Pojęcie i funkcje świadczeń społecznych

Przez świadczenia społeczne rozumiemy wszelkie środki zaspokajania indywidualnych potrzeb jednostki, których uzyskanie nie jest bezpośrednim efektem własnej pracy. Świadczenia Społeczne są podstawowym instrumentem polityki społecznej i formą realizacji zabezpieczenia społecznego.
Wyróżniamy świadczenia pieniężne i świadczenia w naturze. Świadczeniami pieniężnymi są renty, emerytury, zasiłki dla bezrobotnych, stypendia, zasiłki socjalne. Świadczenia pieniężne mogą być przez biorców wydatkowane na rynku, co zwiększa globalny popyt.
Świadczeniami w naturze są świadczenia udzielane przez państwo w dziedzinie szkolnictwa, służby zdrowia, kultury. Świadczenia te nazywane są również usługami społecznymi i niektóre z nich mogą być odpłatne. Do świadczeń w naturze zaliczamy również część usług z zakresu gospodarki komunalnej i mieszkaniowej. Jest to szczególny rodzaj usług, gdyż zostały one poddane mechanizmowi rynkowemu i państwo obecnie nie uczestniczy w finansowaniu czynszów mieszkalnych: dostarcza ciepła, wody czy korzystanie z komunikacji miejskiej. Za usługi te płaci korzystający 100% ich kosztów.

Świadczenia społeczne ze względu na zróżnicowanie form oraz różnorodność zasad podziału mogą być wykorzystywane do realizacji wielu funkcji społeczno- gospodarczych. Do najważniejszych funkcji należy zaliczyć:
 funkcję dochodowo- redystrybucyjną,
 funkcję konsumpcyjną,
 funkcję rozwojowo- stymulacyjną,
 funkcję integracyjną.

I. Funkcja dochodowo- redystrybucyjny.
Korzystanie ze świadczeń społecznych wywołuje efekt dochodowy, który ma charakter redystrybucyjny. Redystrybucyjna rola świadczeń polega na tym, że przy ich podziale stosuje się odmienne kryteria od tych, które są podstawą uzyskiwania dochodów pierwotnych. Istotną rolę odgrywa tu też zasada nieekwiwalentności.
Osiąganie korzyści dochodowych z tytułu świadczeń społecznych nie jest w świadomości społecznej powszechnie zauważane, przy czym dotyczy to przede wszystkim świadczeń w naturze.
W przypadku świadczeń pieniężnych efekt dochodowy dla świadczeniobiorców jest oczywisty. Otrzymywane środki pieniężne stanowią uzupełniający element finansowy w gospodarstwach domowych, zasilający fundusz swobodnej decyzji w dokonywaniu wyborów konsumpcyjnych (np. emerytury, stypendia). Podstawowym zadaniem powstającym w ten sposób dochodów jest zapewnienie możliwości zaspokajania pewnych potrzeb przez te grupy społeczeństwa, które ze względów społecznych ( np. ludzie w wieku poprodukcyjnym, niesprawni itp.) bądź ekonomicznych (w sytuacji bezrobocia) nie mają możliwości uzyskania niezbędnych środków w drodze indywidualnej przedsiębiorczości i aktywności na rynku pracy. Działanie mechanizmu rynkowego może sprzyjać optymalnej w sensie ekonomicznym alokacji zasobów gospodarczych, ale równocześnie prowadzić do nadmiernej polaryzacji dochodów, którą trudno pogodzić z przyjętym w danym społeczeństwie systemem wartości. Potrzeba zapewnienia wszystkim obywatelom akceptowanych warunków egzystencji staje się, więc w gospodarce rynkowej ważną przesłanką funkcjonowania systemu świadczeń społecznych.

W przypadku świadczeń w naturze korzyści dochodowe są mniej widoczne. Nieodpłatność tego typu usług nie jest jednak równoznaczna w sensie ekonomicznym z darmowością ich wytwarzania. Jeżeli indywidualny odbiorca nie pokrywa kosztów uzyskiwania usług niezbędny jest transfer środków publicznych z innych źródeł. Gdyby koszty te obciążały bezpośrednio świadczeniobiorcę, to jego dochody byłyby uszczuplone o tę kwotę. Jest to jednak specyficzny dochód, gdyż nie występuje w formie pieniężnej i nie stwarza możliwości swobody nim dysponowania.

II. Funkcja konsumpcyjna.
Świadczenie społeczne, a zwłaszcza świadczenia w naturze, wpływają na wielkość konsumpcji pewnych dóbr a ponadto oddziałują na strukturę konsumpcji i gospodarstw domowych. Potrzeba pewnej regulacji struktury spożycia wynika głównie z występowania dóbr, których konsumpcja jest z punktu widzenia społeczeństwa jako całość szczególnie pożądana lub szczególnie niepożądana.
Jednostka może w określonych wypadkach podejmować decyzje konsumpcyjne, które mogą być społecznie szkodliwe np. narkotyki, a także powstrzymywać się od decyzji o pozytywnych społecznie w skutkach np. oświata czy profilaktyka medyczna.

Funkcja konsumpcyjna jest bardzo ważna i państwo mając na uwadze tą funkcje dla danej grupy społecznej musi prowadzić określoną politykę cen na dobra i usługi pierwszej potrzeby.

Głównymi instrumentami społecznych mechanizmów regulacji są rozwiązania prawno- administracyjne (np. obligatoryjność oświaty, zakaz sprzedaży narkotyków) oraz preferencyjne zasady odpłatności w podziale świadczeń społecznych (bezpłatność, odpłatność częściowa).

III. Funkcja rozwojowo- stymulacyjna.
Poziom rozwoju infrastruktury usług społecznych uznawany jest współcześnie za ważny czynnik determinujący możliwości rozwojowe gospodarki. Źródła rozwoju i postępu gospodarczego tkwią nie tylko w zwiększeniu ilości wykorzystywaniu zasobów gospodarczych, ale również w wykorzystywaniu istniejących zasobów. Przyczyniają się do tego również tzw. społeczne czynniki rozwoju gospodarczego- podnoszące poziom wykształcenia, kultury, opieki zdrowotnej.

Nakłady ponoszone na rozwój sfery usług społecznych nie mają wyłącznie konsumpcyjnego charakteru, lecz są ważnym elementem procesu reprodukcji podstawowego czynnika wytwórczego, jakim jest praca.

IV. Funkcja integracyjna.
System gospodarczy nie może być oceniany wyłącznie z punktu widzenia ekonomicznej efektywności alokacji zasobów gospodarczych oraz dystrybucji dóbr i usług. Ważnym elementem sprawności danego systemu społeczno- gospodarczego są mechanizmy rozwiązywania pojawiających się problemów społecznych i politycznych.

W ostatnim okresie zaznaczyły się tendencje do ograniczenia funkcji państwa i zwiększenia roli samoczynnie działających regulacji rynkowych również w tradycyjnym obszarze usług społecznych. Problem wypracowania optymalnego modelu funkcjonowania sfery świadczeń wynika z trudności pogodzenia wymagań skutecznego realizowania celów społecznych z ogólną logiką systemu rynkowego. Brak takiej spójności może się wyrażać w osłabieniu rynkowego systemu motywacji, nieracjonalnym wykorzystywaniu zasobów uwolnionych z rynkowego przymusu efektywności, patologicznym rozroście instytucji w sferze usług itp.
Współczesne koncepcje neoliberalne, przeciwstawiając się nadmiernie rozbudowanym instytucją i regulacjom w tej sferze, nie nawołują do totalnego poddania ich regulacjom rynkowym. Propozycje idą głównie w kierunku większej ich ekonomizacji oraz dostosowania systemu instytucjonalno- prawnego sfery tworzenia i podziału usług społecznych do warunków funkcjonowania pozostałych podmiotów rynku.