Przemoc wobec dziecka i jej konsekwencje

PRZEMOC WOBEC DZIECKA I JEJ KONSEKWENCJE

Przemoc jak każde znaczące doświadczenie, odciska swój ślad w psychospołecznym funkcjonowaniu dziecka. Wagę tego doświadczenia podkreśla fakt, że jego sprawcami są rodzice czyli osoby niejako naturalnie predysponowane do zapewniania dziecku poczucia bezpieczeństwa i dawania wsparcia we wszystkich jego trudnych chwilach. Z tego powodu sytuacja dziecka źle traktowanego jest trudna w dwójnasób. Nie tylko przez fakt przeżywania przykrych doświadczeń, ale dodatkowo, ze względu na odczuwaną bezradność i osamotnienie.

Przemoc wobec dziecka w rodzinie. Pojęcie przemocy w rodzinie
Przemoc wobec dziecka jest zjawiskiem, które w naszym świecie jest powszechnie znane. Długo nie poświęcano mu jednak systematycznych studiów, gdyż nie rozumiano skutków doświadczania jej w dzieciństwie a stosowaną surowość, a nawet okrucieństwo, w traktowaniu dziecka uważano za skuteczny środek chroniący młodych przed demoralizacją, wykolejeniem i zejściem na złą drogę. Prawdziwa i zasadnicza zmiana stosunku rodziców do dzieci i w konsekwencji społeczeństwa dorosłych w stosunku do dzieci, dokonała się głównie dzięki rozwojowi psychologii, a przede wszystkim dzięki odkryciom Z. Freuda. Ukazały one, że zasadnicze podstawy przyszłej osobowości kształtują się przede wszystkim w okresie wczesnego dzieciństwa, w kontakcie z rodziną i w oparciu o wzajemne z nią więzi uczuciowe.
Obecnie przez przemoc wobec dziecka rozumie się każde zamierzone lub niezamierzone działanie osoby dorosłej, instytucji, społeczeństwa lub państwa, które ujemnie wpływa na zdrowie, rozwój fizyczny lub psychospołeczny . Przemoc najczęściej przejawia się w czterech wymiarach:
? przemoc fizyczna,
? przemoc psychiczna,
? nadużycie seksualne,
? zaniedbywanie
Przemoc fizyczna
Przez przemoc fizyczną określa się wszelkiego rodzaju zachowania agresywne odnoszące się do ciała dziecka - począwszy od "klapsów" czy szarpnięć, a skończywszy na faktycznym maltretowaniu dziecka obejmującym jego katowanie z użyciem wymyślnych narzędzi i sposobów .

Skutki bycia ofiarą przemocy fizycznej
W ciągu ostatnich lat przeprowadzono wiele badań na temat osobowościowych i społecznych skutków przemocy wobec dziecka w rodzinie. Ujawniły one w sposób niepodważalny, nieuchronny i niekorzystny wpływ przemocy wewnątrzrodzinnej na psychospołeczne funkcjonowanie dziecka, a w perspektywie na jego życie małżeńskie oraz stosunek do przyszłego własnego potomstwa. Na oznaczenie szeregu następstw fizycznych i psychicznych, bezpośrednich i długotrwałych powstałych w wyniku złego traktowania dziecka H. Kempe i jego zespół wprowadzili termin ? syndrom dziecka maltretowanego?. Pełna nazwa brzmi ?The Battered Child Syndrom? i oznacza stan kliniczny u małego dziecka, które doznało poważnego fizycznego obrażenia , jest częstą przyczyną trwałych uszkodzeń ciała czy śmierci.
Swoje rozważania na temat skutków przemocy zacznę od konsekwencji doświadczania przemocy fizycznej K. Kmicik- Baran wymienia następujące bezpośrednie konsekwencje przemocy fizycznej: uszkodzenia skóry i obrażenia w rodzaju śladów uderzeń, oparzeń papierosem, szczypania, uderzeń sznurem, sprzączką od pasa, ugryzień przez człowieka, wiązania, śladów duszenia, siniaków.
Dzieci doświadczające przemocy fizycznej mają często powybijane zęby, powyrywane włosy, krwawe wylewy, mnogie złamania i rany o różnym stopniu gojenia się. Często lekarze mogą podczas badań dostrzec obrażenia narządów wewnętrznych. Kary fizyczne bywają tak dotkliwe, że mogą doprowadzić dziecko do kalectwa, a w najgorszym przypadku do zgonu. Przestają reagować na ból płaczem, mają także kłopoty z trzymaniem moczu i kału. Tracą poczucie bezpieczeństwa i dlatego nie odczuwają przynależności uczuciowej z osobami bliskimi. Konsekwencjami bezpośrednimi tego typu przemocy są jeszcze następujące dysfunkcje psychiczne i behawioralne jak: obniżona samoocena, brak poczucia własnej wartości, brak akceptacji własnej osoby, poczucie bezsensu, trudności w nawiązywaniu kontaktów z otoczeniem , poczucie krzywdy i winy, często wpadają w depresje, stają się egocentryczne, lękliwe, bierne i apatyczne. Ich zmorą stają się powracające koszmary nocne. Pojawiają się u nich często zaburzenia pamięci i koncentracji uwagi, zaburzenia zachowania związane z trudnościami kontrolowania własnych emocji i rozpoznawania sytuacji społecznych. Dzieci reagują na przemoc bardzo różnie jedne stają się nerwowe, a inne apatyczne.
Nie mniej skutki przemocy fizycznej są widoczne nie tylko bezpośrednio po dokonaniu na dziecku jakiegoś aktu agresji, ale także w ich przyszłym, dorosłym życiu Dzieci maltretowane maja zablokowaną potrzebę akceptacji siebie. Odczuwają swoją niską wartość, są przeświadczone, że nikt ich nie potrzebuje. Bardzo często popadają w różne nałogi. Nie możliwe jest , aby dzieci z rodzin w których występuje przemoc wewnątrzrodzinna nie były nerwowe i nie miały zaburzeń tego typu. Pragną one kontrolować innych i wyraża się to przez stosowanie przemocy w życiu dorosłym , biją własne dzieci i współmałżonka, naruszają prawo innych i nie czują żadnej skruchy z tego powodu. Są wściekli na wszystko dookoła, czują mało empatii i sympatii do innych ludzi. Większość przestępców pochodzi właśnie z rodzin w których miała miejsce przemoc.

Przemoc psychiczna

Przemoc psychiczna jest to rozmyślne niszczenie lub znaczące obniżanie możliwości prawidłowego rozwoju dziecka od wyzwisk poczynając poprzez emocjonalne odrzucenie, po nadmierne wymagania i nieliczenie się z
możliwościami rozwojowymi dziecka.

Charakterystyka dzieci z rodzin w których były one ofiarami przemocy psychicznej
O ile diagnoza skutków przemocy nie jest rzeczą łatwą, o tyle trudność wzrasta daleko bardziej kiedy mamy do czynienia z objawami przemocy emocjonalnej. Maltretowanie psychiczne nie pozostawia wprawdzie cielesnych urazów na ciele takich jak: sińce, złamania, uszkodzenia somatyczne lecz dokuczanie dziecku bez użycia narzędzi wywołuje u niego lęk, strach, poczucie niesprawiedliwości, świadomość braku miłości rodzicielskiej, bunt, chęć zemsty i inne dokuczliwe przeżycia. I. Jundziłł określa ten stan jako ?bolesne cierpienie psychiczne? lub ?moralną udręką?. Bardzo trudno jest udokumentować zjawisko maltretowania emocjonalnego, gdyż w takich przypadkach konieczne jest przeprowadzenie analizy pewnych sytuacji rodzinnych, konieczna jest diagnoza socjologiczno- psychologiczna oraz diagnoza osobowościowa poszczególnych członków rodziny.
Do bezpośrednich, somatycznych następstw zalicza się: biegunki, uporczywe bóle i zawroty głowy, bóle żołądka i bóle mięśni, drżenie, nadmierną potliwość, nie trzymanie moczu i kału, wymioty oraz bóle w okolicy serca.
Dzieci maltretowane psychicznie nie akceptują siebie i mają niską samoocenę. Rodzice ciągle na nich narzekają co jeszcze bardziej utwierdza je w tych przekonaniach. Zaczynają następnie miewać problemy w szkole , nie mogą sprostać wymaganiom, ponieważ nie mogą liczyć na pomoc ze strony rodziców, źle często układają się im kontakty z rówieśnikami. Brak sukcesu w rodzinie i w szkole wywołuje u dziecka niechęć do podejmowania wysiłku, gdyż niejako z góry zakłada sobie ono porażkę. Nic się nie udaje więc nie warto próbować. W ten sposób zostaje zablokowana potrzeba sensu życia, a w konsekwencji tego często następuje targniecie na własne życie. Konsekwencją doświadczania przemocy emocjonalnej są także następujące zaburzenia poznawcze, emocjonalne i behawioralne takie jak: trudności w kontrolowaniu emocji, zaburzenia koncentracji uwagi, nieufność, fobie, zaburzenia snu, ucieczki z domu, uzależnienie od alkoholu i narkotyków.
Także i przemoc psychiczna ma swoje konsekwencje w życiu dorosłym jej ofiar. Cechą charakterystyczną dorosłych maltretowanych emocjonalnie w dzieciństwie są często negatywne oczekiwania w stosunku do innych ludzi oraz nieufność przeniesiona z doświadczeń wczesnodziecięcych, jak również ucieczka od ?mrocznej przeszłości? w świat narkomani, alkoholizmu, a nawet przestępczości. Badacze do odległych konsekwencji somatycznych zaliczają: podwyższone ciśnienie krwi, arytmia serca, stałe napięcie mięśniowe, zaburzenia gastryczne oraz choroby psychosomatyczne Ofiary przemocy emocjonalnej mają także i w dorosłym życiu niską samoocenę, ale trudno się dziwić skoro rodzice dobrze dbali o to by to nastąpiło. Czują się winne, psychicznie uzależnione od rodziców. Osoby doświadczające nadużyć emocjonalnych charakteryzują się zaburzeniami poczucia własnej tożsamości, silną potrzebą kontrolowania innych, alienacją. Często popadają w depresje, są nerwowe, izolują się od otoczenia, są samotne. Nieustannie starają się wszystko robić dobrze, stale się obserwują, dążą do perfekcjonizmu. Dzieci wobec których stosowano przemoc emocjonalną, często w późniejszym życiu się do niej uciekają. Jest to nazywane mechanizmem błędnego koła. Jest to chyba najbardziej drastyczny skutek przemocy i to nie tylko emocjonalnej, ale także i pozostałych form przemocy.

Nadużycia seksualne

Nadużycie seksualne to wciąganie dziecka w sferę aktywności seksualnej nieadekwatnej do jego etapu rozwojowego, w sferę działań, których dziecko nie rozumie i nic jest w stanie zaakceptować i które naruszają jednocześnie normy prawne i społeczne.

Następstwa bycia wykorzystywanym seksualnie w dzieciństwie

Powszechnie wiadomo, że seksualne wykorzystywanie dzieci powoduje szkodliwe następstwa, choć skutki te mogą być rzecz jasna bardzo rozmaite. O tym, że dziecko jest seksualnie wykorzystywane mogą świadczyć urazy fizyczne, ale jest to możliwe do zdiagnozowania jedynie przez służby medyczne. Niektóre ze skutków jak na przykład krwawienie, zabrudzona bielizna, bolesność w okolicach genitaliów , siniaki lub otarcia po wewnętrznej stronie ud czy wreszcie ciąża powinny być zauważone już przez drugiego rodzica lub opiekuna.
W przypadku molestowania seksualnego badacze wskazują także na urazy somatyczne takie jak: urazy zewnętrznych narządów płciowych, urazy około odbytnicze, przerwania błony dziewiczej, infekcje dróg moczowo - płciowych, infekcje jamy ustnej, choroby przenoszone drogą płciową.
Do bezpośrednich skutków emocjonalnych, poznawczych i behawioralnych zalicza się fobie, lęki, koszmary nocne, nerwice, depresje. Przez akty seksualne następuje zbytnia erotyzacja dziecka, poznaje ono zachowania seksualne charakterystyczne dla osób dorosłych. Badacze problemu wskazują także na prowokacyjne zachowania seksualne dziecka, zachowania masturbacyjne, zaburzenia snu, izolowanie się, zachowania agresywne, nadpobudliwość ruchową, poczucie winy i krzywdy. U dzieci wykorzystywanych do praktyk seksualnych można zauważyć zbytnią nerwowość, często bywają przygnębione, boją się rodzica danej płci. Dziecko takie ma skłonności do izolowania, może uciekać z domu, ze szkoły przed konfliktami czy problemami.
Dorośli, którzy byli ofiarami przemocy seksualnej w dzieciństwie cechują się niższą samooceną, również w zakresie seksualnego funkcjonowania, większa skłonność do sięgania po narkotyki i alkohol, skłonność do złych nastrojów oraz zaburzeń świadomości. Wspomniane skutki postrzegane są przez ofiary jako bardziej negatywne jeżeli wykorzystywanie dotyczyło kobiet i miały one wówczas poniżej 10 lat i zdarzenie to często się powtarzało. Shildrick dokonując przeglądu literatury poświęconej następstwom w życiu dorosłym seksualnego wykorzystywania przeżytego w dzieciństwie zauważa, że najbardziej powszechnym symptomem wykorzystywania seksualnego w okresie dzieciństwa jest depresja.
Pracownicy socjalni jak też specjaliści pracujący z dziećmi wskazują na fakt, że ofiary seksualnej przemocy w dzieciństwie są bardziej skłonne później do seksualnego wykorzystywania innych. Ofiary wykorzystywania seksualnego często mylą miłość z seksem. Są przekonane, że zasługują na miłość tylko wtedy gdy stanowią atrakcyjny obiekt seksualny. Żyją w przekonaniu, że muszą być najlepszymi z możliwych partnerów seksualnych ponieważ inaczej zostaną porzucone i zaniedbane.
Konsekwencją może okazać się również nieprawidłowa orientacja seksualna. Czasami może pojawić się u ofiary przemocy seksualnej tzw. ? syndrom sztokholmski?. Jest to paradoksalna reakcja obronna charakteryzująca się pewnego rodzaju fascynacją osobą agresora i szukaniem właśnie u niego ratunku. Niezwykłość tej reakcji wynika nie tylko z zaprzeczenia powszechnemu przekonaniu, że człowiek ucieka od źródła zagrożenia, ale i faktu, że syndrom ten może w równym stopniu rozwinąć się u kobiet i mężczyzn.
Z przeprowadzonych badań wynika, że odpowiednie wsparcie emocjonalne informacyjne, wartościujące oferowane ofiarom przemocy seksualnej może minimalizować odległe konsekwencje bycia ofiarą przemocy seksualnej. Dlatego też powinno istnieć jak najwięcej instytucji, które pozwalałyby na takie minimalizowanie skutków wykorzystywania seksualnego.

Zaniedbywanie dziecka

Zaniedbywanie dziecka może obejmować zarówno sferę psychiczną, jak i fizyczną dziecka i definiowane jest jako niezaspokajanie potrzeb dziecka niezbędnych dla jego prawidłowego rozwoju - potrzeb związanych z odżywianiem, ubiorem, schronieniem, higieną, opieką medyczną, kształceniem, jak też z psychiką dziecka .

Konsekwencje bycia dzieckiem zaniedbywanym

Zaniedbywanie to nie zaspakajanie podstawowych potrzeb dzieci. Jedni rodzice czy też opiekunowie robią to świadomie, a drudzy nieświadomie, nie mniej jednak nie należy spodziewać się, że skutków takiego postępowania nie zauważymy u tych dzieci. Literatura dotycząca skutków zaniedbywania jest znacznie uboższa od tej dotyczącej konsekwencji innych form przemocy wobec dzieci w rodzinie.
Przede wszystkim można takie dziecko rozpoznać po zaniedbanym wyglądzie. Dzieci te chodzą niedożywione, nieodpowiednio ubrane, pozostawione samym sobie, wałęsają się po ulicach, sprawiają wrażenie, że nikt się nimi nie interesuje, czyli są zaniedbywane. Są to zewnętrzne oznaki po których można rozpoznać dzieci zaniedbywane. Zaniedbywanie dzieci przez rodziców może powodować następujące konsekwencje somatyczne jak: nieadekwatna do wieku waga i wzrost, opóźnienie rozwoju fizycznego, psychomotorycznego, pasożyty skóry itp.
U dzieci zaniedbywanych kształtuje się poczucie winy i krzywdy. Często następuje u tych dzieci zahamowanie rozwoju psychicznego. Rodzice, którzy nie zaspakajają podstawowych potrzeb dziecka nie zdają sobie nawet sprawy z tego, że powoduje to u dzieci poczucie wstydu, inności w stosunku do otoczenia. Powoduje to również, że mają one problemy w nawiązywaniu kontaktów z otoczeniem, ich grono przyjaciół jest zwykle ubogie lub go całkowicie brak. Dzieci te nie wykazują nawyków czystości, nie dbają ani o porządek wokół własnej osoby, ani o higieną osobistą.
Dzieci zaniedbywane przez rodziców, w przeciwieństwie do nadmiernie karanych fizycznie przejawiają zdecydowanie niższy wskaźnik reaktywności, są bierne i apatyczne.
Oprócz natychmiastowych, bezpośrednich konsekwencji zaniedbywanie staje się przyczyną konsekwencji długotrwałych. Skutki te towarzyszą tym dzieciom w ich późniejszych latach życia. W przypadkach zaniedbywania dzieci pojawia się mechanizm błędnego koła. Polega on w tym przypadku na tym, że osoby zaniedbywane w dzieciństwie w przyszłości gdy sami zostają rodzicami także nie zaspakajają potrzeb swoich dzieci, gdyż tego nie potrafią, nie wykształciły się u nich nawyki czynności zaspakajania ich potrzeb. Nikt im nie pokazał jak się opiekować dzieckiem, nie powiedział jak zaspakajać jego potrzeby.
Osoby doświadczające zaniedbywania w dzieciństwie mają w dorosłym życiu problemy z docenianiem własnej osoby, ponieważ czują się gorsze, inne i wstydzą się tego co je w przeszłości spotkało

Jakie więc powinny zostać podjęte działania aby takich zachowań było jak najmniej?

Profilaktyka rodzin krzywdzących dzieci.

Ze względu na ból, strach i upokorzenie, jakiego doznają dzieci - ofiary przemocy - jak i z powodu długoterminowych konsekwencji doświadczania przemocy, konieczne jest przeciwdziałanie jej. Organizuje się je najczęściej w trzech płaszczyznach.
Pierwszą płaszczyznę przeciwdziałania przemocy stanowią działania interwencyjne. Polegają one na uniemożliwieniu dalszego krzywdzenia dziecka i udzieleniu mu pierwszej pomocy. Tę pierwszą i natychmiastową pomoc winni udzielać specjaliści.
Drugą płaszczyzną przeciwdziałania przemocy są działania terapeutyczno-lecznicze zmierzające do zminimalizowania i usunięcia doznanych urazów i krzywd. Samo wykrywanie krzywdzenia dziecka ma sens wtedy, gdy idzie za tym szybkie leczenie, co nie zawsze jest możliwe, gdyż nie ma u nas wystarczającej liczby odpowiednio wyszkolonych terapeutów a i sami rodzice niechętnie poddają się procesowi leczenia.
Trzecią płaszczyzną przeciwdziałania przemocy jest profilaktyka. Ze względu na narastanie zjawiska przemocy wobec dziecka wydaje się, że jest ona najlepszym sposobem chroniącym je przed skrzywdzeniem. Jej główną zaletą jest to, że pozwala zapobiec przemocy, a więc uchronić dziecko przed jej doświadczaniem, głównie dzięki popularyzacji wiedzy o omawianym zjawisku, sposobach rozpoznawania przemocy i wyrobieniu umiejętności przeciwstawiania się jej.
Najczęściej wyróżnia się trzy typy profilaktyki: pierwotna, wtórna i trzeciorzędna.
Pierwotna profilaktyka dotycząca przemocy wobec dziecka wiąże się z promowaniem zdrowia, poprawą samopoczucia społecznego oraz eliminowaniem patologii społecznej, która wiąże się z przemocą w rodzinie. W tej fazie profilaktyki podejmuje się działania mające na celu:
? oddziaływanie na środowisko szkolne tak, aby wspierało ono samokontrolę i poczucie własnej wartości u uczniów, nauczycieli i rodziców;
? przygotowanie uczniów do życia w rodzinie, rodzicielstwa, radzenia sobie ze stresami;
? edukację rodziców w zakresie wychowania dziecka, jego rozwoju i specyficz- nych zachowań dziecka związanych z fazą jego rozwoju;
? tworzenie lokalnej polityki wspierania dzieci i rodzin. Wtórna profilaktyka ma na celu wczesne wykrycie objawów maltretowania dziecka, zanim ujawnią się poważne lub trwałe zmiany. Obejmuje ona:
? przekazywanie nauczycielom wiedzy i umiejętności wykrywania objawów mal- tretowania dziecka;
? omawianie tego problemu z uczniami w celu identyfikowania przez nich kole- gów z grupy ryzyka lub też zachęcania dzieci maltretowanych do ujawnienia swych problemów;
? identyfikacja rodzin wysokiego ryzyka, korzystających z różnych form pomocy społecznej;
? inicjatywa utworzenia w szkole i w społeczności lokalnej zespołu zajmującego się dziećmi maltretowanymi.
Profilaktyka trzeciorzędna ma na celu uchronienie dziecka przed kolejnym wykorzystaniem. W razie potrzeby dziecko należy umieścić w szpitalu, ośrodku wychowawczym, podjąć terapię rodziny.
Typy profilaktyki można również wyodrębnić ze względu na środowisko, w którym jest prowadzona. Uwzględniając to kryterium omówimy profilaktykę prowadzoną w środowisku rodzinnym.
Profilaktyka prowadzona w rodzinie ma dwa główne cele. Jednym jest dostarczenie wiedzy o tym jak radzić sobie ze stresem a w konsekwencji uczenie kontrolowania swojego zachowania. Drugim celem jest poprawa relacji rodzica z dzieckiem.
Realizacja tego drugiego celu obejmuje:
? uczenie kooperacji z dzieckiem,
? dostarczanie wiedzy o dziecku i jego specyficznych właściwościach rozwojowych charakterystycznych dla określonych stadiów rozwojowych,
? wzmacnianie więzi i komunikacji rodziców ze swoim dzieckiem,
? uczenie korzystania z dostępnych źródeł pomocy.
.
Rodzicielstwo jest jedną z najważniejszych funkcji, jakie jednostka może kiedykolwiek podjąć. Ale przecież nie wszyscy potrafią się z niej wywiązać, dlatego należy rodzinom pomagać w tej trudnej roli


Literatura
1. Brągiel J., Zrozumieć dziecko skrzywdzone. Opole 1996
2. Jundziłł I., Dziecko- ofiara przemocy. Warszawa 1993
3. Kawula S., Świadomość wychowawcza rodziców. Toruń 1975
4. Lipowska-Teutsch A., Rodzina a przemoc. Warszawa 1993
5. Piekarska A., Przemoc w rodzinie. Warszawa 1991
6. Internet