Buddyzm, taoizm, konfucjanizm

Buddyzm, taoizm, konfucjanizm to trzy największe religie Chin i Dalekiego Wschodu. Jednakże w przeciwieństwie do buddyzmu dwie pozostałe nie stały się religiami światowymi. Swym zasięgiem obejmują w zasadzie tylko Chiny oraz obszary, na których zaznaczył się wpływ kultury chińskiej.


Buddyzm liczący ponad 300 milionów wyznawców jest czwartym, co do wielkości systemem wierzeniowym świata, po chrześcijaństwie, islamie, i hinduizmie. Jednak buddyzm to raczej nie religia, lecz prąd duchowy lub system filozoficzny, choćby dlatego, że brak w nim pojęcia Boga. Przede wszystkim jest to nauka jednego człowieka, nazwanego „milczącym mędrcem”.
„Milczący mędrzec”, Siddhartha Gautama (ok. 560-480 p.n.e.), był wychowanym w przepychu księciem małego państewka. Jako młody człowiek wiódł wygodne i szczęśliwe życie. Został on odseparowany od życia codziennego. Jednak ten był ciekaw, jak żyją jego poddani. Podczas trzech wypraw z ojcowskiego pałacu zetknął się z ludzką niedolą uosobioną w starcu, człowieku chorym i człowieku zmarłym. Wówczas uświadomił sobie, że nasze ziemskie bytowanie, począwszy od narodzin aż do śmierci, przeniknięte jest cierpieniem (duhkha). Co gorsza, uznając reinkarnację , zmuszony był uznać, iż cierpienie nie kończy się wraz ze śmiercią. Po niej, bowiem następują kolejne wcielenia.
W wieku 29 lat odszedł w poszukiwaniu sensu istnienia, wyrzekając się bogactwa i porzucając młodą żonę z dzieckiem. Przyłączył się do grupy ascetów. Jednak po 6 latach intensywnych praktyk zdał sobie sprawę, że surowe umartwianie i posty są równie pozbawione sensu, co poprzednie życie w przepychu. Mając 35 lat, doznał pod drzewem figowym (zwanym odtąd drzewem bo) oświecenia (bodhi), gdy trwał w medytacji. Wtedy nazwał się Buddą („przebudzonym”). Po osiągnięciu tego stanu, przez 45 lat głosił własne nauki, stając się bodhisattwą. W pierwszym „kazaniu z Sarnach” wyłożył zasady swojej nauki, czyli tzw. cztery szlachetne prawdy buddyzmu:
1. Wszelkie istnienie nieuchronnie wiąże się z cierpieniem (duhkha)
2. Przyczyną cierpienia jest pragnienie i żądza (tryszna)
3. Całkowite wygaszenie pragnień prowadzi do usunięcia cierpienia
4. Ostateczne wyzwolenie (nirwana) osiąga się poprzez praktykowanie zasad „szlachetnej ośmiorakiej ścieżki”: poznania, postanowienia, słowa, czynu (karman), życia (jego sposobie), wysiłku, myślenia oraz medytacji.
Buddyzm jest nauką człowieka, który dzięki własnym medytacją, bez boskiej ingerencji, osiągną stan oświecenia, zwany też przebudzeniem. To system umożliwiający wyzwolenie się z cierpienia, wyzbycia się pragnień, osiągnięcie oświecenia, a następnie nirwany (unicestwienie kolejnych osobowości na rzecz uzyskania wyższej, nieuwarunkowanej niczym świadomości).
Buddyzm nie stara się wyjaśnić problemu pochodzenia człowieka, nie opiera się na mitach czy Bogu. Istnienie bogów w buddyzmie schodzi na drugi plan. Źródłem objawienia jest nie Bóg, a sam człowiek, który dzięki medytacjom osiągnął stan przebudzenia.
Nauki Buddy były tak rewolucyjne i sprzeczne z dotychczasowymi systemami religijnymi, że bardzo szybko przyjęły się w wielu krajach kontynentu azjatyckiego. Z czasem system zaczął ulegać przemianom, głównie powodowanym przez asymilowanie się z lokalnymi wierzeniami.
Z pierwotnego buddyzmu wyodrębniły się trzy podstawowe odmiany: hinajana („mały wóz”), mahajana („wielki wóz”) oraz mantrajana (koncepcja pustki).
Współczesny buddyzm dzieli się na: mahajanę i therawadę („nauka starszych”). Therawada jest najbardziej zbliżona do pierwotnych zasad. Zgodnie z nimi jedynie mnisi i mniszki mogą osiągnąć nirwanę, a ludzie świeccy mogą liczyć jedynie na przyszłe odrodzenie w postaci mnicha. Surowe reguły therawady, spowodowały rozłam, który dał początek mahajanie. Tam zbawienia może dostąpić każdy, kto postępuje według nauki Buddy. Jednakże nie każdy, kto doznał oświecenia, musi osiągnąć nirwanę- może odsunąć ją w czasie i nauczać innych. Inną różnicą jest uznawanie mnogości buddów i bodhisattwów, którym wierni oddają cześć, zaspakajając ludzką potrzebę religijności.
Buddyzm, choć może wydawać się jedynie ateistyczną filozofią odrzucającą kult, dogmaty i wszelkie nawiązania do Boga przeniknął do różnych kultur, koegzystując z innymi systemami religijno-filozoficznymi i zdobył sobie wielu zwolenników.

Taoizm pierwotnie przypominał bardziej filozofię niż religię. Początek dał mu Lao Tzu (Lao-cy,Lao-tse, VI w. p.n.e.), uważany za postać półlegendarną. Przypisuje mu się autorstwo „Tao-te-cing”, czyli „Księga drogi i cnoty” lub „Księga drogi i potęgi”. Legenda głosi, iż pod koniec życia Laozi postanowił wyemigrować z Chin. Poproszono go jednak by zapisał swoje myśli nim na zawsze opuści granice cywilizowanego świata. To tłumaczy fakt, dlaczego ów dzieło składa się tylko z pięciu tysięcy znaków.
W Taoizmie pojęciem kluczowym jest tao. Tao jest tajemniczą siłą kosmiczną, która powołała do istnienia materialny wszechświat. W żadnym wypadku jednak nie przypomina osobowego Boga. Celem Taoizmu jest osiągnięcie tao, wyrzeczenie się świata, zespolenie z naturą. W taoizmie nie ma żadnych dogmatów- każdy człowiek musi znaleźć własną drogę. Nie ma też narzuconych przykazań, których należałoby przestrzegać.
Tao ma dwa przeciwstawne aspekty (jin i jang). Są to kosmiczne zasady, które nieustannie oddziałują na siebie i dopełniają się nawzajem. Jin oznacza to, co żeńskie, pasywność, mrok, miękkość, wklęsłość i pustkę. Jang natomiast symbolizuje to, co męskie, aktywne, światło, twardość, wysokość i pełnię. Kiedy jin osiąga swoje maksimum, przekształca się w jang. Rozdzielenie tych dwóch sił zapoczątkowało niebo i ziemię, a ich zmieszanie zrodziło człowieka i wszystko, co istnieje. Człowiek jest oddechem nieba i ziemi. Życie i śmierć są odmiennym kształtem tego samego.
Laozi uważał, że w życiu należy się poddać milczącemu kierownictwu tao. Celem jest odzyskanie naturalnej spontaniczności i zachowanie postawy szlachetnej prostoty. Ten stan określa jako „powrót do dzieciństwa”.
Dążąc do zespolenia z naturą, taoiści zaczęli podziwiać jej wieczną młodość i zdolność do regeneracji. Zastanawiali się, czy przez życie w harmonii z tao, czyli drogą natury, nie można by zgłębić tajemnic przyrody i uodpornić się na okaleczenia, choroby, a nawet na śmierć. Taoiści opracowali ćwiczenia przypominające jogę, techniki oddychania oraz przepisy żywieniowe i praktyki seksualne, które miały wzmacniać siły witalne i przedłużać życie.
Z biegiem czasu taoizm stopniowo podupadał, przeobrażając się w system oparty na kulcie bożków i na przesądach. Na czele panteonu stoi Juan Szich Tien Tsun- Pierwotny Istniejący Uczony Przez Niebo. Drugą pozycję zajmuje Tao Chun- Czcigodne Tao. Władcą piekieł jest Tai Szan. W Chinach współczesnych taoizm wciąż żyje, choć nieznana jest liczba jego wyznawców. Taoistami są np. urzędnicy, którzy- po pracy- wybierają się na działki pod miastem, gdzie „praktykują” taoistyczną ideę więzi z przyrodą. Istnieją też tajne stowarzyszenia, które podtrzymują dawne rytuały.
Tak oto pierwotna szkoła mistycznej filozofii przekształciła się w religię skalaną wiarą w istnienie półbogów, nieśmiertelnych duchów i ognia piekielnego.


Konfucjanizm podobnie jak buddyzm nie jest systemem religijnym, lecz doktryną filozoficzno-społeczno-etyczną, kładącą nacisk na doskonalenie osobowości, współżycie ludzi i sposoby rządzenia.
Twórca konfucjanizmu, Konfucjusz (właśc.. Kong Qiu, zwany także Kongfuzi, K’ung fu-tsy, czyli Mistrz K’ung) żył w latach 551-479 p.n.e. Urodził się w biednej rodzinie szlacheckiej w chińskim księstwie Lu. Po ukończeniu studiów pracował jako zarządca spichlerzy, pól i trzód w Lu, lecz szybko zrezygnował na znak protestu wobec niewłaściwego postępowania miejscowego władcy. W 517 roku p.n.e. udał się do stolicy królestwa Czou, gdzie spotkał wybitnego filozofa Laozi. To spotkanie zaważyło na dalszym życiu Konfucjusza. W rodzinne strony powrócił bowiem już jako uznany mędrzec. Pełnił w Lu wiele ważnych funkcji publicznych, lecz na skutek intryg popadł w niełaskę księcia. Wraz z uczniami przemierzał Chiny, głosząc swoje nauki.
Poszukiwania i nauki Konfucjusza koncentrowały się wokół bezkonfliktowego społeczeństwa i zasad rządzenia. Bowiem społeczeństwo opiera się na pięciu związkach zależności i wzajemnych zobowiązaniach:
1. Dobroć księcia- lojalność poddanego
2. Miłość ojca- przywiązanie syna
3. Życzliwość starszych- szacunek młodszych
4. Sprawiedliwość męża- posłuszeństwo kobiety
5. Wierność przyjaciela- wzajemność przyjaciela.
Konfucjusz postrzegał państwo jako przedłużenie rodziny, a władcę jako ojca ludu. W swoim ideale etycznym kładł nacisk na trzy zalety, które powinny charakteryzować człowieka szlachetnego (roztropność, miłosierdzie i odwaga). Z nimi łączyło się przestrzeganie pięciu starych cnót chińskich: humanitarność; uczciwość, sprawiedliwość; znajomość etykiety; szczerość, otwartość, budzenie zaufania; mądrość, dążenie do zdobywania wiedzy. Cechy te miały czynić człowieka szlachetnym (Chin-tsu), gdyż tylko on mógł sprostać obowiązkom rządzenia lub pomagania w rządzeniu.
Głównym źródłem poznania nauki Konfucjusza są „Dialogi konfucjańskie”, składające się z dwudziestu rozdziałów. Mistrzowi przypisuje się redakcję lub nawet częściowe autorstwo „Pięcioksięgu” (Wujing) będącego kanonem konfucjańskim. Dzieło to składa się z: Księgi pieśni (Szy Czing), Księgi dokumentów (Szu Czing), Księgi zmian (I Czing), Księgi rytuałów (Li Czi), Wiosen i jesieni (Czu’un Cz’iu).
W czasach, w których nauczał Konfucjusz Chiny były rozdarte wewnętrznymi konfliktami i podzielone na walczące między sobą feudalne księstwa. Nauka Mistrza K’unga, nawołująca do przywrócenia ładu społecznego, spokoju i moralności, zyskała duże poparcie.
Jednak dopiero ponad 150 lat po śmierci Konfucjusza jego następcy umocnili swoje wpływy i konfucjanizm stał się doktryną państwową. Zgodnie z zasadami Konfucjusza, zaczęto wprowadzać egzaminy rekrutacyjne dla wyższych urzędników państwowych.
Około IV wieku n.e., kiedy do Chin dotarł buddyzm bardzo szybko, oba systemy zaczęły się przenikać i uzupełniać. Podobne zjawisko następowało w odniesieniu do taoizmu. Wszystkie te nurty wprowadzały swoistą równowagę: konfucjanizm- stałość władzy i szacunek dla niej, buddyzm- zaspokojenie ludzkiego pragnienia obrzędów i świętych ksiąg, taoizm- obietnica nieśmiertelności i recepta na jej osiągnięcie.
W późniejszym okresie istniała chwiejna równowago miedzy tymi trzema nurtami. W XII wieku konfucjanizm zaczął odzyskiwać pierwotną siłę i na powrót stał się „religią” panującą w Chinach.
Od chwili, gdy władca Lu przekształcił swoją siedzibę w świątynie ku czci Konfucjusza, Kongfuzi stopniowo awansował: w 195 roku p.n.e. nakazano złożyć ofiarę na grobie Konfucjusza, w 1 roku n.e. myśliciel stał się księciem, w 609 roku otrzymał tytuł wielkiego mistrza, w 739 roku- króla, w 1308 roku uzyskał miano „najdoskonalszego i największego mędrca”, a w 1906 roku przyznano mu rangę najwyższego boga i nakazano składać mu ofiary takie, jakie składano niebu.

BIBLIOGRAFIA

1. Praca zbiorowa pod redakcją prof. dr. Józefa Kellera, „Zarys dziejów religii”, Iskry, Warszawa 1976
2. Praca zbiorowa pod redakcją Joanny Dąbrowskiej, „Życie Świata” nr 8, 19, 34, Polskie Media Mercom & EM, Warszawa 1997
3. Praca zbiorowa, „Człowiek poszukuje Boga”, Watch Tower, Nadarzyn, 1994
4. Wasiliew L., „Kulty, religie i tradycje Chin”, Warszawa 1974