Sieroctwo

Sieroctwo jest problemem, który od dawna stanowi przedmiot zainteresowań pedagogów i psychologów, pracowników zakładów opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych, działaczy społecznych i szerokich kręgów społeczeństwa. Pojęcie sieroctwa wiąże się ze stanem pozbawienia dzieci, trwale lub przejściowo, szans wychowywania we własnej rodzinie, ze względu na brak odpowiednich warunków opiekuńczo wychowawczych. Rozróżnia się sieroctwo naturalne, spowodowane śmiercią rodziców i społeczne, gdy rodzice dzieci nie chcą, nie mogą lub nie potrafią wypełniać swoich obowiązków rodzicielskich. Decyzją sądów rodzinnych osobom tym została ograniczona, zawieszona lub odebrana władza rodzicielska. Istnieją tu także przypadki zrzeszenia się praw do dziecka, tak zwana zgoda blankietowa na adopcję. Liczba małoletnich, czyli dzieci do 18 roku życia znajdujących się pod nadzorem sądów opiekuńczych wyniosła w 1996 roku 164,8 tysięcy w tym 6,4 tysiące sierot naturalnych. Dzieci zostają powierzone opiece zastępczych środowisk o charakterze rodzinnym lub instytucjonalnym. Z pojęciem sieroctwa wiąże się także pojęcie sieroctwa duchowego, odnoszące się do sytuacji osamotnienia dziecka w rodzinie własnej, a więc do braku opieki i wsparcia ze strony rodziców biologicznych. Dzieci pozbawione możliwości wychowywania się w rodzinie, w atmosferze miłości i zrozumienia, mają prawo do specjalnej ochrony i pomocy ze strony państwa. Przy wyborze odpowiednich rozwiązań należy uwzględnić wskazania związane z zachowaniem tożsamości dziecka i jego prawa do utrzymywania kontaktów z rodzicami, z wyjątkiem przypadków, gdy jest to sprzeczne z interesem dziecka. To nowe spojrzenie na dziecko i jego rodzinę. Dotychczasowy system opieki nad dzieckiem zabezpieczał dziecko, jednak nie zobowiązywał do podejmowania działań na rzecz uzdrowienia rodziny. Zmiany, jakie dokonały się w ostatnich latach w systemie opieki uwzględniają pomaganie dziecku, pracę z rodziną nad rozwiązywaniem problemów leżących u podstaw dysfunkcjonalności wychowawczej i terapię zaburzonych relacji. Większy nacisk kładzie się także na rozwój zastępczych środowisk rodzinnych, długo- i krótkoterminowych. Pojęcie sieroctwa społecznego wyklucza najczęściej rodziców, zamiast ich wspierać, dlatego też coraz częściej w opracowaniach mówi się o zagrożonym dzieciństwie, z podkreśleniem nadziei na szybki powrót dziecka do rodziny podejmującej współpracę w zakresie poprawy swego funkcjonowania społecznego. Liczba sierot społecznych systematycznie u nas wzrasta, o czym świadczy m.in. analiza sytuacji rodzinnej wychowanków domu dziecka. Ponad 65% wychowanków tej placówki opieki całkowitej posiada jednego bądź oboje rodziców. Problem sieroctwa społecznego wykazuje tendencje wzrostowe także w skali światowej. Rokrocznie wzrasta liczba spraw o pozbawienie, zawieszenie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej. Fakt ten z jednej strony jest przejawem patologii społecznej, z drugiej natomiast stwarza pilną potrzebę prowadzenia badań związanych z sytuacją opiekuńczo-wychowawczą dziecka przeniesionego do nowego środowiska. Opiekę nad dzieckiem osieroconym sprawują w Polsce domy małego dziecka, domy dziecka, rodzinne domy dziecka, rodziny zastępcze, pogotowia opiekuńcze i rodziny adopcyjne oraz kontraktowe. Najbardziej naturalnym przygotowaniem dziecka do samodzielnego życia w społeczeństwie jest wychowanie w rodzinie własnej. Już od chwili urodzenia dziecko nawiązuje tam kontakt emocjonalny z matką, a następnie z innymi członkami rodziny. Największa wartość wychowawcza rodziny macierzystej, decydująca o jej trwałości wynika właśnie z więzi uczuciowej, która łączy członków swoistej wspólnoty. Fakt, że rodzina jest naturalnym, koniecznym i niezastąpionym środowiskiem życia, rozwoju i wychowania dziecka, nie podlega więc żadnej wątpliwości. W związku z tym można uważać za pewne, iż pozbawienie dziecka tego środowiska powoduje w jego rozwoju i wychowaniu nieuniknione zaburzenia. Dziecko-sierota społeczny odczuwa i przeżywa swą sytuację boleśnie, jako odrzucenie emocjonalne i osamotnienie wśród dorosłych. Świadomość tego, iż jest się przez rodziców kochanym i akceptowanym stanowi podstawę bezpieczeństwa dziecka, przyczynie się do pokonywania trudności szkolnych i życiowych oraz właściwego przystosowania w środowisku rówieśników. „Brak tej świadomości potrafi odsunąć dziecko na margines życia społecznego i koleżeńskiego, odebrać zaufanie do ludzi wiarę we własne siły. Niezaspokojenie potrzeb emocjonalnych ogromnie utrudnia dziecku wejście w prawidłowe kontakty z innymi ludźmi, z rzeczywistością w ogóle. Stąd często zaburzenia osobowości, które trudno zlikwidować, w niektórych przypadkach mogą być wręcz nieodwracalne”.1 Jedną z form całkowitej, okresowej opieki dla dzieci opuszczonych, pozbawionych opieki rodzicielskiej, które z powodu przeszkód prawnych-rodzice nie zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej lub wieku-dzieci starsze nie mogą być przysposobione jest właśnie rodzina zastępcza. Rodzina zastępcza powstaje wtedy, gdy małżeństwo lub osoba nie pozostająca w związku małżeńskim bierze na wychowanie nie więcej niż trójkę dzieci, gdzie w przypadku rodzeństwa ta liczba może być wyższa, przy czym miedzy tymi osobami a dziećmi nie powstają takie same skutki prawne jak przy adopcji. W doborze rodziny zastępczej uwzględnia się następujące czynniki:
 pierwszeństwo mają rodziny spokrewnione lub spowinowacone z dzieckiem albo wskazane przez rodziców;
 rodzeństwo umieszcza się w jednej rodzinie zastępczej;
 między rodzina zastępczą a dzieckiem powinna być odpowiednia różnica wieku;
 umieszczenie w danej rodzinie dziecka, które ukończyło 13 rok życia, wymaga jego zgody;
 kandydaci na rodziców zastępczych powinni być przygotowani do sprawowania opieki nad tymi dziećmi-odpowiednie szkolenie i przygotowanie zapewnia starosta.
Rodziny zastępcze otrzymują pomoc finansową na utrzymanie każdego dziecka, dotychczas 40 % przeciętnego, miesięcznego wynagrodzenia w kraju, natomiast w przypadku dzieci do lat 2, dzieci oczekujących w rodzinie zastępczej na adopcję, jak również dzieciom odbiegającym od normy rozwojowej kwalifikujących się do kształcenia specjalnego, pomocy profilaktyczno-wychowawczej i resocjalizacyjnej-100% przeciętnego wynagrodzenia. Nowością jest możliwość otrzymywania wynagrodzenia z tytułu świadczonych usług opiekuńczych i wychowawczych. Rodziny zastępcze zostają ustanowione na podstawie orzeczenia sądu w 99% lub umowy cywilno-prawnej powierzenia dziecka zawartej z odpowiednim starostą. Mówi o tym Dziennik Ustaw Nr 106 z 17 sierpnia 1998 roku poz. 668, art. 64. Liczba dzieci umieszczonych w rodzinach zastępczych stanowi około 70% wszystkich dzieci objętych opieka całkowitą. W 1997 roku funkcjonowały 39 524 rodziny zastępcze, w których wychowywało się ponad 51 tysięcy dzieci.
Rodziny zastępcze maja długie tradycje, jednak szerzej rozwinęły się dopiero pod koniec XVI wieku. Przyczynił się do tego francuski duchowny św. Wincenty a Paulo. W celu zmniejszenia śmiertelności dzieci przebywających w sierocińcach, umieszczał je u kobiet wiejskich. Próba wypadła korzystnie. Z biegiem lat ta forma opieki nad dziećmi upowszechniła się i nabrała charakteru świeckiego.
W Polsce rodziny zastępcze jako forma opieki rozwinęły się dopiero w latach międzywojennych. „Umieszczenie sierot u rodzin obcych za umówioną opłatą nie znajdowało u nas uznania, chociaż za granicą ta forma opieki jest szeroko stosowana. Niechęć tę tłumaczyć można zapoczątkowanymi jeszcze przed wojną nieudanymi próbami oddawania sierot na wieś, gdzie były one wyzyskiwane i wychowywane w okropnych warunkach”.2
W roku 1926 zarząd miasta Łodzi z powodu braku miejsc w zakładach opiekuńczych zorganizował, pod odpowiednią kontrolą, opiekę nad sierotami w rodzinach zastępczych, traktując tę formę jako przejściową do czasu powiększenia liczby miejsc w zakładach. Z czasem opieka ta utrwaliła się w Łodzi na stałe. W 1931 roku z inicjatywy Wandy Szumanówny powstał w Warszawie specjalny komitet mający za zdanie umieszczanie dzieci w rodzinach zastępczych. Uzyskane osiągnięcia zachęciły władze do rozszerzenia owej działalności na cały kraj. Od 1934 roku Ministerstwo Opieki Społecznej zaczęło tworzyć rodziny zastępcze na szerszą skalę. Przebywające tam dzieci miały zapewnioną na koszt państwa pomoc lekarską w ośrodkach zdrowia i szpitalach. Z rodzicami zastępczymi współpracowały poradnie wychowawcze oraz lekarze szpitali dziecięcych. W 1936 roku było w Polsce ogółem 6175 rodzin zastępczych, z tego 3354 w miastach i 2821 na wsi. Znajdowało w nich opiekę 8175 wychowanków. W 1938 roku liczba rodzin zastępczych wzrosła do 8447, z czego 5088 w miastach, a 3359 na wsi; obejmowały one opieką 10 617 wychowanków. Propagowana forma opieki nad sierotami, polegająca na umieszczaniu ich za opłatą u rodzin obcych, zaczęła się w Polsce coraz bardziej przyjmować i rozpowszechniać. Wszędzie tam, gdzie została ona zastosowana, dochodzi się zgodnie do wniosku, że opieka zlecona w rodzinach zastępczych ma w Polsce widoki powodzenia, powinna być jednakże stosowana z dużą ostrożnością, przede wszystkim pod stałą i umiejętną kontrolą.
W latach II wojny światowej tysiące sierot i dzieci opuszczonych umieszczono u obcych ludzi, którzy sprawując nad nimi opiekę w sytuacji powszechnego zagrożenia spełniali swój patriotyczny obowiązek. Rodziny zastępcze rozwinęły się bardzo intensywnie w pierwszych latach po wyzwoleniu. W roku 1946 przebywało w nich około 68 tysięcy dzieci. Centralizacja działalności opiekuńczo-wychowawczej w naszym kraju w latach 1950-1955 wpłynęła ujemnie na rozwój pozazakładowych form opieki nad dzieckiem, głównie rodzin zastępczych. Liczba dzieci umieszczonych w tych rodzinach spadła w latach 1946-1960 o ponad 50%. Zjawisko to tylko częściowo można wytłumaczyć zmniejszaniem się rozmiarów sieroctwa oraz rozwojem instytucji zabezpieczenia społecznego. Główną przeszkodą w rozwoju rodzin zastępczych była nikła pomoc materialna dla dzieci korzystających z tej formy opieki. Rozwój rodzin zastępczych w wybranych latach ilustruje następujące zestawienie:

Lata 1936 1938 1946 1949 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1982
Liczba dzieci 8173 10 617 68 000 73 000 49 015 33 358 28 879 15 634 10 554 22 178 27 782

W miarę rozwoju teoretycznych podstaw opieki nad dzieckiem coraz większa liczba pedagogów, psychologów i socjologów zwracała uwagę na wartość środowiska rodzinnego oraz niedostatki wychowania zakładowego. Wychowankowie placówek opieki nad dzieckiem przebywający w dużych grupach, ograniczeni regulaminem, zakazami i nakazami nie zawsze mają możliwości zaspokojenia swoich potrzeb psychicznych. Placówki zakładowe są przy tym bardzo kosztowne, a i ilość miejsc, jakimi dysponują nie jest wystarczająca w stosunku do istniejących potrzeb. Rodzina zastępcza stwarza dużo większe możliwości zaspokajania potrzeby bezpieczeństwa, miłości, więzi rodzinnej. Ponadto, i jest to najpoważniejszy argument, rodzina zastępcza pod względem funkcjonalnym i strukturalnym nie różni się prawie od naturalnej rodziny własnej. Ponownie więc zaczęto zwracać uwagę na rozwój rodzinnych form opieki-przysposobienia, rodzin zastępczych, stworzono także nową jej formę, a mianowicie rodzinny dom dziecka. Znaczny wzrost liczby rodzin zastępczych nastąpił od momentu wydania nowych przepisów regulujących ich funkcjonowanie.
Terminem rodziny zastępcze określa się takie rodziny, które na pewien okres, najczęściej do ukończenia nauki, uzyskania pełnoletności, bądź usamodzielnienia się, biorą pod opiekę i na wychowanie dziecko pozbawione rodziców lub znajdujące się w warunkach zagrażających jego zdrowiu bądź rozwojowi moralno-społecznemu. Otrzymują one pomoc materialną od państwa dla polepszenia warunków bytowych dziecka, pozostają tez pod kontrolą i opieką powołanej do tego celu instytucji oświatowo-wychowawczej wydziału oświaty i wychowania, urzędów dzielnicowych lub wojewódzkich, bądź też Towarzystwa Przyjaciół Dzieci. Dziecko pozostające w rodzinie zastępczej korzysta z wielu świadczeń, korzysta bezpłatnie ze żłobka i przedszkola. Zgodnie z obowiązującymi przepisami ma takie same prawa jak dziecko w rodzinie własnej, na przykład prawo do korzystania ze świadczeń zakładowego fundusze socjalnego rodziców zastępczych.
Można wyodrębnić kilka typów rodzin zastępczych funkcjonujących w naszym kraju. Przyjmując jako kryterium rodzaj więzi prawno-emocjonalnej łączącej dzieci i opiekunów wyróżniamy:
- rodziny zastępcze spokrewnione z dzieckiem i zobowiązane do świadczeń alimentacyjnych. Rodzicami zastępczymi są wówczas bracia, siostry bądź dziadkowie. Z sytuacją, w której dziadkowie pełnią rolę rodziców zastępczych spotykamy się w praktyce bardzo często. Rodzina taka, jak wykazały badania, stanowi dość specyficzne środowisko opiekuńczo-wychowawcze.
- rodziny spokrewnione z dzieckiem, ale ze względu na dalszy stopień pokrewieństwa nie zobowiązane do alimentacji. Niektóre z nich biorą dziecko na wychowanie tylko na pewien czas, na przykład w związku z długotrwałą chorobą rodziców naturalnych, ich pobytem w więzieniu, poważnymi konfliktami między rodzicami dziecka, przejściowym brakiem stabilizacji w rodzinie. Inne natomiast wychowują dziecko aż do momentu jego pełnoletności lub usamodzielnienia.
- rodziny obce nie pozostające w stosunku pokrewieństwa z dzieckiem przyjętym pod opiekę i na wychowanie. Do rodzin takich trafiają przeważnie wychowankowie państwowych placówek opiekuńczo-wychowawczych. Najbardziej korzystna dla dziecka jest sytuacja, w której opiekę nad nim przejmuje rodzina spokrewniona, niezależnie od stopnia pokrewieństwa. Więź uczuciowa i poczucie przynależności do rodziny ułatwiają wrastanie w nowe środowisko.
Ze względu na różnorodność sytuacji, w jakiej może znajdować się dziecko lub rodzina przyjmująca je pod opiekę i na wychowanie, można wyróżnić:
- rodziny spokrewnione z dzieckiem, które biorą dziecko pod opiekę i na wychowanie ze względu na łączące je z nim więzy pokrewieństwa;
- rodziny preadopcyjne, powstające przez przyjęcie do rodziny dziecka na okres przystosowania, poprzedzający właściwą adopcję-przysposobienie;
- rodziny, które mają zastąpić dziecku, pochodzącemu najczęściej ze środowisk zdemoralizowanych, rodzinę własną do momentu uzyskania przez nie możliwości samodzielnego utrzymywania się;
- rodziny zapewniające tylko czasową opiekę dziecku, bez zrywania kontaktów z rodziną naturalną, a nawet współpracujące z nią.
Ze względu na strukturę rodziny wpływającą w zdecydowany sposób na rodzaj kontaktów emocjonalnych między rodzicami zastępczymi a dzieckiem a także na atmosferę panującą w domu, można wyróżnić rodziny:
bezdzietne;
posiadające dorosłe dzieci;
posiadające nieletnie dzieci;
samotne matki lub samotnych ojców.
W celu zapewnienia dziecku prawidłowych warunków rozwoju fizycznego i psychicznego, kandydatom na rodziców zastępczych stawiane są określone wymagania. Rodzice zastępczy powinni:
posiadać obywatelstwo polskie i korzystać z pełni praw cywilnych i obywatelskich;
posiadać stałe miejsce zamieszkania;
mieć ukończone 24 lata;
posiadać odpowiednie warunki mieszkaniowe oraz stałe źródło dochodu;
odznaczać się dobrym stanem zdrowia, z wykluczeniem chorób psychicznych;
nie mogli być do momentu rozpoczęcia opieki nad dzieckiem pozbawieni władzy rodzicielskiej;
posiadać dobrą opinię obywatelską, dającą gwarancję należytego wykonywania obowiązków opiekuńczo-wychowawczych aż do usamodzielnienia się dziecka przyjętego na wychowanie;
posiadać zgodę współmałżonka na przyjęcie obowiązków rodziny zastępczej.
Zarządzenie z 1975 roku określiło także jakie kategorie dzieci kwalifikują się do rodzin zastępczych oraz jakie obowiązki ma spełniać rodzina wobec przyjętych pod opiekę wychowanków. Tak więc w rodzinie zastępczej mogą być umieszczone dzieci w wieku od lat 3 do 10, kwalifikujące się do placówek opieki całkowitej, a w szczególności:
sieroty naturalne;
dzieci tych rodziców, którym ograniczono lub zawieszono sprawowanie władzy rodzicielskiej, względnie jej pozbawiono;
dzieci niepełnosprawne, opóźnione w rozwoju, wymagające szczególnej opieki i troski;
dzieci znajdujące się w wyjątkowo trudnej sytuacji uniemożliwiającej zapewnienie elementarnych warunków opieki i wychowania.
Rodzina zastępcza spełnia wiele funkcji rodziny naturalnej, a przede wszystkim przejmuje te funkcje. Powinna zapewnić dziecku odpowiednie warunki materialno-bytowe. Stanowią one istotny element w prawidłowym funkcjonowaniu rodziny zastępczej. Nie wszędzie jeszcze są one zadowalające. Spotykamy niestety jeszcze mieszkania, w których brak podstawowych urządzeń, takich jak centralne ogrzewanie, gaz, toaleta, mieszkania przeznaczone w najbliższej przyszłości do rozbiórki oraz przeludnione. Są to na szczęście nieliczne przypadki, albowiem polityka naszego państwa, resortu oświaty i wychowania zmierza do stworzenia jak najlepszych warunków tym wszystkim, którzy podjęli się trudu opieki nad dzieckiem osieroconym i opuszczonym. Ważne jest, aby rodzice zastępczy zadbali o karierę szkolna dzieci, których opieki i wychowania się podjęli. Czynniki determinujące powodzenie w nauce nie różnią się w zasadzie od tych, z jakimi spotykamy się w rodzinach naturalnych. Niekorzystnie na pracę dziecka w szkole wpływają najczęściej: zła atmosfera domu rodzinnego, konflikty między rodzicami i ich niewłaściwy tryb życia oraz trudna sytuacja mieszkaniowa i materialna rodziny, w której żyje dziecko. Dodatkowym czynnikiem mogącym wywołać zaburzenia w karierze szkolnej dziecka jest brak kontroli lub kontrola niedostateczna ze strony rodziców. W większości badanych rodzin rodzice zastępczy po prostu nie są w stanie kontrolować nauki swego podopiecznego. Główną przyczyną tego zjawiska jest bądź zły stan ich zdrowia, bądź też niski poziom wykształcenia. W tym ostatnim przypadku dzieci wykorzystują brak wykształcenia swych opiekunów i nie odrabiają lekcji lub tez odrabiają częściowo. Niekiedy rodzice zastępczy nie chcą kontrolować nauki szkolnej dziecka w obawie przed ujawnieniem braku swej wiedzy. Rodzice zastep0czy o złym stanie zdrowia na ogół starają się zaspokoić potrzeby materialne podopiecznego, nie mają jednak już siły na nadzorowanie przebiegu jego kariery szkolnej, ani na kontakty ze szkołą. Jednak są tez rodziny zastępcze, w których rodzice starają się jak najbardziej pomagać dziecku w nauce i sprawują odpowiednią do tego celu kontrolę. Angażują się w działalność szkolną, są w pełni zainteresowani postępami szkolnymi dziecka, a nawet wraz z nim odrabiają zadania domowe. Istotną rolę w życiu dziecka odgrywa układ stosunków wewnątrzrodzinnych i jego pozycja w rodzinie. Na ogół dziecko staje się współpartnerem swych rodziców zastępczych, ma prawo zabierania głosu w podejmowaniu decyzji dotyczących całej rodziny. Niekiedy, szczególnie w rodzinach niepełnych dziecko w miarę dorastania przejmuje coraz więcej obowiązków nieobecnego rodzica. Istotne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania rodziny zastępczej ma układ stosunków między rodzeństwem, szczególnie między dzieckiem wziętym na wychowanie a dzieckiem własnym. W większości rodzin rodzice traktują jednakowo dzieci własne i przyjęte na wychowanie. Problemy wychowawcze, jakie rozwiązuje rodzina zastępcza nie różnią się w zasadzie od tych, jakie stoją przed rodziną naturalną. Aby wdrożyć dziecko do życia w społeczeństwie i prawidłowo ukształtować jego osobowość, stawia mu się określone wymagania, zgodne z możliwościami fizycznymi i psychicznymi. Dziecko pozbawione obowiązków wobec rodziny zaczyna z biegiem czasu przyswajać sobie konsumpcyjny styl życia, czuje się niepotrzebne, szuka możliwości zaspokojenia swych potrzeb ambicjonalnych poza domem. Takie sytuacje mają najczęściej miejsce tam, gdzie osoba sprawującą opiekę jest babcia. Kary i nagrody stosują rodzice zastępczy najczęściej w sytuacjach, gdy chodzi o naukę dziecka, natomiast rzadko w sprawach wychowawczych. Zwykle są to perswazje i zakazy. W wielu rodzinach stosowana jest nadal kara cielesna. Jest ona zjawiskiem niekorzystnym, gdyż może wywołać u dziecka lęk, agresję w stosunku do słabszych, a czasem wobec rodziców. Niekiedy dziecko, obawiając się kary, robi wszystko, aby jej uniknąć, posługując się nawet kłamstwem i ucieczką. Wśród nagród najczęściej stosowane są prezenty. W wielu rodzinach nagradza się dzieci pieniędzmi. Głównym celem dobrego zachowania się czy nauki bywa wówczas często nie chęć zrobienia przyjemności rodzicom czy własna satysfakcja, lecz pogoń za pieniędzmi. Zdarzają się jeszcze, na szczęście coraz rzadziej, rodziny, które operują tylko karami. Dzieci wychowywane w nich uczą się z biegiem czasu unikania kar, zaczynają się bronić kłamstwami, a między członkami rodziny powstaje atmosfera podejrzeń i nieszczerości. Dzieci z rodzin zastępczych zaspokajają swoje zainteresowania poprzez uczestnictwo w zajęciach pozalekcyjnych i pozaszkolnych, takich jak koła zainteresowań, pracownie, kluby, podobnie jak dzieci z rodzin naturalnych. Rzadziej jednak chodzą do kina i do teatru. Najczęstszą formą spędzania czasu jest oglądanie telewizji, czytanie książek, zabawy w domu lub na podwórzu. Dzieci z rodzin zastępczych najbardziej cenią książki podróżnicze, przygodowe, historyczne, a dzieci starsze także o problemach współczesnej młodzieży. Głównym źródłem książek są biblioteki szkolne i publiczne. Biblioteczki dzieci wychowujących się w rodzinach zastępczych są na ogół bardzo ubogie i zawierają pozycje mało wartościowe. Nie ma w nich czasami tak niezbędnych książek jak encyklopedie i słowniki. Rodzina zastępcza jest środowiskiem wychowawczym, zachowującym charakter rodziny własnej mimo braku więzi dziecka z rodzicami naturalnymi. W rodzinach zastępczych istnieją takie same problemy jak w rodzinach własnych. Rodziny zastępcze jednak podejmują ponadto zadania reedukacyjne i kompensacyjne. Mimo iż nie są to działania polegające na specjalnych zabiegach terapeutycznych, podejmowanie ich nadaje pracy rodzin zastępczych szczególną rangę społeczną. Francuski psychiatra, prof. M. Soule, nazwał rodzinę zastępczą trudną formą terapii, podkreślając, że jest ona znakomita, gdy osiągnie wynik pomyślny, lecz jeśli zawiedzie bywa gorsza od zakładu wychowawczego, bo rani dziecko głęboko i nieodwracalnie.

BIBLIOGRAFIA:
Stanisław Kawula, Studia z Pedagogiki Społecznej, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Olsztyn 1996
Roczniki Statystyczne Szkolnictwa, Dane Ministerstwa Oświaty i Wychowania
Aleksander Tynelski: Rodzina zastępcza jako środowisko opiekuńczo-wychowawcze. „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, 1976, nr 3.
Danuta Lalak, Tadeusz Pilch, Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Warszawa 1999