Buddyzm

Buddyzm
Buddyzm to religia powstała ok. V w. p.n.e. w północnych Indiach.
Jej założycielem i twórcą podstawowych założeń był, żyjący od około 560 do 480 roku p.n.e. Siddhartha Gautama, syn księcia z rodu Śakjów, władcy jednego z państw-miast w północnych Indiach. Termin Budda przyjęty przez Gautamę oznacza w językach sanskryckim i pali tyle, co "przebudzony".
Buddyzm od początku swojego istnienia był religią o bardzo luźnej strukturze, zarówno od strony organizacyjnej, jak i doktrynalnej. W trakcie rozwoju historycznego powstały liczne jego odmiany i szkoły, które jednak zazwyczaj (choć nie zawsze) nawzajem się tolerowały a nawet wspierały. Buddyzm jest jedną z najstarszych, wciąż istniejących religii. W wielu krajach Azji buddyzm wywarł znaczący wpływ na wychowanie młodzieży. Przykład stanowi koreański ruch Hwarang.
Stosunek buddyzmu do Boga
Buddyzm mimo potocznych wyobrażeń nie jest ateistyczny i posiada własną koncepcję ostatecznej rzeczywistości - zwanej dharmakają. Wzdraga się natomiast przed przypisywaniem jej jakichkolwiek kategorycznych określeń, fałszujących prawdę o niej poprzez ograniczenia ludzkiego języka. Tak więc buddyzm nie jest ateistyczną negacją absolutu. Wprost przeciwnie, stanowi jego najbardziej radykalną afirmacją, w czym przypomina, na gruncie chrześcijaństwa, takich wielkich mistyków jak Eckhart czy Tauler. W przeciwieństwie do ateizmu, buddyzm utrzymuje również obiektywną wartość moralności i najwyższe prawo do duchowych wartości, twierdząc, że kierujące się współczuciem i miłością czyny prowadzą do szczęścia i duchowego postępu.
Podstawowe założenia buddyzmu
Nauki Buddy zostały spisane w zbiorze pism Tipitaka. Podstawę buddyzmu stanowią cztery szlachetne prawdy sformułowane przez Buddę w pierwszej sutrze. Wskazują one na cierpienie człowieka i drogę uniknięcia cierpienia poprzez osiągnięcie oświecenia, do którego prowadzi ośmioraka ścieżka. Doświadczenie oświecenia jest centralnym punktem buddyzmu, bez którego utraciłby on sens. Propagowanie metod samodzielnego odkrywania, że cierpienie jest iluzją (medytacja), stanowi żywą treść buddyzmu, o wiele istotniejszą od doktrynalnego skostnienia wielkiej religii. Jeśli chodzi o szczegółowe rozwinięcie tej idei, poszczególne odłamy różnią się tu w znaczący sposób, buddyzm jest ogromnie różnorodny, tworzy i pielęgnuje wiele koncepcji, poglądów i rytuałów, dzieli się na wiele odłamów, szkół i tradycji. Jednocześnie wykazuje on dużą tolerancję dla licznych wewnętrznych sprzeczności, jako odzwierciedlających różne drogi i ślady poszukiwań metod przekształcenia cierpienia.
Buddyzm jest nietypową religią w tym sensie, że większość jego odłamów nie wymaga wiary w bogów (aczkolwiek podobnie jak agnostycyzm nie twierdzi też, że bogów nie ma). Wiara w cokolwiek jest istotna tylko, o ile pomaga w osiągnięciu oświecenia. Ważniejsze jest wykazywanie współczucia w stosunku do innych czujących istot (nie tylko ludzi).

Co jest najważniejsze w naukach Buddy?

Sedno nauk Buddy to po prostu: nie krzywdzić innych i pomagać im na tyle, na ile to możliwe.
Można też wyrazić to inaczej, jak w wierszu:

Porzuć złe uczynki,
Postępuj szlachetnie,
Opanuj swój umysł
Oto nauka Buddy.
Kiedy porzucamy złe uczynki, a więc wyrządzanie innym krzywdy, oraz destrukcyjne nastawienie, wypływające z gniewu, przywiązania i ignorancji, przestajemy szkodzić zarówno innym, jak i sobie. Kiedy postępujemy szlachetnie, czyli stwarzamy zasługę rozwijamy postawę równości, miłości, współczucia i radości i działamy konstruktywnie. Kiedy potrafimy opanować umysł i towarzyszy temu zrozumienie rzeczywistości, odchodzimy od fałszywych wyobrażeń, dzięki czemu stajemy się łagodniejsi i uspokajamy się.
Sedno nauk Buddy można również objaśniać, odwołując się do Czterech Szlachetnych Prawd: prawdy o cierpieniu, prawdy o przyczynie cierpienia, prawdy o końcu cierpienia i jego przyczyn oraz prawdy o drodze, która do jego zakończenia prowadzi. Kiedy Budda mówił o cierpieniu, miał na myśli to, że nie jesteśmy szczęśliwi. Nawet jeśli szczęście jest naszym udziałem, nie trwa wiecznie, nie przynosi więc ostatecznie zadowolenia. Przyczyna naszych problemów nie tkwi w innych ani w świecie zewnętrznym, lecz w naszym własnym umyśle. Są to szkodliwe nastawienia i niszczące emocje, takie jak przywiązanie, gniew i ignorancja. Ponieważ biorą się one z błędnego rozumienia natury rzeczywistości, możemy je ze swojej świadomości usunąć. Doświadczymy wówczas pełnego błogości stanu nirwany, w którym nie ma już cierpienia ani jego przyczyn. Droga praktyki istnieje po to, abyśmy uświadomili sobie naturę rzeczywistości i rozwijali swoje dobre cechy. Budda tę drogę opisał, a my możemy nią iść.
Droga praktyki bywa też często opisywana jako Trzy Wyższe Ćwiczenia: dyscyplina moralna, ugruntowanie w medytacji i mądrość. Najpierw musimy stać się po prostu dobrym człowiekiem, który właściwie funkcjonuje w społeczeństwie i utrzymuje harmonijne stosunki z innymi. Pomoże nam w tym ćwiczenie się w dyscyplinie moralnej. Kiedy nasze postępowanie i mowa staną się bardziej umiarkowane, będziemy mogli pracować nad opanowaniem umysłu, ćwicząc się w wyostrzonej koncentracji (czyli uprawiać wyższe ćwiczenie ugruntowania w medytacji). Dzięki temu odetniemy korzeń cierpienia ignorancję, która wiąże się z przekonaniem, że nasza egzystencja ma charakter trwały. To nam pomoże doświadczyć rzeczywistości takiej, jaka jest.
Trzy Wyższe Ćwiczenia można też przedstawić jako Szlachetną Ośmioraką Ścieżkę. W tym ujęciu dyscyplina moralna obejmie, po pierwsze, właściwą mowę, czyli mówienie prawdy oraz mówienie w sposób łagodny i stosowny do okoliczności, po drugie, właściwe działanie, czyli uczynki, które nie szkodzą innym, i po trzecie, właściwe życie, czyli zdobywanie środków utrzymania w uczciwy sposób. W skład wyższego ćwiczenia ugruntowania w medytacji wejdą: po czwarte, właściwy wysiłek, czyli pokonywanie szkodliwych nastawień i negatywnych emocji przez medytowanie nad drogą praktyki, po piąte, właściwa uważność, czyli przeciwdziałanie ospałości bądź ekscytacji umysłu podczas medytacji, i po szóste, właściwe samadhi, czyli skupienie umysłu w wyostrzonej, jednoupunktowionej koncentracji na szlachetnych obiektach. I wreszcie, wyższe ćwiczenie mądrości obejmie: po siódme, właściwy wgląd, czyli mądrość rozumiejącą pustkę, i po ósme, właściwe zrozumienie, czyli umiejętność jasnego objaśniania drogi innym, motywowaną pragnieniem, by wyzwolili się z cierpienia.
Sedno buddyjskiej drogi zawiera się także w jej trzech najważniejszych przejawach: pragnieniu wyzwolenia, altruistycznej postawę (bodhiczitcie) oraz mądrości, która rozumie rzeczywistość. Na początku musimy wypracować w sobie silne pragnienie wyzwolenia się z kołowrotu naszych problemów i ich przyczyn. Zobaczymy wówczas, że inni ludzie też mają problemy. Z miłością i współczuciem rozwiniemy w sobie altruistyczną chęć osiągnięcia stanu buddy, aby skuteczniej pomagać innym. By to zrealizować, musimy dopracować się mądrości, która pozwala rozumieć prawdziwą naturę nas samych i wszystkich zjawisk, dzięki czemu rozprasza wszelkie fałszywe wyobrażenia.

Pustka (Pustość)
Podstawą wszelkiego istnienia według buddyzmu jest siunjata - świetlista, pozytywna i twórcza pustka (albo pustość). Termin ten budzi negatywne skojarzenia w zachodniej kulturze i prowokuje niesłuszne oskarżenia o nihilizm. Tymczasem chodzi tu o brak (pustkę) własnej natury zjawisk. Zjawiska przejawiają się, jednak nie mają własnej esencji, gdyż są zależne od wielu czynników. Pojawiają się w określonych warunkach, trwają przez jakiś czas, następnie znikają. Istnieją jedynie w zależny sposób, nie mają więc realnego bytu. W niektórych szkołach buddyjskich nie wszystko jest pozbawione własnej natury. W ostateczny sposób istnieje natura buddy (tathagatagarbha), która też jest pusta, w tym znaczeniu, że jest wolna od wszelkich splamień. Ta szkoła w buddyzmie tybetańskim nosi nazwę szentong jednak idea tathagatagarbhy jest znana również w nietybetańskich tradycjach buddyjskich, np. w chińskiej hua-jen
Maja (iluzja)
Ludzie według buddyzmu są uwikłani poprzez swoje namiętności i cierpienia w świat złudzeń nazywany "maja" i nie są przez to w stanie dotrzeć do prawdy. Gdyby do niej dotarli, nie doznawaliby cierpienia, gdyż wszelkie psychiczne cierpienie jest efektem niewłaściwego (zwykle dualistycznego i oceniającego) widzenia świata. Jakiekolwiek działania w obrębie "maja" nie dają według wierzeń buddystów szczęścia, gdyż każdy pozytyw jest tutaj obarczony negatywem. Narodziny pociągają za sobą śmierć, miłość - strach przed jej brakiem, przyjemność - uzależnienie, itp. Aby żyć naprawdę, trzeba najpierw zobaczyć rzeczy takimi, jakimi są. Wtedy właściwe działanie przychodzi spontanicznie.
Reinkarnacja a brak osobowego "ja"
Mówiąc ściśle, buddyzm nie mówi o reinkarnacji. Reinkarnacja, przez przedrostek re- zakłada, że coś się wciela ponownie.
Buddyści natomiast przyjmują, że nie ma nic trwałego, co mogłoby przechodzić do następnego życia. Nie ma żadnego trwałego osobowego "ja", "duszy", "atmana". Karma z poprzedniego życia może jednak mieć wpływ na następne. Jak to pogodzić? To jak gra w bilard - biała bila trafia w kolejną, popychając ją do przodu. Czy jakaś "rzecz" przeszła dalej? Kolejna bila jest różna od poprzedniej, ale przeszła na nią jej energia. Podobnie kolejne życie jest różne od poprzedniego, ale ma na nie wpływ poprzednia karma.
Istnieje wieczny Umysł, wspólny dla wszystkich istot, oraz proces, ruch, który jest od zawsze kontynuowany. To co nazywamy kolejnym wcieleniem jest pojedynczym przejawem świadomości Umysłu. Nowe wcielenia pojawiają się w nim jak fale na morzu - fala jest częścią wiecznie istniejącego morza, ale i tymczasową mniejszą strukturą. Jednostkowe ja jest częścią wiecznie istniejącego Umysłu, ale i tymczasową, nietrwałą konstrukcją. Kolejne fale powstają z tych samych cząstek - kolejne wcielenia budowane są na tej samej karmie.
Dokładniej na ten temat w artykule czittamatra.
Odłamy buddyzmu
Rozmaite doktryny i odłamy buddyjskie szukają różnych ścieżek osiągnięcia oświecenia i mają rozmaite teorie na temat tego, kto i jak może ten stan osiągnąć. Sam Budda Śiakjamuni udzielał nauk o różnym stopniu złożoności i charakterze, przeznaczonych dla różnych odbiorców. Nauki te stanowią podstawę rozmaitych tradycji:
• Hinajana (Therawada, Mały Wóz, Mała Droga),
• Mahajana (Wielki Wóz, Wielka Droga),
• Tantrajana (Wadżrajana, Mantrajana, Diamentowa Droga),
• Zen.
Hinajana (Mały Wóz)
Szkoły określane dzisiaj mianem hinajany - "małego wozu" rozpowszechniły się głównie w krajach Azji Południowej (Birma, Cejlon, Kambodża, Laos, Tajlandia), stąd ich druga nazwa - "buddyzm południowy". Z pierwotnej nauki Buddy rozwinęło się w ramach hinajany 18 szkół, a pierwszy podział wspólnoty dokonał się w efekcie trzeciego buddyjskiego soboru (samgrti - zgromadzenia gmin mnisich). (8)
Pierwszy sobór, zwołany z inspiracji Mahakaśjapy, a gromadzący 500 arhatów odbył się w Radźagryha, tuż po paranirwanie Buddy. W jego efekcie doszło do uzgodnienia i spisania Winaja-pitaki i Sutra-pitaki, czyli reguł dyscypliny i reguł nauki, za podstawę biorąc słowa Upali i Anandy. Sam Ananda spotkał się zresztą ze strony Mahakaśjapy z ostrymi zarzutami, co do nieurzeczywistnienia stanu arhata, zaniedbania zapytania Buddy o dokładne instrukcje w sprawie wskazań Winaji i nie poproszenia Buddy o odroczenie jego paranirwany. Ponadto, za sprawą wstawiennictwa Anandy Budda zgodził się utworzyć ordynację mnisią dla kobiet, co miało jakoby skrócić czas trwania nauki buddyjskiej o 500 lat. Drugi sobór zwołany został około 386 roku p.n.e. Jego powodem był brak jednolitości w dyscyplinie mnisiej, a ściślej - przyjmowanie przez mnichów z Waiśali, wbrew regułom Winaji złota i srebra od świeckich wyznawców. Jaśa - uczeń Anandy, zarzucił im prócz tego spożywanie jedzenia o niewłaściwej porze, upodobanie do napojów alkoholowych i oddzielne obchodzenie w jednej z gmin odbywającej się w dni kwadry księżyca uroczystości upasatha, podczas której świeccy wyznawcy udawali się do klasztorów biorąc udział w naukach i składając ślubowania zachowania reguł właściwego postępowania (silą). W efekcie soboru, z powodu postawionych przez siebie zarzutów, Jaśa został wykluczony z gminy. Ponieważ jednak szukał poparcia u wpływowych mnichów, ostatecznie zwołano sobór złożony z 700 arhatów. Komisja złożona z czterech reprezentantów obszarów zachodnich i tyluż obszarów wschodnich uznała mnichów z Waiśali winnymi. Cejlońska szkoła Therawady twierdzi, że spory powstałe wokół tego soboru doprowadziły do schizmy miedzy Sthawirą("zwolennikami
najstarszych") a Mahasanghitą ("wielką sanghą") mającą być reprezentowaną przez mnichów z Waiśali. O trzecim soborze w Winaja-pitace nie ma żadnych informacji, natomiast większość innych źródeł wskazuje jako przyczynę jego zwołania spory o naturę arhata.. Mahadewa, mnich z Pataliputry wysunął mianowicie następujące tezy:
1. arhat może zostać uwiedziony podczas snu (tzn. mieć nocne polucje),
2. nie jest wolny od niewiedzy,
3. podlega wątpliwościom co do nauk,
4. może, z cudzą pomocą uczynić postęp na ścieżce do wyzwolenia,
5. przez recytację pewnych dźwięków może osiągnąć skupienie (samadhi) w efekcie którego posuwa się dalej na ścieżce do wyzwolenia.
Celem soboru miało być zniwelowanie różnic w poglądach na wymienione pięć tez, w efekcie jednak doprowadził do podziału sanghi na dwa obozy. Zwolennicy tez Mahadewy, mający pozostawać w większości określili się mianem Mahasanghiki, a przeciwnicy - Sthawiry.
Therawada z kolei, za trzeci sobór uznaje tzw. synod szkoły palijskiej z Pataliputry (244 r. p.n.e.), którego powodem były waśnie na temat kandydatów na mnichów, którzy chcieli dostać się do sanghi dla korzystania z niektórych jej przywilejów. Synod zwołany przez Moggaliputtę za panowania cesarza Asioki wykluczył z sanghi mnichów sprzeciwiających się głoszonym przez niego poglądom i dał podstawy szkole Therawada. Co do czwartego soboru panuje opinia, że nie był on soborem ogólnym, ale jednej tylko szkoły - Sarwastiwadinów. Odbył się za czasów panowania króla Kaniszki i dał nową wykładnię części Abhidharmy - kompendium buddyjskiej filozofii i psychologii. Główną postacią na nim miał być Wasumitra kierujący spisaniem komentarza do Abhidharmy. Być może do uznania go za sobór ogólny doprowadził wielki wzrost w późniejszym czasie znaczenia szkoły Sarwastiwada. Jak już była mowa, pierwszy podział w czasie trzeciego soboru doprowadził do powstania dwóch szkół - Sthawira i Mahasanghika. Mahasanghika pomiędzy 280 a 240 rokiem p.n.e. podzieliła się na sześć kolejnych szkół (9)
1. Ekawjawaharika, z której wyewoluowali:
2. Lokottarawadinowie; szkoła ta głosiła wbrew Sthawirawadinom twierdzącym, że Śakjamuni był człowiekiem, który stał się podczas swego ziemskiego bytu Buddą, iż Śakjamuni osiągnął oświecenie już przed wieloma okresami kosmicznymi (kalpa), postać zaś, którą ludzie widzieli była jedynie jego zewnętrznym, iluzorycznym przejawem (nirmitta) (10),
3. Gokulikowie, którzy podzielili się następnie na trzy szkoły:
4. Bahuśrutija,
5. Pradżńaptiwadinowie
6. Ćaitikowie. (11)
Około 240 roku p.n.e. od Sthawirów oddzielili się Watsiputrijowie (inna nazwa - Pudgalawadinowie). Jej twórca - Watsiputra, nawrócony bramin głosił, że istnieje osoba (pudgala), nie będąca ani identyczną z żadną z pięciu skandh, ani też różną od nich. Jest ona nośnikiem kolejnych narodzin, poprzez nią odbywa się odpłata za karmiczne czyny i istnieje nawet w nirwanie. (12) Watsiputrijowie spotkali się z wielkim oporem ze strony innych szkół widzących w pudgali inną formę odrzuconej przez Buddę doktryny atmana. Pudgalawadinowie utworzyli cztery grupy:
1. Dharmottarija,
2. Bhadrajanija,
3. Sammatija,
4. Sannagarika (lub Sandagirija)
Od Sthawirów wywodzą się również Sarwastawadinowie (od "sarwam asti" - "wszystko istnieje" (13) ), szkoła twierdząca że wszystko - teraźniejsze, przeszłe i przyszłe istnieje równocześnie. Sarwastiwada zaprzecza rzeczywistości "ja", ale głosi istnienie dharm - momentalnych jednostek istnienia, ostatecznych i niepodzielnych, przypominających do pewnego stopnia starożytne wyobrażenia greckich filozofów o atomach. Rozróżnia się dharmy uwarunkowane, dzielące się na cztery kategorie:
a - forma (rupa)
b - świadomość (widźniana)
c - czynniki umysłu (ćetasika) czyli procesy psychiczne
d - dharmy nie będące ani formą, ani świadomością, w ich skład wchodzą np. wiek, witalność itd., oraz nieuwarunkowane:
a - przestrzeń (akaśa)
b - apratiszthita-nirwana - "nietrwałe, aktywne zgaśniecie",
c - pratiszthtita-nirwana - "statyczna nirwana", przeciwieństwo poprzedniej, w której wyzwolony nadal przebywa w świecie. (14) Około 150 roku p.n.e. z Sarwastiwady wyszli Sautrantikowie odrzucający Abhidharmę Sarwastiwadinów i tezę "wszystko jest". Zapoczątkowali oni teorię istnienia subtelnej świadomości, będącej podstawą istnienia, przechodzącej z jednych narodzin na drugie i wywarli silny wpływ na późniejszą Jogaćarę. (15)

W mniej więcej tym samym czasie (200 -150 r. p.n.e.) od Sarwastiwadinów oddzielili się Wibhadźjawadinowie (dosłownie -"obrońcy tego, co należy odróżnić") uważający się za ortodoksyjnych Sthawirów, z których następnie wyewoluowała jedyna, istniejąca do dziś szkoła hinajany - Therawada oraz Kaśjapija i Mahiśasaka, nauczająca o realności czasu teraźniejszego w przeciwieństwie do przeszłego i przyszłego. Od nich pochodzi szkoła Dharmaguptaka (dosłownie - "Strażnik nauki"), założona przez Dharmaguptę. Od innych szkół odróżnia ją pogląd na naturę dawania (dana). Uważa ona, że "wielki owoc" dają tylko ofiary przyniesione Buddzie a nie zgromadzeniu. Reguły Winaji tej szkoły zostały uznane za obowiązujące przez buddyzm chiński. (16) We wszystkich wymienionych szkołach hinajany spekulacje filozoficzne cenione były nisko. Cierpienie uznawane jest za realne, a najwyższym celem, mogącym być osiągniętym jedynie przez odwrócenie się od świata i pokonanie źródła cierpienia własnymi siłami jest nirwana. Osiągniecie nirwany przez osobę świecką nie jest możliwe. Arhat za pomocą własnej siły zdobywa wyzwolenie dla siebie samego.
Po soborze w Rajagrysze buddyzm zaczyna swoją ekspansję na zachód i na tereny Dekanu. Wielkim wydarzeniem było dla niego nawrócenie cesarza Aśoki, panującego według rozbieżnych obliczeń miedzy 274 a 236 lub 268 a 234 rokiem p.n.e.. Aśoka władał niemal całymi Indiami, a wysyłani przez niego misjonarze dotarli do Baktrii, Sogdiany i na Cejlon, który pozostał buddyjski po dziś dzień. (17) Przeniesienie nauki Śakjamuniego na Cejlon miało miejsce około 250 roku p.n.e. przez Mahindę i Sanghamittę, potomków Aśoki. Buddystą został sam król Cejlonu - Dewanampija Tissa i wzniósł klasztor Mahawihara, pozostający przez wiele stuleci centrum szkoły Therawada. Wraz z upływem czasu powstało na wyspie wiele, ostro rywalizujących ze sobą szkół, z których głównymi przeciwnikami byli bhikku z Mahawihary z jednej strony, a z drugiej - mnisi z Abhajagiriwihary i Dźetawanawihary. Zwycięsko z konfliktu wyszła związana z Mahawihara Therawada. Nagły koniec wielości szkół buddyjskich na Cejlonie nastąpił w dwunastym wieku, gdy król Parakkambaha zwołał synod i zmusił wszystkie szkoły do przyłączenia się do tradycji Mahawihary. W XVI i XVII wieku buddyzm przeszedł tu wielką próbę za sprawą Portugalczyków i Holendrów usiłujących przemocą wprowadzić katolicyzm. Wbrew zamierzeniom najeźdźców ich działalność doprowadziła do odnowienia podupadłej w międzyczasie, buddyjskiej tradycji. Odrodzenie wiązało się z pomocą ze strony birmańskich i tajlandzkich mnichów, którzy przeprowadzili reformę cejlońskiej sanghi. Z inspiracji tej powstały dwa kierunki: tajlandzki - o arystokratycznych zasadach wyboru i birmański, który w 1802 roku doprowadził do powstania nowego odgałęzienia sanghi -Amarapura. Jego członkami stali się ludzie z niższych warstw społecznych. Trzeci kierunek, również związany z tradycją birmańską ma związek z odrodzeniem, do którego przyczynili się zachodni buddyści. Chodzi mianowicie o Mahabodhi Society -"Towarzystwo Wielkiego Oświecenia" założone w 1891 roku przez mnicha Dharmapalę. Jego celem było odzyskanie z rąk hindusów Bodh-Gaja i ponowne uczynienie z niego centrum buddyzmu. Mahabodhi Socjety przyczyniło się w decydujący sposób do odrodzenia buddyzmu w Indiach. (18)

Kolejnym z krajów, do których dotarły nauki hinajany jest Birma. Tradycyjnie uważa się, że stało się to za panowania Aśoki, inne źródła twierdzą jednak, że nauki Dharmy trafiły tutaj jeszcze za życia Buddy. Od V wieku daje się udowodnić istnienie w Birmie Therawady, a w późniejszych latach innych kierunków, w tym mahajany i tantryzmu. W XI wieku cały kraj został jednak pod panowaniem króla Anarathy nawrócony na Therawadę. Intensywne kontakty łączyły birmańskich mnichów z sanghą z Mahawihary na Cejlonie, co zadecydowało o dominacji tego kierunku po dziś dzień. (19) Do Kambodży buddyzm trafił w III wieku prawdopodobnie za sprawą szkoły Sarwastiwada, osiągając swój rozkwit w V-VI wieku. Swoją obecność zaznaczyła również Therawada, o czym świadczy pochodząca z 1309 roku inskrypcja ogłaszająca ochronę dla niej ze strony domu królewskiego. Od tego czasu jest ona tutaj dominującą formą buddyzmu. (20) O początkach Dharmy w Tajlandii wiadomo niewiele, prawdopodobnie dotarła tam około VI wieku. Między VIII a XIII wiekiem dominowała mahajana, natomiast za sprawą królów tajskich (XIII w.) i stosunków z Cejlonem dominację zdobyła Therawada. W XIX wieku przez Mongkuta, króla-mnicha zapoczątkowany został w obrębie sanghi ruch reformatorski związany z kierunkiem Dhammajut. kładącym szczególny nacisk na przestrzeganie Winaji. Większość dzisiejszych buddystów w Tajlandii przynależy do tego nurtu. W efekcie dalszych reform buddyzm poddany został zwierzchniej władzy cesarza mianującego głowę sanghi, tzw. Sangharadżę. (21) W Indonezji hinajana nie była dominującym kierunkiem, aczkolwiek swoją obecność zaznaczyli tu prawdopodobnie Sarwastiwadinowie. Warto ponadto wspomnieć, że za sprawą Aśoki i jego następców buddyzm trafił poprzez Kaszmir do wschodniego Iranu, a Hinajana swą silną obecność zaakcentowała w Laosie.

Mahajana (Wielki Wóz)
Wielkim wydarzeniem w historii buddyzmu było pojawienie się w wieku p.n.e. mahajany ("wielki wóz"). Nazwa ta wskazuje na ideał bodhisattwy, charakteryzującego się wielkim współczuciem i pragnącego osiągnąć wyzwolenie nie tylko dla siebie, ale i po to by móc działać dla dobra wszystkich czujących istot. Z punktu widzenia historyka źródeł mahajany należy upatrywać w hinajanistycznych szkołach Mahasanghika, od której wywodzi się ideał bodhisattwy, nauka o pustce (śunjata) (22) i pojęcie ponadosobowego, czyli niezwiązanego jedynie z Śakjamuńim znaczenia Buddy (23); oraz Sarwastiwady, gdzie swój zalążek znalazły nauki o trikaji - "trzech ciałach Buddy". (24)
Według tradycji, nauki mahajany przekazane zostały przez Śakjamuniego grupie szczególnie utalentowanych uczniów, okres zaś, na który datuje się ich zaistnienie, jest jedynie czasem ich ujawnienia. Każda z sutr mahajany (podobnie zresztą jak i hinajany) podaje miejsce jej wygłoszenia, powód i obecne przy tym osoby. Jedną z najważniejszych - Sutrę fotosu, Budda miał na przykład wygłosić na Górze Sępów (skt. Grydhkuta) położonej w pobliżu Radźagryha w obecności niezliczonej liczby różnych czujących istot, mówiąc o wielości metod prowadzących do osiągnięcia oświecenia. Nauki trzech "wozów" - śrawaków, pratjekabuddów i bodhisattwów różnią się z tegoż powodu, że dostosowane są do zdolności określonych istot. Ponadto sutra zawiera nauki na temat trikaji i rozdział poświecony Awatokiteśwarze. (25) Mahajana, w przeciwieństwie do nauk swej poprzedniczki położyła o wiele mniejszy nacisk na życie monastyczne, głosząc możliwość urzeczywistnienia również dla osób świeckich Tak świeccy, jak i mnisi mogą poza tym liczyć na pomoc ze strony licznych buddów i bodhisattwów. Charakterystycznymi cechami są również doktryna śunjaty, głosząca nietrwałość jakichkolwiek podstawowych elementów rzeczywistości (dharm) oraz koncepcja Tathagatagarbhy, sprowadzająca się w uproszczeniu do obecności w każdej żywej istocie natury umysłu buddy ("takości"), będącej zalążkiem wyzwolenia. (26) Podstawowa cecha natury umysłu określana jest jako czyste światło. Poprzez proces praktyki, jak olej z ziaren sezamu, pojawia się oczyszczona natura buddy (tathagathagarbha). Gdyby nie było jej przed rozpoczęciem praktyki, żadna istota nie mogłaby stać się buddą. (27) Na gruncie indyjskim w ramach mahajany powstały dwie szkoły: Madhjamika, ściśle związana z osobą Nagardżuny, oraz Jogaćara wywodząca się od innego wielkiego mistrza - Asangi.
Nagardżuna pozostaje po dziś dzień postacią w wielkim stopniu tajemniczą - nieznane są dokładne daty jego życia (prawdopodobnie przełom II i III wieku), a biografia zawarta w dziele Sri Abhayadatty wydaje się łączyć historie co najmniej dwóch postaci o tym samym imieniu. (28) Imię Nagardżuny wywodzi się od słów "naga" (wąż; również rodzaj chtonicznego bóstwa związanego z wymiarem żywiołu wody) i "ardźuna" (rodzaj drzewa). Według tradycji, Nagardżuna urodził się pod drzewem, natomiast swą nadzwyczajną mądrość posiadł dzięki kontaktom z nagami. W podwodnym pałacu króla nagów otrzymać miał sutry Pradźniaparamity, głoszące brak istotowości rzeczy. Od najważniejszego dzieła Nagardżuna -Madhjamika-karika (Strofy o środkowej ścieżce) wywodzi się nazwa późniejszej szkoły. Madhjamaka. "Droga środka" głosi zasadę odrzucenia skrajności. Powiedzenie, że zjawiska istnieją jest według niej fałszem, ale również zaprzeczenie temu jest fałszem. Prawda leży wiec pośrodku, na poziomie ostatecznym nie będąc wyrażalna, gdyż każde stwierdzenie obracać się musi w kręgu słownych konwencji (a wiec również twierdzenia, że zjawiska ani istnieją ani nie istnieją lub zarazem istnieję i nie istnieją nie jest prawdą). Niemniej istnieje prawda względna, służąca jako prowizoryczna tratwa pomocna w dotarciu na drugi brzeg oświecenia, ale porzucana z tąże chwilą. Ponadto, świat fenomenów i pustka nie są od siebie nigdy oddzielone, "Pustka jest Formą, Forma jest Pustką", jak głosi słynna Sutra serca. (29)
Buddhapalita, który napisał komentarz do Madhjamika-kariki założył w ramach Madhjamaki kierunek zwany Prasangika (od prasanga - "niepożądane następstwa"). Na drodze dedukcji sprowadzał on przeciwstawne twierdzenia i ich następstwa do absurdu. Inny z wielkich madhjamików - Bhawiweka korzystający z nauk Jogaćary oraz logiki Dignagi dokonał krytyki metody Buddhapality i zapoczątkował kierunek Swatrantika (od "właściwy znak logiczny" - sposobu argumentacji Bhawiweki), adaptując z Jogaćary psychologię i naukę o wyzwoleniu. Do pierwotnego sensu nauk Nagardżuny powrócił Ćandrakirti odrzucający innowacje Bhawiweki, a przede wszystkim zastosowanie wniosków logicznych kłócące się według niego z postawą nie stawiania przez Madhjamakę żadnych tez. Do tegoż kierunku przynależał Śantidewa, autor szeroko znanego Bodhićarjawatara ("Przewodnika na ścieżce do oświecenia"). (30) Wielką rolę odegrała filozofia Madhjamaki w Tybecie, gdzie w końcu VIII wieku działalność prowadzili Śantirakśita i jego uczeń Kamalaśila. Reprezentowali oni szkole Madhjamika-jogaćara łączącą nauki Nagardżuny z pewnymi elementami Jogaćary. Kamalaśila znany jest również z dysputy z mistrzami Chanu, co zaowocowało decyzją wprowadzenia w Tybecie indyjskiej tradycji buddyzmu. W XI wieku, będącym okresem powtórnego wprowadzenia nauk Dharmy do Tybetu, znaczenie zdobyła interpretacja Madrtjamiki w wydaniu Ćandrakirtiego. W tym samym okresie powstała dalsza interpretacja Madhjamiki, w postaci szkoły Shentong. Od XI do XIV wieku rozwijały się tutaj różne szkoły Madhjamaki, w późniejszym okresie wciąż na nowo komentowane w obrębie poszczególnych tradycji. Jak Madhjamaka z imieniem Nagardżuny, tak Jogaćara związana jest z Asangą żyjącym w IV wieku, a pochodzącym z osiadłej w Peszawarze rodziny braminów. Na buddyzm Asangą nawrócony został przez mnicha ze szkoły Mahikasaka, ale szybko zwrócił się ku naukom mahajany Według tradycji nauki Dharmy otrzymać miał bezpośrednio od Buddy Maitrei, aczkolwiek inna wersja mówi w tym samym kontekście o Maitreianathcie, w nim upatrując właściwego założyciela Jogaćary. Trzecim z "ojców" szkoły miał być Wasubandhu, brat Asangi. (31) Nauki Jogaćary (od "ćwiczenie jogi"), zwanej również Cittamatrą ("tylko umysł") sprowadzają się do stwierdzenia, że wszystko co postrzegamy jest umysłem. (32) Zjawiska powstają nie jako "przedmioty", ale są fenomenami umysłu. Takim samym fenomenem jest również świadomość. (33) Poza umysłem nie istnieje żadna inna rzeczywistość, żaden "świat zewnętrzny", ale - co ważne dla odróżnienia nauk Jogaćary od europejskiego idealizmu, postulującego istnienie np. "transcendentnego Ja", nie istnieje również żaden podmiot doświadczenia. Postrzeganie jest efektem działania alaja-widźniany, "świadomości spichlerza. Alaja-widźniana jest dla Jogaćary centralnym pojęciem. Widzi ona w niej podstawową świadomość wszystkiego, esencję świata rodzącą doświadczenie indywidualności życia i wszelkie zjawiska, powstające w niej i zanikające jak fale oceanu. Doświadczenie indywidualności rodzi się z kolei na skutek działania umysłu klesi -mentalnej świadomości sprawiającej, że aspekt postrzegany i postrzegający jawią się jako dwa odrębne byty. Karmiczne nasiona (wasana) minionego życia wchodzą do świadomości alaja, a stamtąd znów wznoszą się tworząc iluzję działania umysłu jednostki. Niewiedza sprawia że myślimy o sobie jako o realnej osobowości pozostającej w realnym świecie. Obieg zostaje zakończony z chwilą zniesienia wyobrażenia o podmiocie i świecie przedmiotów oddzielonych od umysłu. Od tej chwili samoświadomy aspekt każdego momentu jawi się w niezaciemniony, samorozświetlający sposób. (34)
W obrębie Jogaćary pojawiły się dwa nowe kierunki. Pierwszy z nich zwany szkolą Faxiang (od imienia chińskiego mnicha) rozwinął naukę o ośmiu rodzajach świadomości, wyjaśniającą proces powstawania fenomenów świadomości z alaja-widźniany. Co ciekawe, szkoła Faxiang zaprzecza temu by wszystkie istoty posiadały naturę buddy, twierdząc że iććantikowie (nie-buddyści) nie mogą nigdy stać się buddą. Pogląd ten przyczynił się zresztą do upadku prestiżu szkoły w okresie dynastii Tang, aczkolwiek dzisiaj, w Chinach i Japonii przeżywa ona spory rozkwit. (35) Drugi kierunek, zwany szkołą Hosso, jest japońską kontynuacją poprzedniego. Do Japonii przeniósł go japoński mnich Dosho (629-700), którego uczniem został Gyogi (667-746). Ich linia nosi nazwę "Tradycji Nauki Południowego Klasztoru". Inny mnich - Gembo, po pobycie w Chinach założył natomiast linię zwaną "Tradycją Północnego Klasztoru". (36) Swój rozkwit w Indiach Jogaćara przeżyła w VI wieku, gdzie ośrodkiem jej nauki był słynny uniwersytet klasztorny Nalanda. Inna szkoła w Walabhi, założona przez Gunamatiego, a której najwybitniejszym przedstawicielem był Sthiramati próbowała połączyć nauki Jogaćary z poglądami Nagardżuny, za punkt zasadniczy przyjmując pojecie śunjaty. Z połączenia nauk Jogaćary i Sautrantików wyszła szkoła Dignagi i Dharmakirtiego. (37)
Poza Indiami swój wielki rozkwit przeżyła mahajana w Chinach i Japonii. Według tradycji chińskiej, buddyzm trafił do tego kraju w II wieku z Azji Centralnej, a w 355 roku zezwolono Chińczykom na wstępowanie do sangh. Czwarty wiek to okres powstawania różnych szkół Pradżniaparamity. Powstało wtedy "Sześć Domów i Siedem Szkół". Reprezentowały one szczególne sposoby interpretacji pojęcia śunjaty, powstałe pod wpływem rozpowszechnionych wówczas nauk neotaoizmu z bliskim pojęciu śunjaty terminem "wu". Były to:
1. Szkoła Zjawisk Jako Takich,
2. Szkoła Nagromadzonych Wrażeń,
3. Szkoła Iluzji,
4. Szkoła Nieistnienia Umysłu,
5. Szkoła Kombinacji Przyczynowych,
6. Szkoła Podstawowego Nie-bytu,
7. zmodyfikowana Szkoła Podstawowego Nie-bytu (38)
Najważniejszym ich reprezentantem był Zhidun, założyciel szkoły "Zjawisk Jako Takich", który dał nową interpretację filozoficznego pojęcia "li", widząc w niej "takość" (tathata) miast klasycznego w myśli chińskiej "kosmicznego ładu". Takie znaczenie li zostało później przejęte przez inne szkoły. Poza tym Zhidun był znawcą Zhuangzi i cieszył się popularnością w kręgach neotaoistów. (39) Okres V i VI wieku zaowocował rozprzestrzenieniem się buddyzmu na cale Chiny i poparciem ze strony domów panujących. Jest to okres powstania świątyń skalnych w Yuangangu i Longmenie. Mimo prześladowań w latach 446 i 574-577 rozwój buddyzmu nie został zahamowany (40) Pod wpływem Lankawatara-sutry, Mahaparinirwana-sutry i Satjasiddhi powstały szkoły:
1. Sanlun - "Szkoła Trzech Traktatów" będąca chińską formą Madhjamaki, za której właściwego założyciela uważa się Senglanga, chociaż jej źródeł należy szukać
w Kumaradżiwie; (41)
2. Satjasiddhi - "Szkoła Doskonałości Prawdy" opierająca się na naukach Sautrantików a będąca w VI wieku najważniejszym kierunkiem w buddyzmie chińskim; uznawana najczęściej za hinajanistyczną, gdyż mimo przyjęcia stanowiska o pustości zarówno osoby
(pudgala), jak i dharm, pustkę tę osiągnąć można według niej jedynie przez destrukcję - rozkładając każdy obiekt na molekuły i atomy; (42)
3. Nirwana - w zasadzie nie będąca szkoła we właściwym sensie tego słowa; nazwą tą określano mnichów zajmujących się treścią Mahaparinirwana-sutry; reprezentujący ją Daosheng głosił że i iććantikowie mają naturę buddy, oraz że stan buddy osiąga się przez "gwałtowne" oświecenie (43), co doprowadziło do wielu kontrowersji między ówczesnymi uczonym mnichami. (44) Okres swego największego rozkwitu osiąga buddyzm chiński pomiędzy końcem VI a początkiem X wieku. W tym czasie rozwijają się największe szkoły.

Jako pierwszą z nich wymieńmy Chan (od "channa", czyli dhjana - medytacja, skupienie umysłu). Chan jako jedna ze szkół buddyzmu mahajany rozwinęła się w efekcie spotkania reprezentowanego przez Bodhidharmę kierunku nakierowanego ściśle na praktykę medytacji z taoizmem. (45) Celem Chanu (czy Zenu - jak został nazwany w Japonii) jest poznanie Prawdziwej Natury samego siebie, Nienarodzonego Umysłu Buddy, prowadzące do pełnego przebudzenia, tożsamego z oświeceniem Śakjamuniego, przeżytym przez niego pod drzewem bodhi. Bodhidharma, pierwszy patriarcha Chanu scharakteryzował go w czterech krótkich stwierdzeniach:
1. "szczególny przekaz poza (ortodoksyjną) nauką" (kyoge-betsuden),
2. "niezależność od (świętych) pism" (furyu-monji)
3. "bezpośrednie trafianie do serca człowieka" (jikishi-ninshin)
4. "(prowadzenie do) poznania (własnej) istoty (i do) stania się buddą" (kensho-jobutsu) (46)
Według tradycji ów szczególny przekaz poza ortodoksyjną nauką rozpoczął Sakjamuni podczas swego kazania na Górze Sępów. Kiedy milcząc podniósł do góry kwiat tylko jeden jego uczeń - Kaśjapa, zwany odtąd Mahakaśjapą (Wielkim Kaśjapą) uchwycił w nagły sposób znaczenie gestu pojmując w ten sposób esencję nauk Buddy. Budda potwierdził jego urzeczywistnienie ustanawiając go jednocześnie pierwszym indyjskim patriarchą. Przekaz dharmy trwać miał w Indiach nieprzerwanie do 28 patriarchy - Bodhidharmy. (47) Ponieważ jednak brak jest dokumentów potwierdzających indyjski okres rozwoju, historycy podchodzą do niego w dość sceptyczny sposób, co zresztą dla samego Chanu, czy Zenu nie ma większego znaczenia. Chan zajmuje się bezpośrednim doświadczeniem medytacyjnym nie zaś roztrząsaniem autentyczności dat i nazwisk. Od Huinenga (601-674), szóstego patriarchy wywodzi się Szkoła Południowa, a z niej wszystkie linie tradycji chan. (48) Szkoła ta cechowała się, nawet na gruncie Chanu nieortodoksyjnością, podkreślała w szczególny sposób naukę o nagłym oświeceniu (tongo) i wyższość bezpośredniego wglądu w naturę umysłu (kensho) nad intelektualną analizę sutr. Do rozkwitu doszła w okresie dynastii Tang i Song wydając wielu głęboko oświeconych mistrzów, wśród nich Mazu Daoyi (jap. Baso Doitsu), Zhaozhou Congshen (jap. Joshu Jushin), Linji Yixuan (jap. Rinzai Gigen) i innych.
Druga szkoła Chan, zwana Północną, wywodziła się od Shenxiu, nauczającego oświecenia stopniowego (zengo), podkreślającego studiowanie świętych pism, szczególnie Lankawatara-sutry i pozostającego pod silnym wpływem tradycji indyjskiej. Po kilku pokoleniach pogrążyła się ostatecznie w upadku i całkowicie wygasła, Szkoła Południowa natomiast rozdzieliła się na siedem kierunków, różniących się jedynie sposobem dochodzenia do oświecenia:
1. Soto, wywodząca się od Dongshana Liangjie (jap. Tozan Ryokai) i jego ucznia Caoshana Benji (jap. Sozan Honjaku),
(Czasowo wersja niepełna chochliki zagubiły fragment tekstu - Przepraszamy!)
medytację uspokojenia i wglądu w postaci własnej metody zwanej zhiguan stosując również mudry i mandate. Z racji stosowania wszystkich możliwych do urzeczywistnienia metod i poglądu o powszechności natury buddy, przylgnęło do niej miano "szkoły uniwersalnej". W IX wieku Tiantai została przez Saicho przeniesiona do Japonii gdzie pod nazwą Tendai szeroko się rozpowszechniła. (54)
Kolejną jest szkoła Czystej Ziemi, zwana również Szkołą Lotosu, założona w 402 roku przez Huiyua. Do Japonii przeniósł ją później Honen. Wyznawcy tej szkoły a swój cel stawiają odrodzenie się w Czystej Krainie buddy Amitabhy (Sukhawati). Jej praktyką jest recytowanie imienia Amitabhy i wizualizacji Czystej Krainy., oparte na zaufaniu w pomoc z jego strony, z powodu czego określana bywa również jako szkoła "drogi wiary", bądź "lekkiej drogi". Tanluan, jeden z najwybitniejszych jej przedstawicieli, stał na stanowisku, że w czasach upadku buddyzmu do osiągnięcia oświecenia nie wystarczy już własna determinacja, a niezbędna jest zewnętrzna pomoc buddy Amitabhy. Poza tym recytacja imienia Amitaby utrzymuje umysł pod kontrolą. Najwyższy stopniem praktyki jest kontemplacja Amitaby jako nie różnego od własnej natury. Ćwiczenia te przejęły również inne szkoły buddyzmu tak w Japonii jak i w Chinach. Szkoła opiera się na Amitabha-sutrze, Sukhawati-wjuha i Amitajurdhjana-sutrze i posiada największą liczbę zwolenników w Chinach i Japonii. (55)

W 845, na skutek wzrostu bogactwa buddyjskich klasztorów i co za tym idzie, obaw ze strony domu panującego doszło do prześladowań buddyzmu. Rozwiązywano klasztory, a mnichów i mniszki zmuszano do powrotu do życia świeckiego. W okresie od X do XIII wieku buddyzm zaczął stapiać się z myślą konfucjańską i taoistyczną. Swoje znaczenie zachowały w zasadzie tylko Chan i szkoła Czystej Ziemi. W okresie dynastii Ming (XIV-XVII wiek) powstała ich synteza, a buddyzm nabrał bardziej charakteru świeckiego.. W późniejszym okresie wzrasta znaczenie wadżrajany . W komunistycznych Chinach teoretycznie utrzymano zasadę "wolności religii", niemniej na skutek reformy rolnej mnisi stracili podstawy utrzymania, a po roku 1957 nie dokonano już żadnych nowych święceń. W 1953 roku powstało Chińskie Stowarzyszenie Buddyjskie, którego działalność sprowadza się do przekazywania buddystom wytycznych od władz i informowania rządu o działalności buddystów. Efektem Rewolucji Kulturalnej ( 1966-76) było zniszczenie wielu klasztorów, które opuścili ostatni mnisi. Co ważniejsze z nich odnowiono po jej zakończeniu a nieliczni bhikku mogli powrócić do swych siedzib. Również Chińskie Instytuty Buddyjskie podjęły kształcenie mnichów w filozofii buddyjskiej. Chan i szkoła Czystej Ziemi przetrwały na Tajwanie, gdzie poza nimi rozwinął się wśród świeckich tzw. buddyzm ludowy -"Zhaijiao" (Religia Wegetariańska) z elementami taoizmu i konfucjanizmu. (56) Do Japoni buddyzm sprowadzony został w 522 roku z Korei i po początkowym oporze uznany został przez cesarza Yomei (585 r.).. W latach panowania księcia Shotoku stał się oficjalną religią Japonii. Shotoku znany był zresztą z napisania komentarzy do sutr i założenia szeroko znanego, klasztoru w Nara. W okresie tym do Japonii zapraszano wielu chińskich i koreańskich nauczycieli, a największą popularność zdobyła szkoła Sanroh przyniesiona tu przez Koreańczyka Ekwana w 625 roku. Szkoła ta nie stanowiła w zasadzie niezależnego pod względem organizacji kierunku, jej nauki studiowane były ze względu na punkty niezbędne do zrozumienia mahajany przez przedstawicieli wszystkich pozosałych szkół. Szybki rozwój buddyzmu sprawił, że już w okresie Nara (710-794) trafiło tu sześć chińskich szkół, znanych w Japonii jako:
1. Kosha - w Chinach pierwotnie samodzielna, później została częścią szkoły Faxiang;
2. Hosso -kontynuacja Faxiang, przeniesiona przez mnicha Dosho (629-700);
3. Sanron, omówiona powyżej;
4. Jojitsu - japońska forma szkoły Satjasiddhi, część szkoły Sanron
5. Ritsu - wywodząca się z chińskiej Luzang, przeniesiona w 754 roku przez Jianzhena (jap. Ganjin) podkreślająca przestrzeganie reguł Winaji; mimo że przetrwała do dzisiejszego dnia, nigdy nie miała większego znaczenia;
6. Kegon - kontynuacja Huayan przeniesiona przez Shenxianga (jap. Shisho), ciesząca się szczególnym poparciem cesarza Shonu (724-748) pragnącego rządzić Japonią według zasad politycznie interpretowanej Awatamsaka-sutry.
W późniejszym okresie Heian (794-1184) na czoło wybiły się dwie szkoły. Pierwsza - Tendai, to kontynuacja chińskiej Tiantai, przeniesionej tu przez Seicho (Dengyo Daishi) w VIII wieku. W jej ramach powstały trzy kierunki - Sammon., Jimon i Shinsej. W tym ostatnim centralną pozycję znalazło oddawanie czci buddzie Amitabhie. Drugą była ezoteryczna Shingon ("szkoła prawdziwego słowa" (tj. mantry) )., kontynuacja Mizong. (57)
Od połowy X wieku rozwijać się zaczyna w Japonii amidyzm, organizując się w okresie Kamakura w dwie szkoły:
1. Jodo-shu ("szkoła Czystej Ziemi), której początki sięgają Ennina (793-864), propagującego praktykę recytowania imienia buddy Amidy, co zresztą w pewnym okresie było
częścią praktyki wszystkich japońskich szkół buddyjskich. Właściwą szkolę Jodo założył Honen, z powodu uznania swej nauki za najwyższą, atakowany przez przedstawicieli innych kierunków. Praktyka tej szkoły polega wyłącznie na recytowaniu imienia Amidy,
dla wzmocnienia wiary w jego ślubowania i odrodzenia się w Czystej Krainie..
2. Jodo-shin-shu ("prawdziwa szkoła Czystej Ziemi"), zwana również szkołą Shin, założona przez Shinrana, a zorganizowana przez Rennyo. Podobnie jak w Jodo istotą jej praktyki jest-recytacja imienia Amidy, miast jednak wzmocnienia zaufania, Jodo widzi w niej akt dziękczynny jednostki za oddanie przez Amidę wszystkich mocy dla jej ratowania. W odróżnieniu od poprzedniej tworzy gminę wyłącznie świecką, a przywództwo szkoły jest dziedziczne. W XVII wieku rozpadła się 2 powodu różnic co do wykonywania rytuału
na dwa kierunki: Otani i Honganji. Obecnie jest najważniejszą szkołą buddyzmu w Japonii. (58) Od 1191 roku datuje się obecność tradycji zeń, z wiodącą pozycją dwóch szkół - Soto i Rinzai, w XIII wieku natomiast powstała szkoła Nichiren, "Szkoła Lotosu Słońca", od imienia swego założyciela, opierająca nauki na Sutrze lotosu. Nichiren propagował praktykę recytowania formuły "Namu myoho renge-kyo", znaczącej - "Cześć sutrze lotosu dobrego prawa", co przy pełnym oddaniu miało prowadzić do nagłego urzeczywistnienia stanu buddy. Szkoła Nichirena podkreśla spoleczno-polityczne zadania religii i charakteryzuje się tendencjami nacjonalistycznymi, pragnąc zbudować, począwszy od Japonii, światowe, ziemskie państwo Buddy. Z pierwotnej szkoły zrodził się cały szereg nowych nurtów, w jednym z nich - szkole Nichiren-shoshu, wywodzącej się od Nikko, oddaje się Nichirenowi cześć jako "Buddzie Ostatnich Czasów". Szkoła Nichirena była ostatnią jaka powstała w Japonii, co wiązało się m.in. z podniesieniem do rangi religii państwowej shintoizmu. (59) Pewne ślady odrodzenia buddyzmu stały się widoczne dopiero po II wojnie światowej, gdy powstał szereg buddyjskich ruchów ludowych zmierzających do jego uwspółcześnienia.
Do Korei buddyzm przedostał się z Chin w IV wieku, a okres jego rozkwitu datować można pomiędzy VI a IX wiekiem . W tym właśnie okresie dotarły tu wszystkie ważniejsze szkoły chińskiego buddyzmu , wśród których największe znaczenie zdobyły Chan, Huayan i Wlizong. Późniejsze lata - okres od 1392 do 1910 roku (panowanie dynastii Yi) wiązał się z uznaniem za religię państwową konfucjanizmu, mnisi buddyjscy wycofać się musieli w góry. Do odrodzenia doszło dopiero po II wojnie światowej, kiedy pojawiły się w obrębie buddyzmu nowe ruchy., m.in. powstał ludowy ruch Won założony przez Soe-Tae Sana, związany z praktyką "bezczasowego i pozamiejscowego zen" tj. medytacji uprawianej stale i wszędzie. Mnichom Won wolno się żenić, brak jest rytuału, a zwolennicy tego kierunku starają się dopasować buddyzm do wymogów życia współczesnego człowieka..
W chwili obecnej w Korei nie ma większych różnic między naukami poszczególnych szkół, w tych samych klasztorach zarówno praktykuje się zeń według nauk szkoły Rinzai. jak i recytuje dharani, imię Amitabhy, czy też czyta sutry. Swą obecność mahajana zaznaczyła również w Indonezji. Najstarsze ślady buddyzmu datowane są tutaj na III wiek, a w VII wieku Jawa i Sumatra były ważnymi ośrodkami studiów buddyjskich. Stała się wówczas głównym kierunkiem chociaż istniały również sanghi hinajany. Największy rozkwit przeżywa w VIII wieku, gdy wybudowano olbrzymią stupę w Borobudur, od VIII do XV wieku rozpowszechnia się natomiast tantryzm. Inskrypcja z połowy XIV wieku głosi, np. że król Aditjawaran praktykował nauki Kalaczakry i uważany był za wcielenie Lokeśwary. Podobnie jak w Nepalu, doszło tutaj do stopienia tantrycznego buddyzmu i śiwaizmu. Wraz z ekspansją Islamu buddyzm został, najpierw na Sumatrze i Jawie, a później w całej Indonezji zniszczony. Współcześnie buddystami w tym kraju są w większości chińscy emigranci, aczkolwiek istnieje tendencja do jego ożywienia.

Wadżrajana (Diamentowy Wóz)
Trzecim, wielkim kierunkiem w buddyzmie jest wadżrajana, "wóz diamentowy" (61). Mimo że pojawienie się pierwszych buddyjskich tantr począwszy od uznawanej za najstarszą Guhjasamadża-tantry do najpóźniejszej i najbardziej rozwiniętej Kalaczakra-tantry datuje się na wieki od VI do X, (62) to ustalenie, z historycznego punktu widzenia początków przekazu ustnego nie jest możliwe. Tradycyjnie uważa się, że najwyższych nauk tantrycznych Budda nauczał po raz pierwszy na prośbę Indrabhutiego, króla Uddijany (Orgyan), wyemanowując mandalę Guhjasamadży i udzielając związanych z nią nauk.. Tak więc i wadżrajana uważa za źródło swych nauk Buddę Śakjamuniego. Niemniej, nie wszystkie przekazy tantr pochodzą bezpośrednio od niego Tantry Wadżrakilaji np. nie były znane w Indiach, a przekazane zostały po raz pierwszy przez Guru Padmasambhawę. (63) Inne, przekazywane były mahasiddhom w czystej wizji przez pierwotnego buddę Samantabhadrę, Wadżradharę, i pozostałych buddów sambhogakaji. Rejon geograficzny, w którym umiejscowić należałoby źródło nauk wadżrajany to Indie północno-wschodnie i północno-zachodnie, ze szczególnym uwzględnieniem Uddijany, lokalizowanej obecnie w rejonie Doliny Swat w Pakistanie.. Stamtąd nauki tantr trafiły do reszty Indii, Nepalu, Tybetu, Bhutanu, Chin, Japonii i Indonezji.
Cechą charakterystyczną tantryzmu jest połączenie jogi z praktykami rytualnymi, rozumianymi jako środek przekształcenia ciała, mowy i umysłu zwykłej istoty w niezniszczalne, "diamentowe" ciało, mowę i umysł osobistego bóstwa (jidam), pojmowanego jako wyraz oświeconej natury umysłu praktykującego. (64) Do realizacji tegoż celu służą:
a) mandala - tworzony mentalnie obraz bóstwa i jego otoczenia, "pałacu",
b) mantra - zawierająca w sobie moc danego bóstwa sylaba, bądź zespół sylab (dźwięków),
c) asana - mudra - określona pozycja ciała - dłoni.
Tantryczna sadhana składa się z "fazy budowania" (kyerim), z wizualizacją i recytacją mantry i "fazy spełniającej" (dzogrim), obejmującej medytacją na śunjatę, bądź praktyki związane z opanowaniem subtelnych energii ciała. Pierwotnie tantry nie były zapisywane w postaci tekstów, a przekazywana drogą ustną od nauczyciela, będącego mistrzem określonej praktyki (Guru) do ucznia. Skodyfikowanie tych nauk w pisma i przyjęcie ich przez instytucje klasztorne nastąpiło w późniejszym okresie rozwoju. Jakoż - najwyższa klasa tantr -anuttarajoga zawiera praktyki wykraczające poza konwencje klasztornego życia (używanie na ścieżce do oświecenia stosunku seksualnego oraz alkoholu) (65). Prócz tantr, ważnym źródłem dla wadżrajany są również duchowe pieśni urzeczywistnienia (doha) mahasiddhów (66), związane z doświadczeniem mahamudry (dosł. "wielki znak", bądź "wielka pieczęć") najwyższego osiągnięcia na ścieżce wadżrajany, realizacji nierozdzielności pustki i błogości
Swój największy rozkwit wadżrajana przeżyła, po zniszczeniu buddyzmu w Indiach skutkiem muzułmańskiego najazdu, w Tybecie i himalajskich krajach pogranicznych, w późniejszym czasie trafiając również do Mongolii i Buriacji. Pierwocin buddyzmu w Tybecie szukać należy w czasach króla Songtsen Gampo (zm. 650 r.), który pierwotnie wprowadził jedynie buddyjską etykę. Właściwe natomiast podstawy położył jego piąty w kolejności następca - Trisong Detsen (755-797), budując klasztor w Samje i zapraszając do Tybetu uczonego mnicha Śantirakśitę, a później Wimalamitrę, mającego szczególne znaczenie dla nauk wadżrajany i uznawanego za założyciela Nyingmapy - Guru Padmasambhawę, Wairoczanę i innych. Śantirakszita wyświęcił pierwszych w Tybecie mnichów. Przekazy nauk i tanryczne teksty przełożone w tym okresie złożyły się na tradycję zwaną później Nyingmapą, "Starą Szkołą", w odróżnieniu od szkół Sarma, tj. nowego przekazu. (67) Za punkt podziału przyjmuje się prace, jaki dokonał tłumacz Rinczien Zangpo (958-1055). Przyczyną podziału było zniszczenie części tradycji Nyingmapy (ściśle ujmując tradycji monastycznej, tzw. biała linia tantrycznych joginów - ngakpów rozwijała się bez przeszkód) na skutek prześladowań o podłożu politycznym - wzrost wpływów i bogactwa buddyjskich klasztorów i związanych z nimi klanów wzbudził obawy części arystokratycznych rodów, pragnących skutkiem tego przywrócić dawne tradycje kulturowe.