Rodzina zastępcza jako środowisko wychowawcze
Rodzina zastępcza jako środowisko wychowawcze
Rodzina zastępcza a inne formy rodzinnej opieki nad dzieckiem
Nie istnieje społeczeństwo nie borykające się z problemem zapewnienia opieki dzieciom osieroconym i opuszczonym. Od lat poszukiwane są takie formy, które zapewniłyby im optymalne warunki rozwoju. Wypracowano dwa zasadnicze modele: zakładowy i rodzinny.
W Polsce najbardziej krytykowane w ostatnim czasie są domy dziecka. Ze swymi nieodłącznymi cechami takimi jak: znaczna liczba wychowanków przy nielicznym i zmiennym personelu wychowawczym, anonimowość dziecka, brak normalnych kontaktów społecznych z otoczeniem, podporządkowanie codziennych czynności określonym rygorom i regulaminom; nie są one w stanie nawet w przybliżeniu odtworzyć dziecku warunków normalnie funkcjonującej rodziny. Szczególnie dotkliwe są skutki braku indywidualnej więzi między dzieckiem a dorosłym, co prowadzi do osamotnienia uczuciowego dziecka a w konsekwencji do zaburzeń w rozwoju psychicznym i fizycznym.
W ramach systemu całkowitej opieki rodzinnej nad dzieckiem funkcjonują: rodziny adopcyjne, rodziny zastępcze, rodzinne domy dziecka, wioski dziecięce oraz rodziny opiekuńcze. Wszystkie te instytucje stawiają sobie za cel pomoc i poprawę warunków życia dziecka opuszczonego. Istnieją jednak pomiędzy nimi poważne różnice prawne i społeczne.
Trudno jest jednoznacznie sprecyzować termin "rodzina zastępcza", według M. Jamrożka jest to forma całkowitej i okresowej opieki nad dzieckiem osieroconym lub z innych przyczyn pozbawionym właściwej opieki rodziców. Powstaje wtedy, gdy małżeństwo lub osoba samotna bierze na wychowanie (opierając się na decyzji władz sądowych lub oświatowych) nie więcej niż 3 dzieci (chyba, że chodzi o rodzeństwo), przy czym pomiędzy tymi osobami a dziećmi nie powstają takie same skutki prawne jak przy adopcji. Na podstawie specjalizacji funkcji opiekuńczych możemy wyróżnić trzy podstawowe typy rodzin zastępczych:
1. Terapeutyczna rodzina zastępcza - to rodzina podejmująca się opieki nad dzieckiem wymagającym ze względu na stan zdrowia szczególnej troski i stosowania stałych specjalistycznych zabiegów leczniczych oraz wychowawczych. Odmienność tego typu rodziny wiąże się ze sposobem kwalifikowania do niej dziecka (odpowiednie badania lekarskie są tu koniecznością, a nie postulatem), z wysokością pomocy materialnej, a także zagwarantowania dziecku stałej pomocy specjalistycznej.
2. W resocjalizacyjnej rodzinie zastępczej wychowuje się dzieci, które nie wkroczyły jeszcze na drogę przestępstwa, ale ich postępowanie ujawnia daleko posuniętą demoralizację i społeczne niedostosowanie , bądź też dzieci zagrożone demoralizacją. Umieszczenie dziecka w resocjalizacyjnej rodzinie zastępczej ma na celu odizolowanie go od szkodliwych wychowawczo wpływów środowiska rodziny naturalnej. Ten typ rodziny jest jeszcze rzadkością w Polsce.
3. Preadopcyjna rodzina zastępcza przyjmuje dziecko z zamiarem jego adopcji w przyszłości. Niekiedy okres pobytu małego w takiej rodzinie jest ściśle określony, czas ten może być wykorzystany na dokonanie ustaleń niezbędnych dla dziecka i orzeczenia adopcji ( zebranie informacji o przysposabiających, ustalenie prognozy rozwojowej dziecka). Takie postępowanie ma szczególne znaczenie w przypadku dzieci starszych lub chorych, kiedy wskazany jest pewien okres przystosowawczy, poprzedzający adopcję właściwą. Z formalnego punktu widzenia umieszczenie dziecka w preadopcyjnej rodzinie zastępczej jest traktowane jako umieszczenie w zwykłej rodzinie zastępczej. Nie ma normatywnie uregulowanego czasu trwania okresu preadopcyjnego.
Istnieje także inny typ podziału rodzin zastępczych ze względu na pokrewieństwo lub jego brak w stosunku do dziecka, wyróżniamy rodziny spokrewnione i obce. To rozróżnienie wydaje się słuszne między innymi dlatego, że motywy przyjęcia dziecka do rodziny są często odmienne . W odniesieniu do zastępczej rodziny spokrewnionej przeważają sprawy sumienia i poczucia moralnego obowiązku. Obowiązek alimentacyjny wobec dzieci wychowujących się poza rodziną naturalną jest jednym z kryteriów typologii rodzin zastępczych. Możemy wyróżnić dwa rodzaje rodzin zastępczych spokrewnionych: a) spokrewnione w stopniu zobowiązującym do alimentacji (są to dziadkowie oraz rodzeństwo); b) spokrewnione w stopniu nie zobowiązującym do alimentacji (np.: ciocie, wujkowie). Ten rodzaj typologii jest wykorzystywany m.in. przy ustalaniu pomocy materialnej dla rodziny zastępczej.
Odwołując się do charakterystyki rodziny naturalnej, z której dziecko pochodzi trzeba zauważyć, że rodzina zastępcza może sprawować opiekę nad dzieckiem posiadającym bądź nie posiadającym rodziny naturalnej. Jeśli dziecko rodzinę posiada możliwych jest kilka różnych wersji kontaktowania się krewnych z dzieckiem. W pierwszym wariancie zostały zachowane więzi faktyczne i prawne między dzieckiem a rodziną naturalną. W drugim przypadku istnieją tylko więzy faktyczne (co nie wyklucza jednak ingerencji w tok dalszego wvchowywania dziecka). Trzeci wariant występuje wówczas, gdy między dzieckiem a rodziną naturalną istnieją tylko więzy prawne. W ostatnim przypadku żadne kontakty nie maja miejsca.
Kolejne kryterium to motywy. Można wyodrębnić ludzi kierujących się pobudkami altruistycznymi, kompensacyjnymi, utylitarnymi, i etycznymi. Motywacje o charakterze altruistycznym wynikają z bezinteresownego pragnienia przyjścia z pomocą dziecku opuszczonemu. Dziecku dzieje się krzywda - a więc trzeba pomóc. Ten rodzaj motywacji pojawia się znacznie częściej u rodziców zastępczych posiadających własne dzieci niż u osób bezdzietnych. O motywacjach kompensacyjnych możemy mówić w odniesieniu do rodzin, które przez przyjęcie dziecka na wychowanie chcą rozwiązać swoje problemy osobiste lub rodzinne. Dziecko występuje wtedy w roli katalizatora przy problemach małżeńskich lub zapewnia towarzystwo jedynakowi. Przy tym typie motywacji niebezpieczeństwo niepowodzeń wychowawczych jest duże. Motywacje utylitarne można odnieść do sytuacji, gdy opieka nad dzieckiem przeobraża się w swoiście pojmowaną pracę zawodową, za którą otrzymujemy lub możemy otrzymać wynagrodzenie. Ten typ podejścia jest przez niektórych autorów uważany za korzystny dla rodziny zastępczej. Na przykład w rodzinnych domach dziecka funkcje opiekuńczo - wychowawcze przekształcają się w pracę zawodową. Nie oznacza to jednak, że u osób prowadzących takie domy nie występują motywacje pierwszego typu. Motywacje etyczne występują w tych rodzinach, które kierowały się poczuciem moralnego obowiązku i odpowiedzialności wobec dziecka lub jego rodziców. Wieloaspektowe spojrzenie na rodzinę zastępczą pozwala dostrzec jej różnorodność i złożoność zagadnienia.
Rozwój instytucji rodziny zastępczej. Rys historyczny.
Stanowisko oparte na przekonaniu, że rodzina jest naturalnym koniecznym i niezastąpionym środowiskiem życia człowieka, rozwoju i wychowania dziecka, nie ulegało i nie ulega żadnej kwestii. Można przyjąć za pewnik, ze pozbawienie dziecka tego środowiska powoduje w jego rozwoju i wychowaniu nieuniknione zaburzenia. W każdej epoce historycznej część dzieci pozbawiona była opieki rodziny lub nie znajdowała możliwości zaspokojenia w niej swoich naturalnych potrzeb.
O rodzinach zastępczych zaczyna być głośniej pod koniec XVI wieku, kiedy francuski duchowny św. Wincenty `a Paulo, zaniepokojony wysoką śmiertelnością niemowląt w ochronkach dla ubogich, zaczął umieszczać je u kobiet na wsi - śmiertelność znacznie spadła. W XVII wieku przybył do Warszawy francuski misjonarz Gabriel Piotr Baudouin, który założył szpitalik dla niemowląt, gdzie zatrudniał karmiące matki, dzieci nieco starsze do 7 roku życia wysyłał na wieś skąd wracały, aby rozpocząć naukę. Dom wychowawczy ks.Baudouina cieszył się poparciem królów, dygnitarzy państwowych i kościelnych a także pojedynczych filantropów. Po śmierci założyciela niestety bardzo podupadł. Na początku XX w. w wielu krajach Europy wydane zostały akty prawne regulujące problem dzieci opuszczonych. Po raz pierwszy w niepodległej Polsce problem opieki nad dzieckiem uwzględnia konstytucja z 17 marca 1921r., art.103 mówił, że dzieci nie otoczone dostateczną opieką rodzicielską, zaniedbane pod względem wychowawczym mają prawo do opieki i pomocy państwa w zakresie oznaczonym ustawą. Przewidywano również odjęcie rodzicom władzy nad dzieckiem w drodze orzeczenia sądowego. 16 sierpnia 1923r. Wprowadzono ramową ustawę o opiece społecznej, wzorowaną na podobnej ustawie niemieckiej z 1870r. Polskie ustawodawstwo lat 20 - tych XX w. nie wypowiadało się na temat rodzin zastępczych. Było jednak wiadomo, że tego typu działalność ma miejsce i podlega kompetencji samorządów terytorialnych.
W działalności rodzin zastępczych okresu międzywojennego dają się wyróżnić 3 etapy ewolucyjnych przemian tej instytucji. Etap pierwszy (kończy się w 1926r.) to głównie negatywne rezultaty. Dzieci oddawano przede wszystkim na wieś, gdzie były wykorzystywane do ciężkiej pracy w polu. Rodzice zastępczy w większości nie dbali o zdrowie i wykształcenie swoich wychowanków. W tym czasie nie funkcjonował jeszcze system kwalifikacji dzieci i rodziców, nie stosowano również żadnego nadzoru nad rodzinami zastępczymi.
Przełomu w kształtowaniu się instytucji " rodziny zastępczej" dokonała Łódź. Oddawanie dzieci pod opiekę rodzinom obcym rozpoczęło się w Wydziale Opieki Społecznej Magistratu miasta Łodzi jako konieczność życiowa. Trudne położenie finansowe i brak odpowiednich lokali nie pozwalały na powiększenie liczby Miejskich Domów Wychowawczych zaś dzieci potrzebujących opieki stale przybywało. W tej sytuacji pod koniec 1925r. zdecydowano się na oddawanie dzieci osamotnionych pod opiekę rodzinom obcym. Akcja ta dotyczyła przede wszystkim porzuconych niemowląt. W lutym 1926r. na posiedzeniu magistratu Łodzi zapadła uchwała, która dokładnie określała warunki stawiane opiekunom oraz zakres i formy pomocy dla rodzin zastępczych. Osoby, które chciały podjąć się opieki nad dzieckiem powinny w myśl uchwały posiadać odpowiednie mieszkanie, jak również być zdrowe na ciele i umyśle, ale przede wszystkim z zamiłowaniem oddać się wychowaniu dziecka i otoczyć je należną opieką. Sprawą bardzo istotną było zapewnienie dzieciom z rodzin zastępczych bezpłatnej opieki lekarskiej oraz lekarstw a także leczenie w szpitalach na koszt miasta. Dzieci miały także prawo do wyjazdu na kolonie wypoczynkowe (finansowane przez miasto). W celu zrekompensowania kosztów, jakie ponosili opiekunowie wprowadzono stałe opłaty i świadczenia. Wydział Opieki Społecznej zastrzegał sobie prawo kontroli rodzin i wyciągania konsekwencji wobec niestosowania się do ustalonych przepisów (łącznie z odebraniem dziecka). Troska władz miejskich nie zamykała się w kręgu spraw materialnych i zdrowotnych. Ważne było również wykształcenie i właściwe wychowanie dziecka . Powstała sieć poradni pedagogicznych, macierzyńskich itp. Mimo, że akcja była lokalna, szybko znalazła naśladowców. Od 1931r. podobną działalność z inicjatywy Wandy Szuman podjął Warszawski Komitet Umieszczania Dzieci w Rodzinach. W 1933r. wznowił pracę Dom Wychowawczy im. ks.Baudouina a w 1934r. władze oficjalnie usankcjonowały tę formę opieki.
Odtąd rozpoczyna się trzeci etap rozwoju rodziny zastępczej, trwający do wybuchu II wojny światowej. Charakteryzuje go dynamiczny rozwój liczbowy (w 1936r. było w Polsce 6175 rodzin zastępczych a już w 1938r. - 8447). W czasie okupacji tysiące sierot w sposób spontaniczny znajdowało opiekę wśród często obcych ludzi, natomiast wszelka działalność instytucji i organizacji została zakazana (utrzymały się tylko Polski Czerwony Krzyż oraz Rada Główna Opiekuńcza).
Zakończenie wojny sprzyjało normalizacji życia społecznego i rozwojowi rodzin zastępczych. Pierwsze w powojennej Polsce zarządzenie dotyczące rodzin zastępczych wydano 15 maja 1946r. było to pismo ministra oświaty o umieszczaniu dzieci w rodzinach zastępczych.
Rok 1950 zapoczątkował jednak kryzys tej instytucji trwający do początku lat 70 - tych. W latach 1950 -55 nastąpiła centralizacja działalności opiekuńczo - wychowawczej, co bardzo niekorzystnie odbiło się na losach dzieci. Koniec lat 70 - tych to renesans rodzin zastępczych będący wynikiem krytyki wychowania zakładowego, nadmiernego zagęszczenia w placówkach opiekuńczo - wychowawczych. oraz wysokich kosztów utrzymania. Rodziny zastępcze stały się w tym momencie tanią alternatywą (zwłaszcza, że pomoc ze strony państwa była znikoma). Dopiero uchwała Rady Ministrów z dn. 22 listopada 1971r., gwarantowała pomoc materialną dzieciom umieszczonym w rodzinach zastępczych do lat 18 (w uzasadnionych przypadkach do lat 24). Ustalono kwotę pomocy na dziecko w rodzinie zastępczej na kwotę 750 zł miesięcznie oraz jednorazową zapomogę w wysokości 1500 zł. Ponadto uchwała przewidywała prawo do korzystania ze świadczeń służby zdrowia i usług socjalnych. W wyniku tych działań wzrosła liczba rodzin zastępczych. Kolejne akty prawne z lat 1974 i 1979 bardziej kompleksowo regulowały zarówno wymagania wobec rodzin jak i zasady udzielanej pomocy.
Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte to ciągły rozwój tej instytucji, zarówno ilościowy (badania z 1992r, wykazały, że łączna liczba rodzin zastępczych wyniosła 30 113 dla 38 650 dzieci podczas gdy było 289 Domów dziecka z liczbą 14 284 wychowanków), jak i jakościowy. Udoskonalają się poszczególne typy rodzin przede wszystkim terapeutyczne (w roku 1988 było w Polsce 751 takich rodzin, które objęły swoją opieką 784 dzieci, w 1992 - 966 rodzin i 1021 dzieci).
Rodzina zastępcza stała się wreszcie formą docenioną aczkolwiek nie wolną od kontrowersji. Badacze tej instytucji podkreślają istnienie szeregu niekorzystnych rozbieżności między określonymi w przepisach normatywnych warunkami i zadaniami jakie winni spełniać i realizować rodzice zastępczy, a społeczną praktyką.
Podstawy prawne funkcjonowania rodziny zastępczej
Tryb powoływania rodziny zastępczej
W 1913r. odbył się w Belgii I Międzynarodowy Kongres Opieki nad Dzieckiem, 7 lat później powstał Międzynarodowy Związek Pomocy Dzieciom, który w 1923r. podjął uchwałę zwaną Deklaracją Praw Dziecka. W 1959r. przedstawiono te prawa w 10 punktach:
równość wszystkich dzieci, bez żadnego wyjątku ani różnicy
możliwość szczególnej ochrony prawnej
prawo do nazwiska i obywatelstwa
możliwość korzystania z opieki społecznej
szczególna opieka nad dziećmi specjalnej troski
miłość i zrozumienie jako podstawa rozwoju
bezpłatna i obowiązkowa nauka na poziomie przynajmniej podstawowym
pełna ochrona przed zaniedbaniem, okrucieństwem i wyzyskiem
wychowanie w duchu pokoju, zrozumienia, braterstwa, tolerancji.
Po kolejnych 30-tu latach - 20 listopada 1989r Zgromadzenie Narodów Zjednoczonych uchwaliło jednomyślnie Konwencję o Prawach Dziecka (obowiązuje od 7 lipca 91r.). Polska była inicjatorem konwencji i przystąpiła do niej jako jedno z pierwszych państw. Konwencja silnie akcentuje prawo dziecka do wychowania w jego naturalnym środowisku rodzinnym, w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia; w warunkach zapewniających mu prawidłowy rozwój fizyczny, moralny i społeczny. W razie czasowego lub stałego pozbawienia dziecka rodziny naturalnej zaleca przede wszystkim oddanie dziecka do adopcji lub umieszczenie go w rodzinie zastępczej. Umieszczenie dziecka w placówkach opiekuńczych powinno być ostatecznością.
W Polsce próbę całościowego uregulowania zasad umieszczania dzieci w rodzinach zastępczych stanowi Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 26 stycznia 1979r., które mówi o stworzeniu powiązań pomiędzy działalnością sądów opiekuńczych a instytucjami administracji terenowej.
Na mocy obowiązującego prawa istnieją dwa sposoby powoływania rodziny zastępczej: administracyjny i sądowy.
Typowym przykładem sytuacji pierwszego rodzaju może być samotna matka, która uczy się i pracuje, nie jest pozbawiona władzy rodzicielskiej, dzieckiem de facto zajmują się dziadkowie. Matka dziecka może zawrzeć umowę z odpowiednim organem administracji państwowej, aby w sensie prawnym ustanowić rodzinę zastępczą. Zawarcie umowy umożliwia korzystanie z pomocy finansowej państwa. Sąd opiekuńczy orzeka o umieszczeniu dziecka w rodzinie zastępczej wskazując na konkretną rodzinę, jeśli istnieją osoby zainteresowane losem dziecka (nie ma wówczas potrzeby zawierania umowy z organami administracji). W sytuacjach, gdy nie jest możliwe wyszukanie odpowiednich kandydatów na rodzinę zastępczą w czasie postępowania sądowego może nastąpić wydanie orzeczenia bez wskazania na konkretne osoby. Mankamentem tego rozwiązania jest przedłużający się pobyt dziecka w placówce opiekuńczo - wychowawczej.
Bez względu na tryb powołania rodzina zastępcza może być rozwiązana jeśli istnieją ku temu poważne przyczyny.
Zasady doboru rodziców zastępczych i kierowania dzieci do rodzin zastępczych
Zasady doboru rodziny zastępczej oraz kierowania do niej podopiecznego nie powinny na pewno być dziełem przypadku. W myśl obowiązujących przepisów pełnienie funkcji rodziny zastępczej może być powierzone małżeństwu lub osobie samotnej jeśli spełniają następujące warunki:
dają gwarancję należytego wykonywania zadań rodziny zastępczej (tzn. są zdolni do poświecenia, potrafią zrozumieć i zaspokoić potrzeby uczuciowe i wychowawcze dziecka).
mają obywatelstwo polskie, stałe miejsce zamieszkania w Polsce i korzystają z pełni praw obywatelskich
nie były pozbawione praw obywatelskich i opiekuńczych
nie są chore na chorobę uniemożliwiającą opiekę nad dzieckiem, co zostało stwierdzone zaświadczeniem lekarskim
mają odpowiednie warunki mieszkaniowe oraz stałe źródło utrzymania.
Rodzinę zastępczą może stanowić osoba samotna rozumiejąca potrzeby dziecka, ponieważ jest w stanie zapewnić mu to co najważniejsze: indywidualizację oddziaływań wychowawczych, miłość i ciepłą atmosferę rodzinną. Jeśli małżeństwo podejmuje decyzję pełnienia funkcji rodziny zastępczej to albo oboje przyjmują te same prawa i obowiązki albo jedno z nich, w tym wypadku drugie musi wyrazić pisemną zgodę na przyjęcie dziecka. W przypadku ludzi, którzy posiadają dzieci własne trzeba wziąć pod uwagę możliwe interakcje pomiędzy nimi a przybranym rodzeństwem. Ważnym kryterium doboru jest wiek kandydata na rodzica zastępczego. Rozwiązaniem optymalnym jest sytuacja, gdy różnica wieku pomiędzy dzieckiem a kandydatami na rodziców zastępczych kształtuje się tak jak w rodzinie naturalnej. Jedni preferują rodziny zastępcze utworzone z osób spokrewnionych z dzieckiem, podkreślając istniejące już więzi emocjonalne; inni optują za umieszczeniem dziecka poza kręgiem rodziny, aby wyrwać go spod niewłaściwych często wpływów środowiskowych. Są też głosy nakazujące każdy przypadek rozpatrywać indywidualnie. Szczególną uwagę zwraca się na dobór kandydatów na opiekunów oraz kwalifikowania dzieci do rodzin zastępczych terapeutycznych.
Alicja Szymborska wyróżnia 4 kategorie dzieci kwalifikujące się do rodzin zastępczych, są to:
dzieci, których zdrowie psychiczne lub fizyczne wykazuje odchylenia od normy jednak kontakt z nimi jest możliwy
dzieci, których więź prawna i faktyczna z rodziną naturalną nie została całkowicie zerwana (rodzice mają ograniczoną władzę rodzicielską)
większość dzieci w wieku powyżej 3 lat
dzieci, które utraciły rodzinę na jakiś czas ( więzienie lub pobyt rodziców za granicą).
Według E.Malickiej istnieje grupa dzieci, która nie może być przeznaczona do adopcji a ze względów zdrowotnych lub psychologicznych nie nadaje się do domów dziecka, to one w pierwszej kolejności powinny trafić do rodzin zastępczych. Wychodząc z założenia, że nie należy uszczęśliwiać nikogo na siłę, uważa się za wskazane, by dziecko ( zwłaszcza starsze) zaakceptowało proponowaną formę opieki. W praktyce przyjmuje się, że dzieci do 3 roku życia powinny być w miarę możliwości umieszczane w rodzinach preadopcyjnych ( jest to bowiem ten okres w życiu dziecka, kiedy istnieją największe szanse na jego pełne zaaklimatyzowanie się w nowym środowisku wychowawczym i ukształtowanie silnej więzi uczuciowej). Do typowej rodziny zastępczej są zatem kierowane dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym. Niezwykle istotną sprawą jest nie rozdzielanie rodzeństw. Rodzina zastępcza może przyjąć 3 dzieci (w przypadku rodzeństwa liczba ta może być przekroczona).
Prawa i obowiązki rodziny zastępczej wobec dziecka
Można wyodrębnić dwie zasadnicze sytuacje prawne, które wpływają na zakres praw i obowiązków wobec dziecka. Pierwsza z nich dotyczy rodzin zastępczych wychowujących dziecko, którego rodzice zachowali określone uprawnienia, lub rodzin zastępczych sprawujących pieczę nad wychowankiem posiadającym innego opiekuna prawnego. Drugą grupę tworzą rodziny zastępcze będące równocześnie opiekunami prawnymi.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy w artykule 112 stanowi, że bez względu na to czy rodzice zastępczy są opiekunami prawnymi dziecka, mają obowiązek pieczy bieżącej (tzn. zapewnienie bezpieczeństwa, opieki lekarskiej, racjonalnego żywienia, odpowiedniej odzieży, korzystania z dóbr kultury). Sprawowanie pieczy bieżącej zakłada wspólne zamieszkanie z podopiecznym co ma szczególne znaczenie dla stworzenia warunków zbliżonych do rodziny naturalnej. Prawdziwe jednak problemy związane z zakresem praw i obowiązków wobec małoletniego pojawiają się przy zagadnieniu wychowania. Każdy kto zetknął się z tą problematyką zdaje sobie sprawę ze skali trudności, wobec których stoi rodzina zastępcza. Obok komplikacji, jakie towarzyszą prawie każdemu procesowi wychowawczemu, w rodzinie zastępczej często występują czynniki dodatkowo utrudniające ten proces wiążą się one z problemami adaptacyjnymi, niedostosowaniem społecznym dziecka czy też przejawianymi przez nie zaburzeniami osobowości na tle przebytej choroby sierocej.
Rodzice zastępczy napotykają trudności specyficznego rodzaju - są to rodzice naturalni. Nie da się bowiem jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie: gdzie przebiega linia podziału pomiędzy sferą zadań należących do rodziny naturalnej a sferą odpowiedzialności rodziny zastępczej. Sytuacja odebrania dziecka i powierzenia go innej rodzinie jest już w punkcie wyjścia sytuacją konfliktową. Nie można automatycznie utożsamiać rodziny zastępczej z funkcją opiekuna prawnego. Rodzina zastępcza jest zobowiązana do spełniania osobistych świadczeń w zakresie utrzymania i wychowania dziecka. Opiekun prawny to osoba, która przejmuje prawa i obowiązki wobec dziecka wynikające z władzy rodzicielskiej, ich zakres obejmuje zarówno pieczę nad osobą , jak i nad majątkiem dziecka. Rola opiekuna różni się także od roli rodziny naturalnej ponieważ nad opiekunem istnieje stały nadzór sądowy. We wszystkich ważniejszych sprawach dotyczących dziecka, np. zmiany miejsca pobytu; musi on uzyskać zgodę sądu ( art. 156 k. r.o.). Jeśli istnieje krąg osób spośród których może być wyłoniony opiekun prawny to artykuł 112 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego rozstrzyga ten problem na korzyść rodziny zastępczej.
Formy pomocy dla rodziny zastępczej
Można wyróżnić dwie zasadnicze formy pomocy dla rodzin zastępczych. Pierwsza to poradnictwo wychowawcze, druga pomoc materialna.
Pomoc wychowawczą powinni zapewnić nauczyciele, pedagog szkolny, psycholog, pracownik socjalny oraz wszystkie osoby wyznaczone do tego przez władze lokalne i państwowe. Są oni zobowiązani do utrzymywania stałych kontaktów z dzieckiem i rodzicami zastępczymi, do czuwania nad zapewnieniem dziecku właściwej atmosfery wychowawczej, systematycznego uczęszczania do szkoły, służenia radą zwłaszcza w sytuacjach konfliktowych. Rodziny terapeutyczne objęte są pomocą ośrodków adopcyjno - opiekuńczych TPD. Współpraca ze szkołą i ośrodkami adopcyjno - opiekuńczymi wiąże się z kontrolą wykonywania przez rodzinę zastępczą powierzonych jej funkcji. Rodziny zastępcze podlegają także nadzorowi sądowemu.
Wszystkie rodziny zastępcze są objęte pomocą materialną, do tej pory regulowaną przez rozporządzenie Rady Ministrów z 5 marca 1990r. Zgodnie z tym rozporządzeniem rodzina zastępcza, która zawarła umowę z określonym organem administracyjnym otrzymywała stałą pomoc pieniężną. Największą pomoc otrzymywały rodziny terapeutyczne, wynosiła ona miesięcznie 100% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce uspołecznionej w kwartale poprzedzającym. Każda rodzina zastępcza miała także prawo do jednorazowego zasiłku w wysokości 190% wynagrodzenia, ponadto do bezpłatnego korzystania ze żłobków i przedszkoli na zasadzie pierwszeństwa oraz do bezpłatnego korzystania z różnych form wypoczynku i świadczeń społecznej służby zdrowia. Natomiast usamodzielniające się dzieci z rodzin zastępczych mogły skorzystać z pomocy pieniężnej lub rzeczowej przyznawanej na takiej samej zasadzie jak wychowankom państwowych domów dziecka. Oprócz wymienionych form pomocy materialnej rodziny zastępcze mogły korzystać z uprawnień socjalnych takich jak:
- zasiłki rodzinne
- zasiłki opiekuńcze (przyznawane w razie zwolnienia z pracy spowodowanego koniecznością osobistego sprawowania opieki nad dzieckiem ).
Sytuację pogorszyło rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie rodzin zastępczych (Dz. U. nr 63, poz. 713), z dnia 8 lipca 1999r. które spowodowało, że wiele rodzin zastępczych znalazło się w trudnej sytuacji materialnej. Kwota, która była przyznawana poprzednio na pokrycie kosztów związanych z utrzymaniem dziecka w rodzinie zastępczej jest w tej chwili uzależniona od dochodów rodziny (przy czym nie było do końca jasne co wlicza się w dochody). W wielu rodzinach zawiązanych po styczniu 99r, drastycznie zmniejszono wypłacane do tej pory środki, a w niektórych przypadkach w ogóle nie podpisano z rodzinami zastępczymi umowy ze względu na brak funduszy. Ograniczono także pomoc wychowankom rodzin zastępczych do 18 roku życia (poprzednio młodzież ucząca się mogła korzystać z niej do 24 roku życia). Ze względu na te i inne jeszcze mankamenty dokumentu, pojawiły się liczne protesty, duża grupa osób indywidualnych a także organizacji społecznych.
Wydaje się oczywiste, że rodzina zastępcza powinna korzystać z dodatkowych świadczeń, stanowi to naturalną konsekwencję faktu, że wychowuje dziecko nie swoje, starając się je uchronić tak przed negatywnymi skutkami wychowania zakładowego, jak i przed niepożądanym wpływem środowiska rodziny naturalnej.
Złe warunki bytowe są często jednym ze źródeł patologicznych zjawisk w rodzinie. Niestety zdarzają się przypadki tworzenia fikcyjnych rodzin zastępczych, np. przez dziadków wspólnie zamieszkujących z rodzicami dziecka - po to, aby otrzymać pieniądze. Dlatego tak ważne jest właściwe zrozumienie pojęcia rodziny zastępczej oraz jej funkcji.
Rodzina zastępcza jako środowisko wychowawcze
Socjalizacja, uspołecznienie, wychowanie i środowisko wychowawcze
Ogromną rolę w procesie socjalizacji odgrywa poznanie otoczenia, siebie, ludzi. Znajomość świata zewnętrznego, jego cech fizycznych i psychicznych umożliwia odkrywanie samego siebie, co daje podstawy do funkcjonowania w określonych rolach. Zdobywaniu wiedzy o ludziach i przedmiotach towarzyszy prawie równolegle umiejętność ich oceniania. Kształtuje się znajomość zasad i reguł, norm moralnych obowiązujących w grupach społecznych, w których żyjemy. Z procesem tym wiąże się działanie. Postawa bierna nie sprzyja prawidłowej socjalizacji jednostki. Poprzez aktywność dziecko uczy się określonych form zachowań, kształtuje swoje relacje z ludźmi. Uczucia zarówno pozytywne, jak i negatywne są nieodłącznym elementem tego zjawiska
Przez uspołecznienie rozumiemy rozwój dziecka, umiejętności zachowania się w życiu zbiorowym, sensowne reakcje na zachowanie innych ludzi, porozumiewanie się zgodne z przyjętymi obyczajami. Wychowanie jest ściśle związane z socjalizacją. Przez wychowanie w szerokim pojęciu, rozumie się różne niezaplanowane wpływy; w ujęciu węższym wyłącznie celowe zinstytucjonalizowane działanie (przemyślany, sterowany, proces).
Miejscem, gdzie procesy te zachodzą jest środowisko wychowawcze. Rodzina uznawana jest za podstawowe, naturalne środowisko wychowawcze. Rodzina oddziaływuje na socjalizację dziecka poprzez: warunki bytowe, strukturę, status społeczny, sposób życia, zainteresowania członków rodziny, obyczaje, stabilność. Środowisko rodzinne socjalizuje również przez dobór przedmiotów (mebli, ubrań, żywności, zabawek) oraz przez ukazywanie sposobów obchodzenia się z nimi. Dziecko wychowujące się w rodzinie uczy się słuchając rozmów i dyskusji członków swojej rodziny, krewnych, znajomych, rodzeństwa - zdobywa ogromny zasób ważnych informacji, słów, pojęć; rozwija zdolność przyczynowo - skutkowego myślenia. Uczy się mimo woli w czasie spaceru czy zabawy. Za bardzo istotny aspekt oddziaływania środowiska rodzinnego uznawana jest stymulacja rozwoju dziecka.
Z punktu widzenia prawnego rodzina naturalna i zastępcza różnią się od siebie to oczywiste. Trudniej jest odpowiedzieć na pytanie co różni je pod względem socjologicznym i pedagogicznym. Czy zastępcze środowisko rodzinne posiada jakąś specyficzną cechę, która świadczyłaby o jego swoistości i inności?
Podstawowe funkcje rodziny zastępczej
Sposób i zakres realizacji funkcji jakie rodzina winna wypełniać bardzo wyraźnie wpływają na życie dziecka.
Według Z . Tyszki funkcje rodziny to:
funkcje biopsychiczne: prokreacyjna i seksualna
funkcje ekonomiczne: materialno - ekonomiczna i opiekuńczo - zabezpieczająca
funkcje społeczno - wyznaczające: klasowa i legalizacyjno
kontrolna
funkcje socjopsychologiczne: socjalizacyjno-wychowawcza, kulturalna, rekreacyjno - towarzyska, emocjonalno - ekspresyjna.
Prawnicy zajmujący się problematyką rodzin zastępczych są zgodni, że funkcje rodziny naturalnej i zastępczej są inne. W rodzinach zastępczych często występuje ograniczenie funkcji opiekuńczej ze względu na udział rodziców naturalnych. Z kolei ma miejsce realizacja dodatkowych zadań kompensacyjnych, reedukacyjnych i profilaktycznych. Rodzina zastępcza jest trudną formą opieki dla obu stron: dla dziecka ponieważ jest wzięte na wychowanie na określony czas, nie ma wpływu na swoją sytuację życiową; dla rodziców zastępczych bo brak im komfortu psychicznego (np. na skutek ingerencji rodziny naturalnej lub z powodu różnych trudności jakie ich spotykają). Podsumowując należy podkreślić, że każda rodzina zastępcza, która otacza dziecko miłością i daje mu poczucie bezpieczeństwa jest wartościową formą opieki.
Przedmiot, cele i problemy badawcze oraz metody badań
Przedmiotem badań jest rodzina zastępcza, zaś bezpośrednim celem odpowiedź na pytanie: jakie jest i jak funkcjonuje środowisko wychowawcze rodzin zastępczych w Lublinie?
Problemy badawcze sformułowane zostały następująco:
1. Czy są - jeśli tak to jakie związki rodzin zastępczych ze szkołą?
2. Jakie są warunki materialne i mieszkaniowe rodzin zastępczych?
3. Jak kształtuje się uczestnictwo w kulturze członków rodziny, również na terenie domu rodzinnego (także wykształcenie członków rodziny )?
4. Jak przedstawia się ukształtowanie szeroko pojętej struktury rodziny, odzwierciedlającej nie tylko liczbę i rodzaj jej członków, ale również układ ich pozycji i ról społecznych, charakter i siłę więzi społecznych i emocjonalnych?
5. Czy są pełnione przez rodziny zastępcze ich podstawowe funkcje, jeśli tak to w jaki sposób?
Badania zostały przeprowadzone w roku szkolnym 1992/93. W tym czasie na terenie Lublina funkcjonowało ogółem 320 rodzin zastępczych, w których wychowywało się 400 dzieci w wieku od 0 do 25 lat. Badania objęły 160 rodzin zastępczych, 174 dzieci w wieku od 7 do 15 lat, w tym 91 dziewcząt i 83 chłopców. Podstawową metodą zbierania odpowiednich informacji pozwalających na rozwiązanie postawionych problemów był sondaż. Zastosowano wywiad kwestionariuszowy, rolę techniki pomocniczej pełniła obserwacja. Skonstruowane zostały trzy kwestionariusze wywiadu: dla rodziców zastępczych, dla dziecka oraz dla wychowawców klasowych.
Charakterystyka badanych rodzin zastępczych
Analiza objętych badaniem rodzin uwzględnia następujące elementy:
liczebność
stopień pokrewieństwa
liczba rodzeństw
wiek rodziców zastępczych
zawód opiekunów
wiek dzieci przebywających w tych rodzinach
Liczba osób tworzących rodzinę zastępczą waha się od 2 do 9. Ponad 1/3 stanowią rodziny niepełne. Zdecydowanie najliczniejszą grupą są rodziny składające się z 3 osób. Z badań wynika również, że kobiety częściej od mężczyzn podejmują się trudnej roli rodzica zastępczego. Wśród rodzin spokrewnionych najczęściej rolę rodziców zastępczych pełnią dziadkowie, czasami pradziadkowie. Zdecydowanie rzadziej opiekunami zostają ciocie, wujkowie, dalsi krewni nie zobowiązani do alimentacji. Do najrzadszych przypadków należy wychowywanie przez rodzeństwo. 10% wszystkich rodzin zastępczych stanowią rodziny obce.
Liczba rodzeństw w przebadanych rodzinach zastępczych nie jest duża wynosi 13, chociaż większość dzieci pochodzi z rodzin wielodzietnych. Oznacza to, że pomiędzy teorią o nie rozdzielaniu rodzeństw a praktyką istnieją poważne rozbieżności.
Wiek rodziców jest ważną zmienną wpływającą na środowisko wychowawcze. Zaawansowany wiek rodziców zastępczych jest bezpośrednią przyczyną zwiększającej się dysfunkcjonalności rodziny. Wraz z wiekiem zmniejszają się zdolności zarobkowe rodziny, obniża sprawność fizyczna opiekunów, zwiększa tzw. różnica pokoleniowa, która nie sprzyja trwałym i mocnym więzom między rodzicami zastępczymi a wychowankiem. Wśród zbiorowości badanej najliczniejszą grupę stanowiły osoby w wieku 56-65 lat, czyli typowym dla dziadków, a nie rodziców. Najstarszą osobą wychowującą dziecko była 83 letnia babcia.
Kolejnym czynnikiem uwzględnionym w badaniach był rodzaj wykonywanej przez opiekunów pracy. Wśród mężczyzn najliczniejszą grupę stanowili pracownicy fizyczni wykwalifikowani - 51,3%, druga pod względem liczebności była grupa pracowników niewykwalifikowanych - 30%. Matki zastępcze to w 56% pracownice niewykwalifikowane, w 26% pracownice umysłowe (nauczycielki, pracownice wyższych uczelni, pielęgniarki). Należy jednak pamiętać, że rodzice zastępczy to przede wszystkim osoby starsze, a więc emeryci i renciści. Dlatego też aż w 110 przypadkach na 173 nikt w rodzinie nie pracował, co stanowi 63,6%, tylko w 18 przypadkach ( 10,4%) pracowali oboje rodzice. Ta sytuacja ma dwojaki aspekt społeczny. Z jednej strony niepracujący rodzice mogą cały swój czas i uwagę poświęcić dziecku, z drugiej jednak zostaje wyeliminowany czynnik wychowawczy, kreowany przez rolę zawodową rodzica. Dziecko nie widzi powiązania pomiędzy wykonywaną pracą a dochodami rodziny. Okazało się, że w badanej grupie najmniej było dzieci w wieku 7 - 10 lat (z klas I - III ), stanowiły 34,1% ; 65,9% to wychowankowie w wieku 11 - 15 lat. W wypadku płci różnica jest niewielka o 8 więcej było dziewczynek.
Z badań określających wpływ struktury rodziny na warunki materialno - bytowe wynika, że struktura rodziny zastępczej jest nieistotna dla stwarzanych przez nią warunków materialno - bytowych (takich, jak: wyposażenie mieszkań w CO, gaz, ciepłą wodę i wannę czy posiadanie przez dziecko własnego łóżka i biurka). Ponadto badania wykazały m.in., że większość wychowanków wzrasta w atmosferze miłości i czułości, choć czasami wychowawcy narzekali na zbytnią troskliwość i nadopiekuńczość rodziców zastępczych.
Sytuacja rodzinna dzieci z rodzin zastępczych
Potoczne przekonanie, że dzieci przyjmowane do rodzin zastępczych pochodzą najczęściej ze środowisk będących źródłem zagrożenia moralnego znajduje potwierdzenie w badaniach, jednakże nie jest to reguła. Najczęstszym powodem trafienia dziecka do rodziny zastępczej był brak opieki ze strony rodziców naturalnych, przejawiający się całkowitym brakiem zainteresowania losami dziecka. Drugą w kolejności przyczyną niewywiązywania się z obowiązków rodzicielskich był alkoholizm obojga lub jednego z rodziców. Inne przyczyny to: śmierć lub choroba, rozwód, nieporozumienia w rodzinie, prostytucja, pobyt w zakładzie karnym. Przyczyny niesprawowania pieczy nad dzieckiem są zróżnicowane, ale w konsekwencji sprowadzają się do trzech zasadniczych: po pierwsze rodzice naturalni nie mogą sprawować opieki nad dzieckiem, np. z powodu choroby; po wtóre nie potrafią tego czynić, np. z powodu bardzo młodego wieku lub też nie chcą tego robić, wykazując w tym względzie zdecydowanie złą wolę.
W badanej grupie 9,8% dzieci trafiło do rodzin zastępczych z domów dziecka, jeden chłopczyk został przyjęty przez swoje rodzeństwo, 6,4% dzieci znalazło się w rodzinach zastępczych na wniosek rodziców naturalnych lub za ich zgodą. Najliczniejszą grupę stanowiły dzieci, które opiekunów zastępczych znalazły dzięki ingerencji sądów opiekuńczych - 83,2%.
Przerażający jest fakt, że 89% podopiecznych rodzin zastępczych to sieroty społeczne, których rodzice niemal w 100% są pozbawieni władzy rodzicielskiej, a to z kolei oznacza, że dzieci zostały zabrane ze środowisk zagrażających ich zdrowiu i życiu. Zdaniem opiekunów zastępczych w 48,4% kontakty z rodzicami naturalnymi wpływają na dzieci bardzo źle, w 32,6% pozytywnie a w 19,0% obojętnie.
Najliczniejszą grupę badanych dzieci stanowiły te, które w rodzinach zastępczych przebywały do 5 lat (50,3%), najmniej liczną od 11 do 15 lat (15,6%). Badania udowodniły, że czas pobytu dziecka w rodzinie zastępczej, gdy ma ono za sobą najtrudniejszy pierwszy rok, przestaje mieć zasadnicze znaczenie we wzajemnych kontaktach dziecko - rodzice zastępczy.
Warunki materialno - bytowe rodzin zastępczych
Sytuacja materialno - bytowa rodziców zastępczych jest ważnym czynnikiem wpływającym na stan zaspokojenia biopsychospołecznych potrzeb dziecka.
Jako główne wskaźniki zostały uwzględnione:
miesięczne dochody rodziny w przeliczeniu na jednego członka
warunki mieszkaniowe
wyposażenie mieszkań
korzystanie z różnych form pomocy
Okazało się, że 34,1% dzieci wychowuje się w bardzo trudnych warunkach materialnych a tylko 7,5% w rodzinach o dochodach na poziomie średniej krajowej. Na ogół jednak warunki mieszkaniowe były dobre, panował w nich ład i porządek. Negatywny wyjątek stanowiło kilkanaście rodzin, gdzie główną przyczyną zaniedbań był alkohol. Z pozaustawowych form pomocy korzystało stale bądź okazjonalnie ponad 50% rodzin zastępczych.
Atmosfera wychowawcza
Na atmosferę wychowawczą w środowisku rodzinnym wywiera wpływ cała gama czynników, między innymi: struktura rodziny, możliwości zaspokajania potrzeb w rodzinie oraz wszelkie czynniki dezintegrujące, a zwłaszcza alkoholizm i karalność członków rodziny. Przy wystąpieniu negatywnych czynników, zdaniem P. Kryczki, istotne znaczenie ma tzw. więź podmiotowa, istniejąca między dzieckiem i przynajmniej jednym z członków rodziny. Po pierwsze wpływa ona na atmosferę wychowawczą, po wtóre chroni dziecko przed działaniem wspomnianych negatywnych czynników.
Z relacji wychowawców u 90% dzieci podstawowe potrzeby były zaspokojone. Dzieci bardzo dobrze ubranych i zadbanych było 17,9%, dobrze-72,8%, dzieci zaniedbane i brudne stanowiły 4,0%; nie uzyskano informacji o 5,2% badanych. Stan zdrowia dzieci nie był najlepszy, 19,7% to dzieci chore lub chorowite (najczęściej zdarzały się przewlekłe zapalenia oskrzeli, anginy, astma, nerwice).
Wiemy jednak, że samo zaspokojenie podstawowych potrzeb dziecka nie świadczy automatycznie o życzliwej, pełnej miłości postawie opiekuna. Istnieje bowiem sfera psychoemocjonalnych, które jeśli nie zostaną zaspokojone, najprawdopodobniej wywołają sieroctwo duchowe zwane też sieroctwem psychicznym. Jest ono subiektywnym stanem psychicznym wyrażającym się głównie w poczuciu braku zainteresowania ze strony rodziców, niespędzaniu z nimi czasu wolnego. Dziecko jest pozostawione" samo sobie". Wśród badanych 45% dzieci rzadko spędzało czas wolny z rodzicami zastępczymi a 16% w ogóle tego nie robiło. Ponad połowa opiekunów nie wie kim dziecko chciałoby zostać w przyszłości.
Szczególną wagę w kształtowaniu atmosfery wychowawczej rodziny zastępczej ma system nagradzania i karania. Otóż 85,5% dzieci rodzice nagradzali, 61% wymierzali kary, przy czym blisko 10% wychowanków było tylko karanych a wobec 13% nie stosowano żadnego systemu nagród i kar. Kary cielesne (9,6%) znalazły się na trzecim miejscu po zakazie wychodzenia z domu (48%) oraz perswazji słownej (29,8%). Z danych wynika, że zła atmosfera wychowawcza występuje w 10-13% zastępczych środowisk wychowawczych. Wpływ niekorzystnej atmosfery wychowawczej na poszczególne dzieci jest niezwykle trudny do ocenienia. Należy zauważyć, że atmosfera wychowawcza danej rodziny może ulegać zmianom.
Dziecko w rodzinie zastępczej
Udział dziecka w życiu nowej rodziny
Dzieci przyjmowane do rodzin zastępczych natrafiały na pewien ukształtowany już typ stosunków wewnętrznych, do których musiały się najczęściej dostosowywać, mając na nie również pewien wpływ. Po trudnym okresie adaptacji zaczynały powoli włączać się w rytm nowego życia rodzinnego. Zostały im przydzielone stałe obowiązki, musiały chodzić do szkoły i odrabiać lekcje, czego dotychczas od nich nie egzekwowano.
Za dobre wyniki w nauce były często nagradzane, za złe karane. Chodziły do kina, na spacery, musiały wracać o określonej porze. Dla wielu dzieci było to sporą zmianą. Wychowywane dotychczas w środowiskach zdemoralizowanych i przestępczych pozbawione były jakiegokolwiek nadzoru i opieki. Większość rodziców naturalnych badanej grupy pozbawiona była praw obywatelskich, w 98,3% opiekunami prawnymi byli rodzice zastępczy. Z prawnego punktu widzenia ingerencja rodziców biologicznych w sprawy wychowania została zabroniona. W rzeczywistości na 154 żyjących rodziców naturalnych z 95 osobami rodzice zastępczy utrzymują kontakty lub do utrzymywania ich są zmuszeni, co wynika z bezpośredniego sąsiedztwa. Zdarzały się przypadki natrętnego odwiedzania dziecka wbrew woli jego i opiekunów, czasami rodzice zastępczy godzili się na kontakty z naturalną rodziną mimo ich ujemnego wpływu, widząc ogromną tęsknotę dziecka.
Do zadań realizowanych przez rodziny zastępcze należą między innymi funkcje profilaktyczna i reedukacyjna. Funkcja profilaktyczna powinna polegać przede wszystkim na chronieniu dziecka przed ujemnymi wpływami środowiska patologicznego, na uniemożliwieniu kontaktów z nim (jednak 61,7% rodzin zastępczych utrzymuje kontakty z pozbawionymi władzy rodzicami).
Funkcja reedukacyjna łączy się z profilaktyczną, kładzie się w niej duży nacisk na właściwe zagospodarowanie czasu wolnego wychowanka. Wskazane jest częste przebywanie z dzieckiem i duże wyczulenie na problemy, które ma i które stwarza.
U ponad połowy dzieci występowały różnego rodzaju problemy, często związane z nauką szkolną. W ocenie wychowawców zdecydowanie negatywnie wypadło 15% dzieci, były one agresywne, kłótliwe, często wulgarne i niezdecydowane, 6,4% uczniów nie uczestniczyło w życiu klasy, największa liczba badanych (30, 6%) niczym się na tle klasy nie wyróżniała, zaś 27% wyróżniało się w sposób pozytywny. Na zadane dzieciom pytanie: w jaki sposób spędzają czas wolny - większość odpowiedziała - na podwórku, np.: grając w piłkę lub jeżdżąc na rowerze, w 10,4% czytały książki, w 6,8% oglądały telewizję. W niewielu przypadkach dzieci urządzały z rodzicami wycieczki za miasto lub chodziły na spacer. Wynika stąd, że dominujący wpływ na organizację czasu wolnego badanych dzieci mieli rówieśnicy. Z przeprowadzonych badań można wywnioskować, że rodziny zastępcze obce stanowią lepsze środowisko wychowawcze niż rodziny spokrewnione, a tym samym stwarzają odpowiedniejsze warunki do realizacji funkcji spoczywających na rodzinie zastępczej. Cechuje je wyższy w porównaniu z rodzinami spokrewnionymi poziom wykształcenia opiekunów, mniejsza liczba wychowywanych w nich dzieci a także brak przejawów patologii społecznej i w związku z tym sprawniejsze pełnienie funkcji wychowawczych. Rodziny obce są ponadto rodzinami zastępczymi z własnego wyboru, nie zaś z konieczności wynikającej z pokrewieństwa z dzieckiem. Są zatem do tej roli bardziej przygotowane, podlegają też większemu społecznemu osądowi.
Specyfika terapeutycznej rodziny zastępczej
Rodziny terapeutyczne oprócz wszystkich funkcji typowych dla zastępczego środowiska wychowawczego przyjmują na siebie dodatkowo niezmiernie ważną funkcję leczniczo - rehabilitacyjną. Przyjęcie do rodziny dziecka specjalnej troski, przejawiającego zaburzenia w rozwoju umysłowym, emocjonalnym czy też posiadającego poważne schorzenia somatyczne wymaga od rodziców zastępczych włączenia się w skomplikowany proces rehabilitacji. Od ich wytrwałości, serca i zaangażowania zależą w dużej mierze wyniki leczenia. Dlatego wymagane jest, aby osoby podejmujące się tej pracy posiadały odpowiednie kwalifikacje zawodowe lub umiejętności w tym kierunku. Ważny jest dobry stan zdrowia fizycznego i psychicznego, odpowiednie warunki mieszkaniowe, stałe źródło utrzymania, uregulowana sytuacja rodzinna i harmonijne pożycie małżeńskie.
Do obowiązków terapeutycznej rodziny zastępczej należy stała współpraca z Ośrodkiem Adopcyjno- Opiekuńczym TPD, terapeutą oraz leczenie dziecka pod kierunkiem specjalisty. W trakcie badań przeprowadzonych na terenie Lublina terapeutycznych rodzin zastępczych sprawujących pieczę nad dziećmi w wieku 7 - 15 lat było 10, stanowiło to 6,3% ogółu rodzin zastępczych wychowujących dzieci w tym przedziale wiekowym na terenie miasta.
W rodzinach wychowujących dziecko chore lub niepełnosprawne szczególnej wagi nabierają postawy rodzicielskie, których podstawową cechą powinna być akceptacja dziecka takim jakie ono jest, a następnie rozumna ocena jego możliwości. W badanej grupie rodzice akceptowali dzieci z ich zaletami i wadami, co nie znaczy, że nie starali się pewnych negatywnych cech usunąć w trakcie wychowania. Rodzice rozumieli potrzeby swych dzieci w zakresie poszerzania działań, poznawania wszystkiego, co je otacza, przebywania w gronie rówieśników i wiedzieli, że tych naturalnych dążeń dziecka nie powinni hamować, nawet jeśli jest ono niepełnosprawne lub chore.
Pojawiły się jednak postawy nadmiernie chroniące dziecko. Wynikały one z lękowego nastawienia wywoływanego niekorzystnym stanem zdrowia wychowanka. Postawa ta wystąpiła u dwóch matek zastępczych, które w każdej sytuacji życiowej dostrzegały zagrożenie dla dziecka i starały się je przed nim uchronić. Takie skoncentrowanie się na dziecku wpłynęło na zakres obowiązków wychowanków oraz na stosowany wobec nich system kar i nagród. Dzieci w tych rodzinach nie miały poza nauką żadnych obowiązków, nie były też karane za przewinienia. W pozostałych rodzinach dzieci na ogół brały udział w pracach domowych, miały przydzielone określone obowiązki dostosowane do ich wieku i możliwości. Stan zdrowia dzieci przede wszystkim niekorzystnie odbił się na ich karierze szkolnej. Dzieci te z reguły podejmowały naukę w placówkach specjalnych. Warto podkreślić, że wszyscy rodzice utrzymywali stały kontakt ze szkołą i w miarę możliwości starali się pomagać dzieciom w nauce.
Rodziny zastępcze sprawowały opiekę nad dziećmi z różnymi schorzeniami (mózgowe porażenie dziecięce z szeregiem współwystępujących objawów, niewydolności aparatu ruchu, napięcia mięśni; zaburzeniami wzroku, słuchu, mowy) zapewniając im stałą specjalistyczną opiekę lekarską. Dzieci były poddawane różnym zabiegom, m.in. kinezyterapii, leczeniu farmakologicznemu, rehabilitacji logopedycznej, oddziaływaniu psychologiczno - pedagogicznemu. Ich stan zdrowia w 8 przypadkach uległ dużej poprawie od kiedy znalazły się w rodzinach zastępczych. Rodzice zastępczy nie tylko dbali o to, aby kontrola stanu zdrowia dziecka prowadzona była systematycznie, ale wykazywali zainteresowanie i chęć kontynuowania, w miarę możliwości zabiegów usprawniających w domu. Uzasadnione jest więc twierdzenie, że rodzice zastępczy wywiązywali się ze swych zadań bardzo dobrze
Przy ogromnym zaangażowaniu i trudzie jaki podejmowali opiekunowie niewystarczająca okazała się pomoc rodzinom terapeutycznym. Dotyczyło to sfery materialnej, ale również różnych form pomocy socjalnej, takich jak starania o dodatkowe metraże i odpowiednie wyposażenie mieszkań, a także pomocy pielęgniarskiej przy opiece i pielęgnacji najciężej chorych.
Na podstawie zebranego materiału można sądzić, że zastępcza rodzina terapeutyczna odgrywała pozytywną rolę w życiu badanych dzieci, a trudności wychowawcze i niepowodzenia dydaktyczne zdarzały się nie częściej niż w rodzinach własnych.
Podsumowanie
Nawet jeśli rodzina zastępcza nie zastąpi dziecku w pełni utraconej rodziny naturalnej, jeżeli nie uchroni go przed poczuciem krzywdy z powodu odtrącenia przez własnych rodziców, to należy przypuszczać, że pozytywne skutki wychowawcze przeważą nad negatywnymi. Dziecko wychowujące się w rodzinie wzrasta w środowisku bardziej naturalnym i bliższym życiu rodzinnemu i społecznemu, niż to ma miejsce w domu dziecka.
W obliczu rosnącej liczby dzieci opuszczonych i zaniedbanych rodzina zastępcza jako jedna z form wychowania - najbardziej zbliżona charakterem do rodziny naturalnej, stanowi bardzo ważny element w systemie opiekuńczo - wychowawczym. Dlatego tez słuszne jest kontynuowanie prac nad jej udoskonaleniem i stwarzaniem takich warunków, które pozwoliłyby rodzicom zastępczym na pełną realizację zadań wychowawczych