Powstawanie i redystrybucja dochodu narodowego w Polsce

Wielkość dochodu narodowego uważa się za powszechnie w świecie za wiarygodny, syntetyczny wskaźnik ekonomiczny poziomu rozwoju gospodarczego, przydatny i stosowany do badań dynamiki rozwoju oraz do porównań międzynarodowych. Jego wielkość ma jednego mieszkańca, uznaje się za miernik zamożności danego społeczeństwa, miernik jego dobrobytu, a dynamikę dochodu narodowego traktuje się nierzadko jako główny lub nawet jedyny wskaźnik postępu ekonomiczno – społecznego. W tym ostatnim przypadku przypisuje się dochodowi narodowemu nadmierną rolę w realnych procesach gospodarczo – społecznych jak i w systemie rachunkowości społecznej, planowaniu czy statystyce. Dochód narodowy bowiem wyraża tylko część procesów i zjawisk kształtujących rozwój i postęp. Równocześnie jako wielkość syntetyczna, wskaźnik dochodu narodowego nie informuje nas o strukturze jego tworzenia ani o zasadach jego podziału, a przecież właśnie to ma kapitalne znaczenie dla rozwoju i postępu. Przywiązanie nadmiernej wagi do dynamiki dochodu narodowego przy niedocenianiu innych jego cech oraz innych wskaźników rozwoju gospodarczego i postępu ekonomiczno – społecznego może więc prowadzić do błędnych ocen, a nawet do decyzji hamujących rozwój i postęp.
Pojęcie dochodu narodowego obejmuje wyłącznie efekty pracy żywej, społecznie zorganizowanej i produkcyjnej. Ogólniejszy, polega na tym, że praca ta jest wykonywana w sferze produkcji materialnej, tworzy dobra i usługi materialne służące zaspokajaniu potrzeb społeczeństwa. Praca poza tą sferą nie ma charakteru produkcyjnego, a więc nie tworzy dochodu narodowego. Drugi aspekt dotyczy swoistych ustrojowych cech pracy. W zależności od tego, czy jest bezpośrednio podporządkowana głównemu celowi gospodarki w konkretnym ustroju społeczno – ekonomicznym, jest ona pracą produkcyjną lub nią nie jest.
Według K. Marksa za pracę produkcyjną należy uznać każdą pracę przynoszącą wartość dodatkową, niezależnie od sfery, w której jest wykonywana, jeśli wykonuje się ją w zakładzie o charakterze przedsiębiorstwa.
Dochód narodowy jest to więc łączny efekt społecznie zorganizowanej pracy żywej, wydatkowanej w danym okresie w sferze produkcji dóbr i usług materialnych. Prócz efektów działalności w sferze usług, niematerialnych do dochodu narodowego nie włącza się także efektów działalności materialnej w gospodarstwach domowych.
Według teorii niemarksistowskiej, za źródło dochodu narodowego uważa się każdą działalność gospodarczą, niezależnie od jej charakteru, sfery zastosowania czy efektów. Do takiego rozszerzonego rachunku dochodu narodowego włącza się wszelkie dobra i usługi lub – w innym ujęciu – wszelkie dochody. Stosując taką metodę liczenia dochodu narodowego, zwaną metodą rachunkowości społecznej, sumuje się wszystkie zarobki w sferze materialnej i niematerialnej, dochody osób uprawiających wolne zawody, dochody rolników, zyski, renty, dochody wojskowych, pracowników administracji. Wyłącza się tylko transfery pieniężne, np. emerytury, stypendia, zasiłki społeczne, których nie można wiązać bezpośrednio z żadnym świadczeniem dochododobiorcy w zamian za uzyskany w tej formie dochód.
Dochód narodowy to część produktu społecznego. Jego ruch i przekształcanie, a także przemieszczenia, dokonują się wraz z procesami reprodukcji produktu społecznego. Dochód narodowy przechodzi więc fazę produkcji, podziału, wymiany i trafia do konsumenta. W ruchu tym uczestniczą różne podmioty każdej gospodarki, zróżnicowane w zależności od typu ustroju ekonomiczno – społecznego i od poziomu rozwoju gospodarczo – społecznego.
Część produktu globalnego odpowiadająca kosztom materialnym służy do odtworzeniu środków zużytych przy jego wytwarzaniu. Dochód narodowy jest więc nadwyżką, którą można przeznaczyć na inne cele niż reprodukcja środków wytwórczych. Biorąc pod uwagę wytworzony dochód narodowy (produkt narodowy) można wyrazić jako skonsumowane w danym czasie dobra i usługi materialne.
W ujęciu podmiotowym najważniejszy wydaje się podział na podmioty wytwarzające dochód narodowy, podmioty uczestniczące w jego ostatecznym podziale oraz podmioty regulujące ruch dochodu narodowego. Zmieniają się one w zależności od zmian struktury własności środków, ale także od organizacji produkcji oraz od sposobu kierowania gospodarką narodową. Najogólniej można stwierdzić, że dochód narodowy zawsze wytwarza tylko część społeczeństwa, ale korzysta z niego całe społeczeństwo.
W procesach podziału dochodu narodowego wyróżnia się zwykle trzy etapy: podział pierwotny, wtórny i ostateczny.
Pierwotny podział dochodu narodowego odbywa się wraz z jego wytwarzaniem, kiedy to powstaje produkt niezbędny i produkt dodatkowy. Mimo to nie można uznać, że dokonuje się on wyłącznie pod wpływem warunków produkcji, ponieważ wartość przeznaczona do podziału musi być najpierw zrealizowana; może więc ona być większa lub mniejsza od wartości wytworzonej. Na powierzchni zjawisk pierwotny podział dochodu narodowego kształtuje się pod wpływem relacji cen i płac. Ceny określają pieniężną wartość zrealizowanej produkcji, płace zaś udział bezpośrednich wytwórców w tej wartości.
Wtórny podział dochodu narodowego obejmuje wszelkie procesy i mechanizmy oddziałujące na drodze od wytworzenia dochodu narodowego do jego ostatecznego zużytkowania. Im bardziej rozwinięta jest gospodarka narodowa, im bardziej różnorodne są potrzeby, sposoby ich zaspokajania oraz dobra i usługi, które je zaspokajają, im dłuższa jest droga dochodu narodowego od wytwórcy do konsumenta, tym bardziej złożone są procesy jego wtórnego podziału. Przebiegają one w dwu podstawowych nurtach: jeden jest powiązany z działalnością społeczno – gospodarczą państwa, zwłaszcza z jego działalnością budżetową, drugi z rynkiem, zwłaszcza z rynkiem usług niematerialnych, na którym dalszy podział dochodu narodowego wiąże się z podziałem efektów działalności sfery tych usług.
Redystrybucja dochodu narodowego za pośrednictwem budżetu ma charakter przymusowy i polega na ściąganiu części dochodów ludności, jednostek gospodarczych, instytucji itp. a następnie na podziale tak zgromadzonych środków między różne cele lub grupy ludności odpowiednio do przyjętej w danym okresie polityki budżetowej.
Ostateczny podział dochodu narodowego to wynik działania wszelkich jego mechanizmów. Ma on swój aspekt rzeczowy, tj. strukturę funduszy według ich ostatecznego przeznaczenia, oraz aspekt społeczny, tj. strukturę udziału klas i warstw społecznych w użytkowaniu dochodu narodowego.