Średniowiecze - opracowanie epoki, gotowe na powtórkę do matury.

Średniowiecze

1. Czas trwania i nazwa epoki czas trwania – początek średniowiecza przypada na przełom IV i V wieku naszej ery. Często wskazuje się rok 476 ( upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego). Średniowiecze trwało w Europie ponad 11 stuleci. Koniec epoki wiąże się najczęściej z trzema wydarzeniami: rewolucyjnym wynalezieniem druku (Gutenberg) w 1450r., upadek Konstantynopola w 1453 (Bizancjum) i odkryciem Ameryki przez Krzysztofa Kolumba 1 1492.

W epoce tej można wyodrębnić trzy okresy:
1. wczesnego średniowiecza (V – X w.)
2. rozkwit średniowiecza (XI – XIII w.)
3. zmierzch średniowiecza (XVI – XV w.)
Czas trwania w Polsce – początek średniowiecza w Polsce datuje się dopiero w drugiej połowie X w. Datą początkową jest rok 966, czyli chrzest Polski. Trwa ono do początku wieku XVI.
Nazwa epoki – ludzie średniowiecza nie znali nazwy, którą się dziś posługujemy. Nazwę media temp ora (wieki średnie) wprowadzono w renesansie. Miała ona oznaczać epokę pośrednią między świetnymi czasami antyku, a epoką odrodzenia. Średniowieczu zarzucano odejście od wielkiej kultury antyku, sprzeniewierzenie się ideałom antycznym i pierwotnego chrystianizmu oraz uległość wobec barbarzyńców, którzy podbili Cesarstwo Rzymskie.

2. Omów zabytki języka polskiego (IX – XV w.)
· „Geograf bawarski” – pojawiają się w nim pierwsze nazwy z naszym języku. Anonimowy autor, pochodzący z Bawarii wymienia nazwy plemion zamieszkujących tereny dzisiejszej Polski: Wiślanie, Goplanie, Opolanie, itp. (IX w.)
· „Dagome iudex...” – najdawniejszy dokument państwowy. Mieszko I oddaje w nim swoje państwo pod papieską opiekę, Językoznawcy odnaleźli w nim kilka bardzo zniekształconych polskich nazw, m.in. Gniezno, Kraków, Odra (X w.)
· „Kronika Thietmara” - o w tym dziele historycznym biskupa merseburskiego pojawiają się – często zniekształcone – zapisy polskich nazw: Ślężanie, Głogów, Odra, Wrocław, także imię Bolesława Chrobrego (autor opisuje walki z Niemcami toczone przez tego władcę); (XI w.)
· „Bulla gnieźnieńska” – nazywana „złotą bullą” języka polskiego. Powstała w 1136 r. (XII w.) w kancelarii papieża Innocentego II. W napisanym po łacinie rejestrze dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego pojawia się 410 polskich nazw osobowych i miejscowych, będących znakomitym materiałem dla badaczy ówczesnej polszczyzny.
· „Księgi henrykowskie” – kroniki klasztoru cystersów z Henrykowa na Dolnym Śląsku. W zapisach z 1270 r. pojawia się pierwsze zdanie w języku polskim: „Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj” (czyli: daj, niech ja pomielę [na żarnach], a ty odpoczywaj). Tak powiedział do swej zmęczonej żony niejaki Boguchwał. Językoznawcy spierają się, czy pragnął jej w ten sposób pomóc, czy może chciał pokazać, jak się to robi.
· Bogurodzica (XII w.) – zobacz punkt 5
· Liczne polskie nazwy w dokumentach – mamy w tym czasie coraz więcej dokumentów świeckich i kościelnych, które mówią o realiach ówczesnej Polski. Oprócz nazw własnych pojawiają się w nich inne słowa, np. nazwy podatków (XIII w.)
· Kazania Świętokrzyskie – zabytek o ciekawej historii. W roku 1890 prof. Aleksander Buckner odkrył go przypadkowo w oprawie kodeksu teologicznego z XI w. Średniowieczny manuskrypt został pocięty na paski i użyty przez introligatora do wzmocnienia innej księgi. Z 18 pasków udało się odtworzyć 6 kazań – jedno całe, resztę we fragmentach. Ponieważ kodeks pochodził z klasztoru Benedyktynów św. Krzyża na Łysej Górze, odnalezione kazania nazwano świętokrzyskimi. Są one zabytkiem polszczyzny małopolskiej, przeznaczonych raczej nie dla prostego ludu. Ich autor stosuje język oficjalny, elementy stylu artystycznego, starannie dobiera słowa. Językoznawcy odnaleźli ty także wiele ciekawych archaizmów (XIV w.)
· Psałterz floriański – nazwa tego zabytku pochodzi od austriackiego miasta St. Glorain, gdzie przez wieki go przechowywano. Władze polskie kupiły psałterz w 1931 r. (za 700 000zł) i przekazały Bibliotece Narodowej. To liczące 196 kart dzieło jest trójjęzyczne: j. niemiecki, łaciński i polski. (XIV w.)
· Roty przysiąg sądowych – były to różnego typu świadectwa, oświadczenia składane w czasie rozpraw sądowych. Nie mają znaczenia literackiego, ale wiele mogą nam powiedzieć o epoce. Możemy w nich np. przeczytać, że Maciej „nie ukradł Wojnowy krowy, ale ją znalazł” (XIV w.)
· Kazania gnieźnieńskie – starsze o wiek od „Kazań świętokrzyskich” zbiór składa się ze 103 kazań łacińskich i 10 polskich, przy czym liczne głosy dowodzą, że te pierwsze również wygłaszano po polsku. Ich anonimowy autor używał języka potocznego, codziennego, ale jednocześnie żywego – odbiorcami mieli być zapewne prości ludzie. Zabytek jest dokumentem wielkopolskiej odmiany ówczesnego języka polskiego. Porównanie tych dwóch zbiorów kazań pozwala na dokładniejszą analizę średniowiecznej polszczyzny (XV w.)
· Psałterz pułaski – rękopis znajdował się w Bibliotece Czartoryskich w Puławach – stąd nazwa. To późniejsza kopia, licząca ponad 300 stron. (XV w.)
· Biblia Królowej Zofii – tłumaczenie powstało w 1455r. na prośbę żony Władysława Jagiełły Zofii; inna nazwa Biblia szaroszpatacka, od węgierskiej miejscowości, w której odnaleziono zabytek w wieku XIX. Do XX w dotrwało zaledwie 185 kart, resztę najprawdopodobniej dawniej introligatorzy wykorzystali do oprawiania innych dzień (XV w.)
· Utwory hagiograficzne – przede wszystkim „Legenda o św. Aleksym”, „Żywot św. Błażeja”(w kopii z połowy XV w.), legenda w św. Dorocie, apokryfy ( spisane na początku XVI w., ale pochodzące z wielu XV, „ Rozmyślania przemyskie”, inaczej „Żywota św. Rodziny”, liczy ponad 800 stron i zostało określone jako jedyny zabytek „wart czytania” – a to z powodu żywego języka i realiów życia codziennego); (XV w.)
· Różnego typu modlitwy, pieśni religijne – np. „Ojcze nasz”, „Zdrowaś Mario”, kolędy, pieśni wielkanocne
· Literatura świecka – w XV w. pojawia się wiele ciekawych zabytków, ukazujących średniowieczne realia. Należą do nich: „ O zachowaniu się przy stole” Słoty, „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”, „Satyra na leniwych chłopów” i nieliczne listy miłosne.
· Traktat o ortografii Jakuba Parkoszowica z Żurowic (XV w.)
· Liczne głosy i mamotrekty
Głosy – tłumaczenia trudniejszych łacińskich słów czy sformułowań, zapisywano na marginesach średniowiecznych ksiąg.
Mamotrekty – pierwsze słowniczki; uporządkowane głosy dotyczące danego tekstu (XV w.)

3. Terminy
Uniwersalizm – polegał na ujednoliceniu całości życia społecznego, politycznego i kulturalnego epoki, istnieniu i rozprzestrzenianiu się w całej Europie tych samych, jednolitych wzorcach kulturowych, religijnych i ustrojowych. Było to możliwe dzięki dominacji Kościoła katolickiego i papiestwa. Oprócz religii powszechne były również feudalizm, jako formacja ustrojowa, głoszone przez literaturę parenetyczną ideowe wzorce zachowań i postaw moralnych oraz systemy oświatowe, sztuka, nauka, czy filozofia. Naukę w szkole tworzyło siedem sztuk wyzwolonych, podzielonych na dwa stopnie: niższy (triwium – gramatyka, retoryka i dialektyka) i wyższy (quadrivium – arytmetyka, geometria, muzyka i astronomia).
Teocentryzm – (z grec. theos = Bóg) termin określający ówczesny system wartości. Bóg jako najwyższa wartość, czyniło go to ośrodkiem dążeń człowieka i społeczeństwa. Nauka, literatura, sztuka przepojone były religią, pełniło rolę służebną wobec Kościoła i religii.
Pareneza – (z grec. parainesis = zachęta, ostrzeżenie, rada) jest dział literatury propagujący wzorce osobowe związane z pełnieniem określonych ról społecznych; zalicza się ją do nurty literatury dydaktycznej
Danse macabre – taniec śmierci, charakterystyczny motyw sztuki i literatury późnego średniowiecza. Malowali go artyści, opiewali pisarze. Śmierć zaprasza do tańca wszystkich od królów po kmiotków, zrównuje stany, naśmiewa się z ziemskich wartości. Początkowo postać śmierci pokazywano jako rozkładające się zwłoki kobiety, potem jako szkielet z kosą w rękach. Literackim przykładem jest „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”.
Memento mori – pamiętaj, że umrzesz – to średniowieczne hasło przypominające o nietrwałości wszelkich ziemskich spraw i nieuchronności śmierci.
Augustynizm – twórcą jest święty Augustyn. Wprowadza teocentryzm. Człowiek jest jednostką niezwykle dramatyczną, nacechowaną poczuciem wewnętrznego rozdarcia, wynikającego z niemożliwości określenia się (człowiek został postawiony na granicy bytów, między aniołami i zwierzętami, stąd nieustanna walka pomiędzy cielesnością, a duchowością, pożądaniem dobra i zła). Św. Augustyn odkrył wartość filozoficznej refleksji nad samym sobą.
Tomizm – twórcą jest św. Tomasz z Akwinu, do dziś przyjmowany przez Kościół kierunek. Zakłada, że świat jest wielką hierarchią bytów, kopią myśli boskiej. Człowiek umieszczony na „drabinie bytów” jest najniższym z duchów i musi sprostać swej roki, walcząc z pokusami upadku, który prowadzi do wynaturzenia jego istoty. Roztropność, cnota rozumy wspomagają człowieka w wędrówce do Boga. Człowiek kierowany cnotą już na ziemi spełnia swe posłannictwo uczestnicząc w życiu społeczeństwa.
Franciszkanizm – twórcą jest św. Franciszek z Asyżu. Propaguje prostotę, związek z naturą. Filozofia ta miała być ruchem odnowy moralnej. Cechowała go radość i miłość. Występuje kontemplacja piękna. Chrystus jest wzorem osobowości i pośrednikiem Boga Ojca. Służba Bogu i ludziom jest gwarancją życia wiecznego. Podkreślanie potrzeby ubóstwa, za cnotę uważano umiarkowanie.
Scholastyka – (grec. scholastikos = szkolny) kierunek w filozofii dążący do rozumowego udowodnienia dogmatów religijnych.
Wiersz średniowieczny – tzw. zdaniowo-rymowy, nie przestrzegał jednakowego rozmiaru sylabicznego w każdym wersie. W średniowiecznym wierszu występowały także rymy, współbrzmienia uzyskiwano przez powtarzalność formy gramatycznej, końcowych odcinków wersowych. Wyrazistość klauzul wersowych wynikała stąd, iż w każdym wersie zamykała się odrębna jednostka składniowa – pojedyncze zdanie lub jednorodny człon zdaniowy, wypowiadane były z inną intonacją: wznoszącą się (antykadencja) lub opadającą (kadencją).
Hagiografia (żywotopisartwo) – niezwykle popularne w średniowieczu nurt piśmiennictwa biograficznego, którego tematykę stanowiły historie życia świętych. Ukształtował się on w początkach chrześcijaństwa (IV – V w.). Najsłynniejszym dziełem literatury hagiograficznej średniowiecza jest pochodząca z XIII wieku „Złota legenda” Jakuba de Voragine (cykl żywotów ułożonych w porządku kalendarzowym), a z polskich – legendy o św. Wojciechu, św. Stanisławie, św. Jadwidze, wierszowana legenda o św. Aleksym oraz legendy – pieśni o św. Katarzynie i Dorocie.
Historiografia – dział piśmiennictwa obejmujący gatunki o treści historycznej – między innymi kroniki i roczniki.
Styl romański – o hierarchicznie uporządkowanych członach, bryłach i kolumnach budowli kościelnych oraz bogatej symbolice planu i wyposażenia plastycznego, wyrażał idee analogiczne do tych, które mieściły się w doktrynach religijno-społecznych. Kościoły wznoszono najczęściej na planie krzyża łacińskiego, stosując sklepienia kolebkowe lub krzyżowe, z niewielkimi, wąskimi otworami okiennymi, umieszczonymi wysoko w ciężkich murach. Ich głównym elementem ozdobnym były kamienne płaskorzeźby, podrywające portale i kolumny. Niekiedy pojawiły się też motywy roślinne lub zwierzęce.
Gotyk – tzw. styl wielkich katedr zrodził się z XII-wiecznej Francji. W tym stylu materia jeszcze wyraziściej poddana została idei. Z cegły wznoszone zostały cienkie budowle o smukłych murach – Kościoły nie służyły już celom obronnym. Ostrołukowe sklepienia oraz powiększone, wysokie okna z przepięknymi, różnobarwnymi witrażami sprawiały wrażenie niesłychanej lekkości.
Sceny dantejskie – sceny wstrząsające, straszne, budzące grozę; wyrażenie określające zwykle zachowania się tłumu ludzi ogarniętych paniką, rozpaczą, w momencie katastrofy, kataklizmu.
Alegoria – motyw lub zespół motywów w dziele literackim lub plastycznym, który oprócz znaczenia dosłownego ma znaczenie przenośne – alegoryczne. Związek pomiędzy płaszczyznami – alegoryczną i dosłowną – jest trwały, konwencjonalny i ustalony przez tradycję literacką, religię i malarstwo.
Chanson de geste – pieśń o czynach. Opis zadziwiających bohaterskich dokonań wybitnych postaci. Nacisk w nich kładziono na czyny, które odzwierciedlały niezwykłą osobowość, wolę i postępki bohatera lub bohaterów. Dążyły ku epickiej narracji.
Pasja - (łac.passio – cierpienie) Obraz męki Chrystusa, męka pojawia się jako temat dzieł literackich, plastycznych, muzycznych.
Stabat mater Dolorosa – motyw stałej Matki Boleściwej („Posłuchajcie, bracie miła...”; „Żale Matki Boskiej pod krzyżem”).
4.Przedstaw średniowieczne gatunki literackie
Dramat
1. misterium – (łac. = tajemnica) widowisko sceniczne, którego treść dotyczyła tematów Starego i Nowego Testamentu, wystawiane w okresie świąt religijnych, najpopularniejsze są misteria wielkanocne
2. dramat liturgiczny – krótkie utwory (zachowały się tylko w j. Łacińskim) wystawiane w Kościele w święta wielkanocne, były to wplecione w obrzęd nabożeństwa sceny prezentujące przybycie trzech Marii do grobu już zmartwychwstałego Chrystusa (tzw. Nawiedzenie grobu)
3. moralitet – (niem. moralitat = moralność) utwór o charakterze dydaktyczno-filozoficznym, w którym w formie alegorycznej przypowieści rozważano kwestie moralne
4. mirakl – utwór dramatyczny mówiący o życiu Maryi, męczenników i świętych (łac. cud, ukształtowany w XII w.), pokazywał zwłaszcza towarzyszące ich losom Boskie ingerencje czy dokonywane przez bohaterów cuda.
5. intermedium – krótki utwór sceniczny odgrywany pomiędzy częściami sztuki poważnej, np. misterium czy moralitetu. Miał charakter komiczny, satyryczny, a tematykę świecką, np. wyśmiewał ludzkie słabości.
6. farsa – gatunek wywodzący się z intermediów, a ukształtowany w literaturze francuskiej XII w, odmiana komedii o dynamicznej akcji i przejaskrawionych efektach komicznych, występują w nim elementy karykatury czy groteski. Pojawiała się na końcu poważnego przedstawienia.
Liryka
1. liryka miłosna – (prowansalska poezja miłosna – poezja trubadurów) powstała między XI a XIV wiekiem, jej najważniejszym tematem było wysławianie nieszczęśliwej miłości, co czyniono w słowach bardzo żarliwych i egzaltowanych. Owa poezja przyniosła narodzenie nowej wizji kobiety – nieosiągalnej kochanki, która staje się dla mężczyzny nostalgicznym ideałem.
2. Wiersz średniowieczny – szukaj w pojęciach
3. Lament – (łac. lamentu = narzekanie, krzyk żałosny) utwory wyrażające ból, skargę, żałobę, narzekanie na nieszczęścia zesłane przez los. Zwane też żalami. Lamenty dotyczyły problemów społecznych („Lament chłopski na pan”), politycznych, spraw osobistych.
4. sonet – utwór poetycki o specjalnym układzie rymów, składający się z dwóch strof czterowersowych zwykle o charakterze opisowo-narracyjnym oraz dwóch trzywersowych, liryczno-refleksyjnych: forma wprowadzona przez Dantego i Petrarkę w XIII w. Jako utwór mający opisywać stany uczuciowe bohaterów lirycznych.
5. pieśń – dominowały utwory religijne, np. kolędy, pieśni wielkanocne
6. chanson de geste – pieśń o czynach, w terminach
Epika
1. Legenda – (łac. legere = czytać) ukształtowany w średniowieczu gatunek hagiografii, zawierający pierwiastki fantastyki, cudowności, niezwykłości, którego tematem były pierwotnie przede wszystkim żywoty świętych. Od schyłku XVIII w. Legendę zaczęto kojarzyć z podaniami ludowymi.
2. gesta – opowiadanie o niezwykłych czynach cesarzy, królów, wodzów, a także osób duchownych; bardzo popularny w średniowieczu gatunek o charakterze panegirycznym (pochwalnym, wysławiającym). Gesta dzielimy na kościelne i świeckie.
3. kronika – zwykle chronologiczny zapis ważnych wydarzeń z życia państwa, grupy społecznej, instytucji, itp. Średniowieczne kroniki cechowały się:
a. chronologicznym układem zdarzeń
b. brakiem krytycyzmu historycznego wobec legend, ustnych informacji, podań itp.
c. skłonnością do fikcji, polegającą na wprowadzaniu do tekstu nieautentycznych mów, listów, pieśni oraz dowolnym uzupełnianiu wiadomości źródłowych
d. dydaktyzmem, tzn. pouczanie, skłonnością do moralizowania
e. panegiryzmem, tj. przesadnym wychwalanie
Pisane były zazwyczaj łaciną, prozą rytmiczną rymowaną, kunsztownie zdobioną licznymi metaforami, porównaniami, retorycznymi figurami (taki sposób pisania nazywano „artis dictandi” – sztuką dyktowania). Kroniki dzielą się na świeckie, kościelne i klasztorne.
4. roczniki – krótkie zapiski umieszczane początkowe na marginesach tzw. tablic paschalnych (wykazów dat ruchomych świąt kościelnych na kilkanaście lat). Ich treść – oprócz daty rocznej – stanowiły informacje o ważnych wydarzeniach z życia klasztoru, kościoła, a także ogólniejsze fakty historyczne (np. „966 – Mesco, dux Poloniae, baptisanfus”, tzn. Mieszko, książę Polski, ochrzczony). Autorami roczników byli najczęściej księża lub zakonnicy. Stopniowo ten rodzaj historiografii średniowiecznej przekształcił się w kroniki, które od roczników różniły się tym, że poza funkcją informacyjną spełniały również inne, tzn. moralno-dydaktyczną oraz artystyczną
5. apokryfy – utwory nawiązujące do Pisma Św., ale nieuznawane przez władze kościelne. Pochodzące z nich wątki i motywy, często oparte na fantastyce, bardzo rozpowszechniły się w tekstach hagiograficznych.
6. kazania – wygłaszane przez kapłana w trakcie uroczystości religijnych okolicznościowych lub komentujący wybrane fragmenty Pisma Św. Tekst o charakterze perswazyjnym lub napominającym. Kazanie którego budowa podporządkowana jest ścisłym regułon kompozycyjnym, nierzadk posiada znaczne walory artystyczne (Kazania świętokrzyskie, Kazania gnieźnieńskie)
7. epos rycerski – rozbudowany wierszowany utwór przed stawiający dziej legendarnych bądź historycznych bohaterów ukazane na tle przełomowych wydarzeń historycznych. Cechy charakterystyczne eposu rycerskiego:
a. stosowano zabieg idealizacje (idealnego rycerza, władcy), czyli wyidealizowanie postaci
b. podniosły styl
c. kunsztowna składnia
d. hiperbolizacja postaci
e. epos bardziej realistycznym
f. duża rola symbolów i znaków
g. scena śmierci rozgrywa się w atmosferze podnosłe, pełnej patosu
h. pogłębienie psychologiczne postaci
i. epickość
j. rozlewność opisów
k. sceny batalistyczne
l. liryzm, poetyckość ( przenośnie, epitety, paralelizmy, które wzmacniają ekspresje tekstu, apostrofy, rytmizacja tekstu)
8. pasja – (pasjo = cierpienie) utwór opisujący mękę, cierpienie
romans – rozbudowany utwór narracyjny lub wierszowany o jednowątkowej fabule, obfitujący w skomplikowane sytuację, intrygi, nieprawdopodobne zdarzenia i zbiegi okoliczności
lament – miał pełnić funkcję analogiczną do trenów. Utwór koncentrował się na cierpieniu i śmierci, miał składać się z szeregu apostrof do Boga, ludzi, natury. Wezwania te powinny skłaniać do współcierpienia i opłakiwania zmarłego
dialog – utwór złożony w wypowiedzi dwóch lub więcej osób nie mający charakteru dramatyczno - scenicznego

5. „Bogurodzica” jako zabytek językowy i literacki
· Powstanie i autor
Przyjmuje się, że utwór powstał pomiędzy X a XIV w., ale badacze przyjmują umowną datę 1 połowę XIII w. Najstarszy odpis „Bogurodzicy” (tzw. przekaz krakowski I) znajduje się w zbiorze kazań łacińskich, sporządzonych w 1407r przez księdza Macieja z Grochowa, wikariusza w Kcyni.
Autor „Bogurodzicy” nie jest znany. W 1506r. „Bogurodzicę” wydrukowano pierwszy raz w „Statucie” Jana Łaskiego z adnotacją, że jej autorem jest św. Wojciech. Większość badaczy odrzuciła jednak ten pogląd. Obacnie przyjmuje się, iż pieśń została napisana przez jakiegoś wykształconego zakonnika.
„Bogurodzica” była hymnem państwowym.
· Treść
Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja!
U twego Syna Gospodzina matko zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, spuści nam.
Kyrieleison.

Twego dziela Krzciciela, Bożycze,
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jąż nosimy,

A dać raczy, jegoż prosimy:
A na świecie zbożny pobyt,
Po żtwocie rajski przebyt.
Kyrieleison.
· Wymowa utworu
Pierwsza strofa – podmiotem lirycznym są ludzie. Ludzie zwracają się do Maryi, uwielbionej przez Boga i wybranej przez Syna, który jest panem, Bogiem. Aby zjednała nam Chrystusa, uzyskała u niego łaski i zesłała je ludziom na ziemię.
Druga strofa – Ludzie zwracają się bezpośrednio do samego Chrystusa, aby przez wzgląd na tego, który go ochrzcił (tzn. na Jana Chrzciciela) wysłuchał modlitw ludzi i dał im to, o co proszą: szczęśłiwy i pobożny poby na ziemi oraz rajskie życie po śmierci.
Refren – zakończenie obu strof stanowi refren: „Kyrie eleison”, który jest aklamacją(wyrażeniem uznania czegoś, zgody na coś) pochodzenia greckiego i znaczy: „Panie, zmiłuj się”
· Budowa
- wiersz asylabiczny ( o zmiennej liczbie sylab w wersach)
- wiersz intonacyjno- zdaniowy (budowany na zasadzie zgodności między długością zdań lub członów i wersów) – poszczególne wersy tworzą zdania lub rozwinięte ich człony o podobnych liniach intonacyjnych (wznoszących się lub opadających)
- rymy parzyste (aa, bb), występują zarówno na końcu wersów („nosimy”-„prosimy”), jak również w ich obrębie („Bogurodzica”-„dziewica”), najczęściej są to rymy żeńskie ścisłe („sławiena” – „zwolena”) lub rymy żeńskie niepełne („Bożycze”-„człowiecze”) lub rymy składane („Zyszczy nam”-„spuści nam”)
- liczne archaizmy
· Archaizmy
-archaizmy fonetyczne (alternacje-wymiany samogłosek)
sławiena sławiona
krzciciela chrzciela
- archaizmy leksykalne
Gospodzin pan, Bóg
Zyszczy pozyska
- archaizmy fleksyjne (zmiany w zakresie fleksji)
Bogurodzica, dziewica, Maryja Bogurodzico, dziewico, Maryjo – wołacz liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego był równy mianownikowi
spuści, raczy, zyszczy spuść, racz, pozyskaj – forma trybu rozkazującego miała końcówkę y lub i
- archaizmy składniowe
Bogiem sławiena przez Boga wsławiona – użycie narzędnika zamiast przyimka przez z dopełniaczem
Twego dziela krzciciela – Dla Twego krzciciela – przyimek dziela występuje między rzeczownikiem a przydawką, a nie jak współcześnie na początku wyrażenia
6. „Lament Świętokrzyski” – arcydzieło liryki średniowiecznej
- tekst odnaleziony w zaginionym obecnie rękopisie z lat 70-tych XV w. pochodzącym z biblioteki klasztoru na Świętym Krzyżu
- inne tytuły to „Posłuchajcie bracia miła...” i „Żale Matki Boskiej pod krzyżem”
- stanowi prawdopodobnie część misterium męki pańskiej
- reprezentuje gatunek wypowiedzi lamentacyjnej, tzw. skargi, żalu
- monolog Marii uwydatnia ludzki wymiar matczynego cierpienia, eksponuje ludzką wspólnotę uczuć
- motyw Stabat Mater... (Stałej Matki Boleściwej)
- ukazuje pasję (mękę) Syna
- współcierpienie z Synem („compassio”) Marii czyni z Niej Współodkupicielkę
- współczucie dla cierpień innych ziemskich matek pozwala uznać Ją za „Mater Misericordiae” – Matkę Miłosierdzia pośredniczącą między ludźmi a Bogiem
- czas przeszły (kiedy Maryja opowiada o męce Chrystusa), teraźniejszy i przyszły (kiedy zwraca się do ludzi)
- Symboliczne przestrzenie: Golgota – jako góra jest symbolem wyrażającym związek nieba z ziemią; Kościół – wrota do Kościołą oznaczają oddzielenie świata świeckiego od boskiego
- Siedem strof utworu
· I – „Posłuchajcie, bracia miła...” – apostrofa do ludzi, by wysłuchali skargi i współczuli cierpiącej matce
· II – „Pożałuj mnie stary, młody...” – ogarnia wszystkich, ogół ludzkości
· III – rzeczywisty lament, opis sytuacji, scena pod krzyżem
· IV – apostrofa do Chrystusa
· V – „Synku, bych cię nisko miała” – druga apostrofa do Chrystusa
· VI – apostrofa do archanioła Gabryjela
· VII – prośba o modlitwę
7. Kroniki polskiego średniowiecza
1. „Kronika” Galla Anonima
Dzieło powstało prawdopodobnie w latach 1113 – 1116. Zostało napisane po łacinie. Opiewa dzieje Piastów przodków Bolesława Krzywoustego, ale głównym bohaterem jest sam Krzywousty. Kronika składa się z trzech ksiąg. Pierwsza księga to gesta, czyli czyny polskich królów i książąt. Opisuje legendarne początki państwa polskiego i okres aż do narodzin Bolesława Krzywoustego (kreacja wzoru władcy w osobie Bolesława Chrobrego). Księga druga jest poświęcona młodości księcia, okresowi od roku 1108. Księga trzecia opowiada o latach władzy i wojen Krzywoustego do zwycięstwa pod Nakłem w roku 1113.
2. „Kronika polska” Wincentego Kadłubka
Powstała w XIII w. W swoim utworze Kadłubek łączy wątki legendarne, historię i własne wyobrażenia w barwną opowieść o dziejach Polski. Dzieło składa się z czterech ksiąg i obejmuje dzieje Polski od czasów bajecznych do 1202. Pierwsza księga – wypełniają ją fantastyczne opowieści i legendy, między innymi o Kraku założycielu Krakowa, smoku wawelskim, Wandzie i Popielu. Księgi 1-3 mają formę dialogu między biskupem krakowskim Mateuszem, a arcybiskupem gnieźnieńskim Janem. Mateusz opowiada, a Jan komentuje fakty. Księga czwarta to relacją o panowaniu Mieszka Starego i Kazimierza Sprawiedliwego. Pisząc kronikę Kadłubek korzystał z dzieła Galla, ale niektóre zdarzenia pomija, inne akcentuje, a jeszcze inne po prostu przeinacza. U zarania naszych dziejów mistrz Wincenty umieszcza kontakty polskich władców ze starożytnym Rzymem. W jednym z polskich książąt widzi szwagra Juliusza Cezara. Opiewa wojny, jakie przodkowie nasi mieli wieść z Aleksandrem Macedońskim (państwo polskie istniało bowiem już przed Chrystusem.
3. „Kronika” Janka z Czarnkowa
Powstała pod koniec XIV w. Dzieło nazywane pierwszym pamiętnikiem w literaturze polskiej. Rozpoczyna się od opisu śmierci i pogrzebu Kazimierza Wielkiego, a kończy w roku 1384. Janko z Czarnkowa opisuje fakty, których był świadkiem. Nie jest jednak bezstronny. Żywi niechęć do Antygawenów i gloryfikuje króla Kazimierza. Lata panowania Ludwika Węgierskiego i Elżbiety Łokietkównej przedstawia jako okres niepewności, rozbojów, grabieży, ludzkiej krzywdy. Kazimierz Wielki natomiast to władca, który „miłował pokój, prawdę i sprawiedliwość”. Utwór zawiera dużo wiadomości o autorze, który występpuje w kronice jako archidiakon.
4. „Roczniki ... Królestwa Polskiego” Jana Długosza
Powstały w XV w. Łacińskie „Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego” to wielkie dzieło Długosza w całości wydane dopiero na początku XVIII w. Tworzył je, jak się przyjmuje, przez dwadzieścia pięć lat, od roku od roku 1455 – 1480. Składa się ono z dwustu ksiąg i obejmuje historię Polski od czasów najdawniejszych do niemal ostatnich dni życia autora. Obejmuje życie Kazimierza Jagiellończyka. Kończy je zwrot do profesorów uniwersytetu, aby kontynuowali pracę nad dziejami ojczyzny. Układ dzieła jest chronologiczny. Ukazuje związki między faktami – przyczyny i skutki opisywanych wydarzeń. Autor próbuje oceniać fakty i na podstawie rozważań nad przeszłością kraju wyciągać wnioski na przyszłość. Nie pomija jednak Długosz legend i podań (o Popielu, o Kraku i o Wandzie), wysławia Kościół i ojczyznę.
5.„Kronika wielkopolska” Godzisława Baszko
Dzieło opowiada dzieje Lechitów od czasów najdawniejszych po lata 1272 – 1273. Tu właśnie po raz pierwszy pojawia się słynne, związane z budową Gniezna, podanie o trzech braciach: Lechu, Czechu i Rusie, które podkreśla poczucie wspólnoty z innymi narodami słowiańskimi. Tu także znajdziemy przykład polskiej epiki rycerskiej wieków średnich: opowieść o Walgierzu (Walcerzu), Udałym z Tyńca i pięknej Helgundzie (wątek pochodzi z niemieckiego eposu „Pieśń o Nibelungach”, ale została ona przeniesiona na ziemie polskie).
6. „Kronika krakowska”
7. „Kronika książąt polskich”

8. Średniowieczne wzorce osobowe: ascety („Legenda o św. Aleksym”), rycerza („Pieśń o Rolandzie”), władcy („Kronika polska”)
asceta – człowiek dobrowolnie wyrzekający się uciech ziemskich, umartwiający się, poddający się surowemu trybami życia.
Cechy ascety:
- pobożność
- ubóstwo
- umartwianie ciała
- rezygnacja z dóbr doczesnych
- medytacja
- męczeństwo
- myśl o Bogu
- zdolność do czynienia cudów
„Legenda o św. Aleksym”
1. decyzje św. Aleksego
a. wyrzekł się bogactwa (rozdał majątek)
b. porzucił dom rodzinny i świeżo poślubioną małżonkę (za jej przyzwoleniem)
c. postanowił trwać w czystości ciała
d. ukrył przed światem swoje imię (anonimowość)
e. znosił upokorzenia i niewygody
2. uzasadnienie tych decyzji
a. wypełniał polecenia ewangelii (ubóstwo)
b. cierpienia miały prowadzić do udoskonalenia duszy
c. odrzucenie dóbr ziemskich jest gwarancją zbawienia
d. tylko przez kontemplację i miłość Boga można się niego zbliżyć i doznać łaski
3. Toposy zawarte w utworze charakterystyczne dla gatunku i epoki
a. topos porzucenia domu rodzinnego, rezygnacji z wielkiego dziedzictwa, tułaczka
b. motyw ślubowania czystości
c. motyw skrajnej ascezy
d. motyw cudownych zdarzeń po śmierci bohatera
Rycerz
Cechy rycerza:
- honor
- szlachetny
- prawdomówny
- odważny
- męstwo
- pobożność
- mistrzostwo w rycerskim rzemiośle
- waleczność
- wierność danemu słowu
„Pieśń o Rolandzie”
Cechy Rolanda:
a. odważny
b. wierny władcy (Konradowi Wielkiemu)
c. pobożny i wierny Bogu – walczył z niewiernymi
d. wierność ojczyźnie i przywiązanie do niej (patriotyzm) – „Niedaj Bóg, aby słodka Francja miała iść w pogardę”
e. nadludzka siła i umiejętność walczenia
f. wierność przyjaźni
g. honor rycerza – nie wzywa pomocy, gdyż splamiłby swój honor

Władca
Cechy władcy:
- mądry
- dumny
- pobożny
- przebiegły
- miłościwy dla poddanych
- sprawiedliwy
- waleczny
- odważny
- sprytny
„Kronika” Galla Anonima
Bolesław Chrobry jako wzór władcy”:
a. Chrobry to inaczej odważny, mężny, bohaterski
b. Szerzenie wiary na terenach pogańskiego Pomorza
c. Człowiek wyjątkowo hojny – przez trzy dni urządzał wielkie biesiady
d. Dobry i sprawiedliwy – równie uważnie słuchał skargi możnowładcy jak biedaka
e. Nie wdawał decyzji pod wpływem emocji
f. Waleczny – zajął Czechy i Morawy, zwyciężył Niemców
g. Niezłomny w wierze chrześcijańskiej
h. Opiekun św. Wojciecha i Kościoła polskiego
Bolesław Krzywousty:
a. rycerskie cnoty
b. zwycięskie walki z Niemcami
c. niezwykła odwaga
d. talent przywódczy
e. waleczność- nigdy nie było wiadomo kiedy zaatakuje
f. sprawiedliwy sędzia
g. człowiek głębokiej wiary
h. pobożny
i. obsypywał Kościół hojnymi darami
9. Omów problemy zawarte w średniowiecznych wierszach obyczajowych
1.„Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią”
- rękopis pochodzi z lat 60-tych XV w.
- wiersz moralistyczno-dydaktyczny
- urywa się na 498 wersie
- rozważania o śmierci, obejmujący krąg tzw. czterech spraw ostatecznych (mękę agonii i śmierć, sąd ostateczny, piekło, niebo)
- ars moriendi – sztuka umierania
- motyw vanitas, tj. marności
- motyw danse macabre, tańca śmierci
- Cechy Śmierci:
· sprawiedliwa i nieunikniona
· dotrze do wszystkich ludzi, bez wyjątków
· ma nieograniczoną moc
· jest okrutna
· trapi ludzkość za grzech pierwszych ludzi
- Śmierć występuje w roli sędziego
- Jest pouczeniem moralnym, przestrogą przed grzesznym życiem
-Jest satyrą na średniowieczne stany społeczne
- Dobitnie prezentuje potęgę śmierci
- Temat przemijalności ludzkiego cierpienia

2. „Satyra na leniwych chłopów”
- obraz społeczeństwa średniowiecznego
-realistyczny wizerunek życia wiejskiego z XV w.
- topos chytrego wieśniaka
· wykpienie się z pańszczyźnianych obowiązków
· zamiast pracować tylko patrzy, czy nikt nie pilnuje i wtedy odpoczywa
· symulują rozmaite te naprawy sprzęty
· umyślnie źle pracują
· życzą panom niepowodzeń
- prezentuje punkt widzenia pana
- Autor prawdopodobnie był szlachcicem
- Powstał ok. 1489
- Atakuje chłopów
3. „O zachowaniu się przy stole” Przecław Słota
- inny tytuł „Wiersz o chlebowym stole”
- rękopis pochodzi z 1415 r.
- wiersz obyczajowo dydaktyczny (pierwszy
- należy do parenetyki biesiadnej
- rodzaj podręcznika savour – vivre’u – jak zachować się podczas uczty
- kult kobiety nakazuje rycerzom czcić „cudną twarz” i usługiwać jej przy stole
- chciał zaszczepić wyższą kulturę bycia wraz z rycerskim kultem kobiety
- zawiera część pouczeń (konieczność mycia rąk) i część nagan
- autor kończy utwór zachętą do przyswojenia sobie dobrych obyczajów i prośbą do Boga o odpuszczenie grzechów i zesłanie radości na wszystkich ludzi


10. Cechy literatury średniowiecznej
- anonimowość – dla większej chwały Boga
- dwujęzyczność (j. łaciński i polski)
- pareneza
- charakter religijno-świecki
- posługiwanie się symbolem(wiele znaczeń) i alegorią (jedno znaczenie)