Melku, zostaje oddany pod opiekę Wilhema z Baskerville, w celu dalszego kształcenia. Mistrz ten otrzymuje misję rozwiązania tajemnicy opactwa, w którym dzieją się dziwne rzeczy. Obaj udają się tam. W czasie ich pobytu, w niewyjaśnionych okolicznościach giną mnisi. Uczeń i mistrz podejmują zdecydowane kroki, aby rozwikłać zagadkę opactwa i zatrzymać łańcuch zbrodni. Klucz do tej zagadki kryją zakamarki starej biblioteki. Jednocześnie Adso zakochuje się, poznaję smak miłości. Odbywają się zażarte dyskusje na temat śmiechu i innych zagadnień teologicznych, odbywa się święta inkwizycja i dzieje się wiele ciekawych, strasznych i dziwnych rzeczy.
Człowiek Wobec Boga, życie i śmierć
Literatura średniowieczna miała charakter moralizatorski. Jej głównym zadaniem było pouczenia ludzi w jaki sposób mają żyć, w utworach szukano wzorców do naśladowania. Literatura ukazywała życie ludzkie, tajemnicę śmierci i Boga- jako sens ludzkiego istnienia.
Utwory średniowieczne były w większości anonimowe, nacisk kładziono głównie na treść, autor nie pisał dla własnej sławy lecz dla chwały Boga i pożytku innych ludzi. W "Legendzie o ś. Aleksym" ukazane zostało całkowite poświęcenie się Bogu, wyrzeczenie się radości życia, by zdobyć aureolę świętości. Dobrowolne odrzucenie dóbr doczesnych, kierowanie się maksymą "memento mori" ( pamiętaj o śmierci ), życie w skrajnym ubóstwie i czystości było ideałem, do którego dążyć mieli ówcześni chrześcijanie. "Bogurodzica" stała się pierwszym hymnem polskim, najważniejsza pieśnią narodową. Jest to dowód na to, że Bug był w średniowieczu najważniejszy, oddawano Mu cześć poprzez poświecenie utworów Jego Matce i świętym. "Boska komedia" pokazywała wędrówkę człowieka przez zaświaty, Piekło: miasto utrapienia, pełne wiekuistych mąk i odrażających scen, Czyściec: ludzi czekających na pokutę ;Raj: krainę duchów, dobra i pokoju. Podkreślenie wagi ludzkiego życia i jego konsekwencji (raj, czyściec lub piekło ) mi