Buddyzm

Buddyzm (inna nazwa to: sanskr. Buddha Dharma; p?li. Buddha Dhamma ? "Nauka Przebudzonego") ? religia, lub (jak obecnie uważa wiele osób) system filozoficzno-etyczny, rzadziej psychologia. Założycielem tej religii i twórcą podstawowych jej założeń był, żyjący od około 560 do 480 roku p.n.e. Siddh?rtha Gautama (p?li. Siddhattha Gotama), syn księcia z rodu Ś?kyów, władcy jednego z państw-miast w północnych Indiach.
Buddyzm opiera się na Czterech Szlachetnych Prawdach głoszonych przez Siddharthę Gautamę, oraz na przedstawionej przez niego Ośmiorakiej Ścieżce, która prowadzić ma do ustania cierpienia.
Słowo "buddha", używane obecnie w odniesieniu do Siddh?rthy Gautamy, w sanskrycie i p?li oznacza dosłownie "przebudzony". Takie imię obrał Siddh?rtha Gautama, kiedy zaczął głosić swe nauki.
Po śmierci Buddy, w ciągu pięciu wieków, nauki te rozprzestrzeniły się z subkontynentu indyjskiego na centralną, południowo-wschodnią i wschodnią Azję. Buddyzm od początku swojego istnienia był religią o bardzo luźnej strukturze, zarówno od strony organizacyjnej, jak i doktrynalnej. W trakcie rozwoju historycznego powstały liczne jego odmiany i szkoły, które zazwyczaj (choć nie zawsze) nawzajem się tolerowały, a nawet wspierały. Współcześnie buddyzm dzieli się na trzy tradycje: Therav?da (sanskr. Sthavirav?da), Mah?y?na, i Vajray?na. Obecnie buddyzm liczy sobie około 708,102,000 wyznawców[1] (dane o buddystach w niektórych krajach, na przykład w Polsce, są niedostępne) i zajmuje pod tym względem piąte miejsce wśród religii świata. Liczba sympatyków buddyzmu, uznających go przede wszystkim za zbiór zasad moralno-etycznych, systematycznie wzrasta, wraz z zainteresowaniem tą religią.
BUDDA
Twórcę głównego przekazu w naukach buddyjskich tradycyjnie określa się mianem "budda" (w sanskr. i p?li buddha, czyli "Przebudzony"). Odwołując się do etymologii tego słowa w sanskrycie i p?li można powiedzieć, że budda to istota, która dzięki wieloletniemu rozwojowi duchowemu, medytacji i określonym praktykom religijnym odkryła prawdziwą naturę rzeczywistości. To "odkrycie" zwane jest "bodhi" (sanskr. i p?li.) dosł. "Przebudzenie" (częściej zwane "Oświeceniem"). Każda istota, która przebudziła się ze "snu ignorancji" dzięki odkryciu prawdziwej natury rzeczywistości zwana jest buddą. W tym rozumieniu, w świetle nauk buddyjskich, uważa się, że buddów było wielu i co jakiś czas będą się rodzić nowi.
Pisownia: słowo "Budda" pisane wielką litera oznacza Sidhatthę Gotamę - twórcę buddyzmu, natomiast "budda" pisane małą literą oznacza jakiegokolwiek innego Przebudzonego/Arahanta.
Ostatnim poświadczonym historycznie nauczycielem buddyjskim, uznawanym w ramach buddyzmu za buddę, był Siddh?rtha Gautama (p?li. Siddhattha Gotama) Śakyamuni (mędrzec, pochodzący z rodu Śakya). Był on synem władcy jednego z królestw leżących u podnóży Himalajów, na granicy dzisiejszego Nepalu i Indii. Żył 80 lat. W zależności od tradycji podaje się różne daty jego urodzin: źródła indyjskie podają rok 448 p.n.e., greckie 566 p.n.e., a syngaleskie 624 p.n.e.[2]. Wszystkie te źródła podają jednak podobne fakty z jego życia, w związku z czym można je uznać za wiarygodny życiorys Buddy Śakyamuniego.
Siddhartha Gautama wychowywał się w przepychu, w pałacu swego ojca. Zdawał sobie jednak sprawę z istnienia życia poza murami pałacu i był go ciekaw. Pewnego dnia postanowił je zobaczyć i wybrał się ze swoim służącym na przejażdżkę poza pałacowe mury. Podczas tej przejażdżki (lub czterech kolejnych przejażdżek) ujrzał kolejno: starca, chorego człowieka, kondukt pogrzebowy i żebrzącego ascetę. Głęboko go to poruszyło. Porzucił więc bogactwo, aby stać się ascetą i poszukiwać prawdy o tym, w jaki sposób wyzwolić z cierpienia wszystkie czujące istoty (czyli jak przerwać nieustanną wędrówkę (p?li. sa?s?ra) , którym towarzyszą choroby i dramaty, doświadczane przez ludzi).
Poszukiwania zajęły mu około 7 lat. Pobierał nauki u różnych mistrzów, jednak żaden z nich nie potrafił dać mu pełnej odpowiedzi na nurtujące go pytania. Ostatecznie postanowił poddać się surowej ascezie. To jednak również nie przyniosło spodziewanego efektu. Siddhartha porzucił zatem ascetyczny tryb życia i postanowił medytować tak długo, aż w końcu odnajdzie metodę wyzwolenia ludzkości od cierpienia. Usiadł pod drzewem w pobliżu wioski (dzisiaj Bodh Gaya) i tam pozostawał w głębokiej medytacji. Medytował przez 49 dni, w czasie których nawiedzały go wątpliwości uosobione przez bóstwo Marę. Mędrzec jednak pokonał je. Wreszcie, w dzień pełni księżyca miesiąca Visakha, osiągnął Oświecenie.
Po osiągnięciu tego stanu, pozostawał w lesie, medytując jeszcze przez 7 tygodni. Wahał się, czy ogłosić światu owoce swych medytacji i nauk, lecz jego wątpliwości pomógł rozwiać bóg Brahma Sahampati[3].
Następnie, wyruszył na poszukiwanie swych pięciu byłych towarzyszy ascezy. Odnalazł ich w w Parku Gazeli; tam też po raz pierwszy wygłosił im swe nauki. Zdarzenie to tradycja buddyjska nazywa Wprawieniem w Ruch Koła Dharmy. Towarzysze początkowo uznali, że sprzeniewierzył się drodze ascezy, potem jednak przekonał ich.
Od tego momentu Siakjamuni zaczął nauczać Dharmy, obejmującej Cztery Szlachetne Prawdy (w tym Ośmioraką Ścieżkę) i w rozumieniu nauk buddyjskich prowadzącej do Oświecenia. Cztery Szlachetne Prawdy i Ośmioraka Ścieżka do dzisiaj stanowią podstawę i kwintesencję nauk buddyjskich.
Resztę swojego życia Siakjamuni spędził, wędrując po północnych Indiach i nauczając Dobrego Prawa (Dharmy). Zyskał sobie wielu zwolenników z różnych warn.
Według szkół buddyzmu Wielkiej Drogi (Mahajana) Budda Siakjamuni obrócił Kołem Dharmy trzykrotnie udzielając w ten sposób trzech zestawów różnych nauk. Pierwszy cykl nauk dotyczy głównie prawa przyczynowości (Karma), drugi odnosi się do Pustości (Siunjata) wszystkich przejawień, a trzeci dotyczy Natury Buddy (Tathagatagarbha). Trzy cykle obejmują całość buddyjskich nauk przekazywanych we wszystkich istniejących obecnie szkołach buddyzmu.
Budda Siakjamuni umarł w wieku 80 lat w niewielkiej miejscowości Kusinara. Data jego śmierci, podobnie jak narodzin, wciąż jest przedmiotem dyskusji w ramach różnych przekazów buddyjskich (zobacz: Era buddyjska).
ZAŁOŻENIA
Wiele różnych prądów/nurtów myśli buddyjskiej wyewoluowało z pierwotnego przekazu nauk Buddy Siakjamuniego po jego śmierci. Rozróżniają je nauki, praktyki, nacisk na wybrane wątki z nauki Buddy i kultura. Jednak mimo wielu znaczących różnic, istnieje również wiele wspólnych wątków dla wszystkich tradycji i szkół buddyjskich.
Cztery Szlachetne Prawdy
Podstawowe założenia buddyzmu wyłożone są w Czterech Szlachetnych Prawdach (p?li. catt?ri ariya sacc?ni; sanskr. catv?ry ?rya saty?ni), sformułowanych przez Buddę Śakjamuniego podczas pierwszego kazania w Parku Gazeli, w Sarnath. Cztery Szlachetne Prawdy są akceptowane bez zastrzeżeń przez wszystkie tradycje buddyjskie[4]. Są to:
1. Pierwsza Szlachetna Prawda o Cierpieniu (p?li. dukkha ariya sacca; sanskr. arya duhkha satya) - Istnieje cierpienie.
2. Druga Szlachetna Prawda o Przyczynie Cierpienia (p?li. dukkha samudayo ariya sacca; sanskr. arya samudaya satya) - Przyczyną cierpienia jest pragnienie
3. Trzecia Szlachetna Prawda o Ustaniu Cierpienia (p?li. dukkha nirodho ariya sacca; sanskr. arya nirodha satya) - Ustanie cierpienia to całkowite zaniknięcie i ustanie, wyrzeczenie się, zaniechanie, wyzwolenie, puszczenie pragnienia
4. Czwarta Szlachetna Prawda o Ścieżce Prowadzącej do Ustania Cierpienia (p?li. dukkha nirodha g?mini paipad? ariya sacca; sanskr. arya m?rga satya) - Drogą do ustania cierpienia jest Szlachetna Ośmiostopniowa Ścieżka - właściwy pogląd, właściwe postanowienie, właściwa mowa, właściwe działanie, właściwy żywot, właściwe dążenie, właściwe skupienie, właściwa medytacja[5].
Dalsze nauki są wyprowadzane od Czterech Szlachetnych Prawd, stanowią ich analizę i rozwinięcie.
Szlachetna Ośmiostopniowa Ścieżka
Szlachetna Ośmiostopniowa Ścieżka jest ścieżką praktyki. Przestrzeganie jej zaleceń i wskazań, zebranych w ośmiu regułach (stąd nazwa) ma prowadzić do całkowitego ustania cierpienia i - w konsekwencji- ostatecznego przejścia przebudzonej istoty z samsary do nirwany. Ośmioraka Ścieżka wynika z Czwartej Szlachetnej Prawdy, Prawdy o Ścieżce Prowadzącej do Ustania Cierpienia. Budda głosił naukę, że dzieki cnocie, wiedzy i skupieniu można osiągnąć doskonałość - Przebudzenie - a Cztery Szlachetne Prawdy i Ośmiostopniowa Ścieżka wyznaczają drogę, która wiedzie do osiągnięcia tego celu.
Aby w pełni zrozumieć Cztery Szlachetne Prawdy, Budda zalecał podążąć Ośmioraką Ścieżką, na którą składają się:
1. Właściwy Pogląd - jest to poznanie Czterech Szlachetnych Prawd (p?li. samm?-di??hi; sanskr. samyak-d???i)
2. Właściwe Postanowienie - to postanowienie wyrzeczenia się złej woli i odstąpienie od wyrządzania wszelkiej krzywdy (p?li. samm?-sa?kappa; sanskr. samyak-sa?kalpa)
3. Właściwe Słowo - to powstrzymanie się od kłamstwa, od mowy powodującej nieporozumienia między ludźmi ("dzielącej" mowy), obelżywej mowy, pustego gadania (p?li. samm?-v?c?; sanskr. samyak-v?c)
4. Właściwy Czyn - to powstrzymanie się od zabijania, od kradzieży, od nieskromności (p?li. samm?-kammanta; sanskr. samyak-karm?nta)
5. Właściwy Żywot - to porzucenie nieuczciwego sposóbu życia i prowadzenie życia właściwego: czyli przestrzeganie wskazań moralno-etycznych, zawartych w naukach buddyjskich (p?li. samm?-?j?va; sanskr. samyak-?j?va)
6. Właściwy Wysiłek - to intencje i wysiłek, które nie pozwalają na powstawanie złych a powstanie dobrych mentalnych właściwości. (p?li. samm?-v?y?ma; sanskr. samyak-vy?y?ma)
7. Właściwa Uważność - zachowanie uważności we wszystkim, co się przedsięwzięło (p?li. samm?-sati; sanskr. samyak-sm?ti)
8. Właściwa Medytacja - dążenie do osiągania stanów, w których znika "ego" (p?li. samm?-sam?dhi; sanskr. samyak-sam?dhi)[6]
Sanskryckie samyak i p?lijskie samm? znaczą tyle, co "zwrócenie się ku jednemu", "odwrócnie się od reszty", "cały", "wszystki", "prawy", "właściwy", "prawdziwy." Szlachetna Ośmiostopniowa Ścieżka jest przez niektóre szkoły/tradycje buddyjskie postrzegana jako poszczególne stopnie rozwoju, przez które musi przejść praktykujący. W myśl tego poglądu, poznanie i realizacja jednego stopnia, prowadzi konsekwentnie do następnego. Istnieje również pogląd przeciwstawny, który zaleca, by rozwijać wszystkie stopnie równolegle.
Szlachetną Ośmiostopniową Ścieżkę dzieli się bardzo często na trzy "grupy" reguł, które współtworzą i dookreślają główne cnoty: mądrość (p?li. pa???; sanskr. praj??), moralność (p?li. s?la; sanskr. ś?la) i skupienie (p?li. sam?dhi; sanskr. sam?dhi)
Bodhi
Bodhi (p?li. i sanskr. dosłownie "przebudzenie") - jest określeniem użytym przez Buddę w celu nazwania swojego własnego wewnętrznego doświadczenia. Słowo bodhi najczęściej jest tłumaczone jako "oświecenie", jednak bardziej precyzyjnymi określeniami będą tu: "zrozumienie" lub "przebudzenie", czyli przebudzenie ze snu (wcześniejszej) ignorancji (p?li. avijj?; sanskr. avidy?). Buddyści wierzą, że - po osiągnięciu stanu bodhi - istota uwalnia się z samsary, czyli nieustannego cyklu narodzin i śmierci; tym samym - przebudzenie oznaczałoby tu uwolnienie się od cierpienia[8].
Do osiągnięcia bodhi prowadzi rozwinięcie pełnej doskonałości (p?li. i sanskr. p?ramit?) oraz realizacja (poznanie, zrozumienie i umiejętne stosowanie) trzydziestu siedmiu czynników (p?li. bodhi-pakkhiya-dhamm?; sanskr. bodhi-pak?a-dharma), zwanych "Skrzydłami ku Oświeceniu"[9].
Składają się na nie:
? Cztery podstawy uważności (p?li. satipa??th?na)
? Cztery rodzaje właściwego wysiłku (p?li. sammappadh?na)
? Cztery podstawy sukcesu (p?li. iddhip?da)
? Pięć czynników zwierzchnich (p?li. indriya)
? Pięć sił (p?li. bala)
? Siedem czynników Przebudzenia (p?li. bojjha?ga)
? Ośmiostopniowa Szlachetna Ścieżka (p?li. ariya magga)[10]
W momencie przebudzenia wszelka żądza (p?li. lobha), gniew (p?li. dosa; sanskr. do?a), ułuda (p?li. moha, sanskr. maya), ignorancja, pragnienie (p?li. ta?h?; sanskr. t????) i fałszywa wiara w "ja" (p?li att?; sanskr. ?tman) - znikają.
Wszystkie tradycje buddyjskie uznają istnienie trzech rodzajów Przebudzenia:
? Samo W Pełni Przebudzenie (p?li. samm?sambodhi; sanskr. samyaksambodhi) - inne nazwy to "Budda Powszechny" lub "Doskonałe Samoprzebudzenie",
? Przebudzenie Ucznia (dosł. "Przebudzenie Przez Słuchanie"; p?li. s?vakabodhi; sanskr. śr?vakabodhi)
? Milczące Przebudzenie (p?li. paccekabodhi; sanskr. pratyekabodhi) zwane też "Osobistym Oświeceniem".
Wraz z osiągnięciem stanu bodhi, Budda osiągnął trzy rodzaje wiedzy:
? wiedzę dotyczącą swoich poprzednich żywotów
? wiedzę dotyczącą prawa karmy
? wiedzę dotyczącą Czterech Szlachetnych Prawd
Ta sama wiedza staje się dostępna również w pozostałych "rodzajach" przebudzenia, dlatego są one tym samym przebudzeniem, co przebudzenie Buddy Powszechnego.
Trzy "rodzaje" Przebudzenia dotyczą tego samego doświadczenia wewnętrznego i różnią się od siebie jedynie możliwością tworzenia przekazu (p?li. s?sana) i - tym samym - formułowania nauki (p?li. dhamma; sanskr. dharma), czyli sposobu dzięki któremu inne istoty mogą same osiągnąć Przebudzenie
NIRWANA
Nirwana (p?li. Nibbana; sanskr. Nirv??a) jest terminem oznaczającym ustanie wszelkiego pragnienia (p?li. ta?h?; sanskr. t????). Porównuje się ją do zdmuchnięcia płomienia, co jest metaforą uwolnienia się przez czującą istotę od wszelkich namiętności. Buddyści uważają, iż przebudzona istota może żyć na tym świecie bez "chwytania się" (p?li. up?d?na), czyli bez pragnień w stosunku do ludzi, zjawisk i przedmiotów, co do których powstaje cierpienie (nie mylić z ascezą). Jej działania będą wtedy wzbudzały owoce (p?li. vip?ka), jednak tylko te, które nie przyczynią się do uczestniczenia w nieustannym cyklu narodzin i śmierci (p?li. va??a)[12]. Przebudzona istota, osiagnąwszy Nirwanę, odchodzi bowiem trwale ze świata przyczyny-i-skutku, co jest tożsame z ostatecznym uwolnieniem się z cyklu narodzin i śmierci. Warunkiem osągnięcia Nirwany za życia jest uwolnienie umysłu od niewiedzy (p?li. avijj?; sanskr. avidy?) poprzez poznanie stosownych nauk i praktyk, prowadzących do trwałego uwolnienia się od cierpienia; jednak jej pełnia następuje dopiero po śmierci (p?li. Prinibb?na, sanskr. Parinirv??a)
Przebudzenie (p?li. bodhi) Buddy Ś?kyamuniego było tożsame z wyzwoleniem od cierpienia i osiągnięciem właściwego wglądu w naturę rzeczywistości. Powszechnie akceptowana pośród szkół i tradycji buddyjskich nauka o Zależności Powstawania (p?li. pa?iccasamupp?da; sanskr. pratitya-samutpada) mówi o uwarunkowanym powstawaniu (p?li. uppajjati) i wstrzymywaniu (p?li. nirujjathi) cierpienia (p?li. dukkha; sanskr. du?kha).
Dla żyjących istot pozbawionych właściwego zrozumienia a poprzez to pogrążonych w niewiedzy, (p?li. avijj?; sanskr. avidy?) proces ten sprowadza się do podlegania ciągłej wędrówce (p?li. sa?s?ra) w cyklu narodzin (p?li. j?ti) oraz starzenia się i śmierci (p?li. jar?mara?a). Buddyści uważają, iż istoty posiadające "wgląd w to jakie rzeczy są" (p?li. yath?-bh?ta-???a-dassana; sanskr. yath?-bh?ta-j?ana-darśana), poprzez brak zauroczenia (p?li. nibbid?) i pożądania (p?li. vir?go) doznają wyzwolenia (p?li. vimutti) z owego cyklu, wstrzymując tym samym cierpienie i osiągając Nirwanę (p?li. Nibb?na; sanskr. Nirv??a)
Podstawą wszelkiego istnienia według buddyzmu jest pustka (p?li. su??ata; sanskr ś?nyat?). Termin ten budzi negatywne skojarzenia w zachodniej kulturze i prowokuje niesłuszne oskarżenia o nihilizm. Tymczasem chodzi tu o brak (pustkę) własnej natury zjawisk. Zjawiska przejawiają się, jednak nie mają własnej esencji, gdyż są zależne od wielu czynników. Pojawiają się w określonych warunkach, trwają przez jakiś czas, następnie znikają. Istnieją jedynie w zależny sposób, nie mają więc realnego bytu.
Karma (p?li. kamma) oznacza dosłownie "działanie" lub "akcja". Często termin ten jest utożsamiany z tzw. "prawem karmy" czyli "prawem przyczyny i skutku" (p?li. kamma-vip?ka). Karma oznacza działanie wynikające z realizacji określonego celu lub woli jego osiągnięcia oraz skutek tego działania (p?li. vip?ka), który jest następnie doświadczany przez podejmującego akcję i innych.
Buddyjskie pojmowanie karmy różni od innych religii to, że skutek czynu nie jest tu z góry ustalony (tak jak to się ma np. w protestantyzmie i naukach o predestynacji). Określony czyn nie ma konkretnego skutku, który musi zaistnieć. Takie pojmowanie karmy obala mit fatalizmu, który często niesłusznie przypisuje się buddyzmow
Buddyści wierzą, że efekt podejmowanych przez nich działań będzie miał wpływ nie tylko na ich obecne życie, ale także na ich przyszłość i przyszłe narodziny.
Maja (iluzja)
Ludzie według buddyzmu są uwikłani poprzez swoje namiętności i cierpienia w świat złudzeń nazywany "maja" i nie są przez to w stanie dotrzeć do prawdy. Gdyby do niej dotarli, nie doznawaliby cierpienia, gdyż wszelkie psychiczne cierpienie jest efektem niewłaściwego (zwykle dualistycznego i oceniającego) widzenia świata. Jakiekolwiek działania w obrębie "maja" nie dają według wierzeń buddystów szczęścia, gdyż każdy pozytyw jest tutaj obarczony negatywem. Narodziny pociągają za sobą śmierć, miłość - strach przed jej brakiem, przyjemność - uzależnienie, itp. Aby żyć naprawdę, trzeba najpierw zobaczyć rzeczy takimi, jakimi są. Wtedy właściwe działanie przychodzi spontanicznie.

Reinkarnacja
Mówiąc ściśle, buddyzm nie mówi o reinkarnacji. Reinkarnacja, przez przedrostek re- zakłada, że coś się wciela ponownie.
Buddyści natomiast przyjmują, że nie ma nic trwałego, co mogłoby przechodzić do następnego życia. Nie ma żadnego trwałego osobowego "ja", "duszy", "atmana". Karma z poprzedniego życia może jednak mieć wpływ na następne. Jak to pogodzić? To jak gra w bilard - biała bila trafia w kolejną, popychając ją do przodu. Czy jakaś "rzecz" przeszła dalej? Kolejna bila jest różna od poprzedniej, ale przeszła na nią jej energia. Podobnie kolejne życie jest różne od poprzedniego, ale ma na nie wpływ poprzednia karma. Strumień świadomości, niosący w sobie karmiczne nasiona z poprzednich żywotów manifestuje się w kolejnym ciele, którego kształt i miejsce odrodzenia zależne jest od tychże nasion karmicznych. W czittamatrze nośnikiem nasion jest alajawidżniana, w madhjamace szósta, mentalna świadomość. Gdy znika niewiedza (wiara w trwałe i niezmienne osobowe "ja"), znikają także karmiczne przyczyny odradzania się.
Rozmaite doktryny i odłamy buddyjskie szukają różnych ścieżek osiągnięcia oświecenia i mają rozmaite teorie na temat tego, kto i jak może ten stan osiągnąć. Sam Budda Śiakjamuni udzielał nauk o różnym stopniu złożoności i charakterze, przeznaczonych dla różnych odbiorców. Nauki te stanowią podstawę rozmaitych tradycji. Obecnie możemy wyróżnić kilka głównych tradycji:
? Theravada ("Droga Starszych") - jedyna ze szkół jaka przetrwała spośród szkół Sthaviravada (nieprawidłowo nazywana hinajaną),
? Mahajana (Wielki Wóz, Wielka Droga),
o Zen
? Wadżrajana (Tantrajana, Mantrajana, Diamentowa Droga), niektórzy religioznawcy zaliczają ją do Mahajany.