Rodzina jako środowisko wychowawcze

Działania diagnozy pedagogicznej obejmują rozpoznawanie środowisko rodzinne dziecka jako podst. środowisko, w którym przebiega jego rozwój. Diagnoza środowiska rodzinnego może być podejmowana z różnych względów, np: klasyfikacja rodzin do określonej grupy, bądź wg pełnienia określonych zadań (funkcji), np. rodzina adopcyjna czy zastępcza.
Rodzina jako środowisko wychowawcze w aspekcie jej diagnozowania jest traktowana jako układ warunków materialno-rzeczowych, przebiegających na ich bazie oddziaływań wychowawczych służących realizacji takich celów, które umożliwiają uzyskanie korzystnych rezultatów wychowawczych.
Elementy rodziny jako środowiska wychowawczego wg Jacka Piekarskiego:
1) sfera materialno-rzeczowa – zespół czynników opisujących sytuację materialną rodziny, określających warunki życia, np. wielkość i standard mieszkania, wyposażenie, liczba pokoi, dochód rodziny,
2) sfera oddziaływań o charakterze wychowawczym – obejmuje strukturę rodziny, relacje i więzi między członkami rodziny, postawy wychowawcze, style wychowania, sposób spędzania czasu wolnego,
3) sfera wartości – obejmuje cele wychowawcze, systemy wartości, aspiracje życiowe i zawodowe, uznawane wzory i autorytety.

Podst. reguły metodologiczne służące diagnozowaniu rodziny:
1) zasada holizmu metodologicznego – rodzina jako środowisko wych. stanowi układ społeczno-kulturowy, którego faktyczny obraz określają zarówno elementy składowe, jak i powiązania między nimi. Diagnozowanie rodziny powinno obejmować ją jako całość,
2) zasada relatywności warunków środowiskowych i doświadczeń wychowawczych – w diagnozowaniu konieczne jest rozpoznanie nie tylko cech indywidualnych określonej rodziny, lecz także tego jakim jest ona rzeczywiście środowiskiem wychowawczym dla konkretnej jednostki. Jak odbierane są przez daną jednostkę jej cechy i interakcje zachodzące miedzy nimi,
3) zasada uwzględniania kontekstu społecznego – obraz i funkcjonowanie rodziny zależą od warunków społeczno-kulturowych, w jakich dana rodzina funkcjonuje.

Czynniki brane pod uwagę przy diagnozowaniu rodziny:
a) kulturowe:
 poziom wykształcenia rodziców,
 poziom umiejętności czytania,
 rodzaj i liczba książek,
 sposób spędzania czasu wolnego,
b) ekonomiczne:
 dochód rodziny,
 warunki mieszkaniowe,
 gęstość zamieszkania,
c) motywacyjne:
 stosunek rodziców do postępów dziecka w szkole,
 pomoc w nauce szkolnej,
 stosunek do zamierzeń zawodowych dzieci,
d) emocjonalne:
 stosunek uczuciowy rodziców do dzieci,
 harmonia współżycia rodzinnego i troska o dobro dziecka.

W diagnozowaniu rodziny stosujemy 2 główne strategie badawczo-diagnostyczne:
1) strategia całościowa,
2) strategia zogniskowana.

4 główne typy rodzin wg Jacka Piekarskiego:
1) środ. wzorcowe – obejmuje ono wyłącznie wzorcowe cechy,
2) środ. przeciętne – obejmuje zestawienie cech dominujących w danej zbiorowości o niejednoznacznej z pktu widzenia pedagogicznego wartości wszystkich przyjętych kryteriów,
3) środ niekorzystne wychowawczo – obejmuje wyłącznie cechy negatywne,
4) środ dysharmonijne – wzorce współwystępują z konfiguracjami czynników określonych jako negatywne.

Środowisko wzorcowe charakteryzuje się:
 wysokim standardem materialnym,
 dobrą sytuacją mieszkaniową,
 właściwymi warunkami rozwoju i zdobycia nowych doświadczeń (szerokie kontakty towarzyskie i kulturalne),
 partnerskim charakterem życia rodzinnego,
 stylem wychowania nacechowanym konsekwencją i jednomyślnością,
 występowaniem pozytywnych wzmocnień oraz brakiem drastycznych kar,
 dążeniem do rozwoju przy uwzględnianiu możliwości dziecka,
 wysokim rozwojem intelektualnym oraz zaangażowaniem w rozwój życzliwości i wrażliwości dla innych.

Błąd wychowawczy – wg A. Guryckiej błędem wychowawczym nazywamy zdarzenie, które zachodzi w określonej sytuacji wychowawczej i jest takim zachowaniem wychowawczym, które ma niekorzystny wpływ na doraźne funkcjonowanie wychowanka oraz na jego dalszy lub bliższy rozwój. Błąd wychowawczy popełniany jest zawsze nieświadomie.

Przyczyny popełniania błędów wychowawczych tkwią w:
 właściwości osobowościowe wychowawcy,
 prywatne teorie na temat wychowania,
 czynniki sytuacyjne.

Wyróżniamy 9 podst. błędów wychowawczych:
 rygoryzm,
 agresja,
 hamowanie aktywności,
 obojętność,
 eksponowanie siebie,
 uleganie,
 zastępowanie,
 idealizacja dziecka,
 niekonsekwencja.

Podst. metodami diagnozy występowania błędów wychowawczych są obserwacja zachowań wychowawczych oraz analiza ich reprezentacji w umyśle wychowanka – zwykła obserwacja jest niewystarczająca.
Pełne badanie występowania błędów wychowawczych powinno obejmować 2 w/w czynniki.
Jeśli wraz z zachowaniem uznawanym za ryzyko pojawiania się szkodliwych skutków dla dziecka współwystępuje u wychowanka poczucie niewłaściwości, uczucie przykrości, to dane zachowanie można z dużym prawdopodobieństwem uczuć za błąd wychowawczy.

Narzędzia:
1) scenariusz autopercepcji wychowawczej – zawiera 33 pytania-twierdzenia, wobec których rodzic ustosunkowuje się wyrażając swoją opinię na temat rozwiązywania konkretnych problemów wychowawczych. Kwestionariusz przedstawia różne możliwości odpowiedzi w formie skali określającej natężenie określonego zachowania lub przez prezentacje możliwych zachowań (reakcji). Twierdzenie tegoż kwestionariusza odpowiadają określonym wyróżnionym prze Gurycką błędom wychowawczym. Wskaźnikiem występowania każdego błędu jest liczba odpowiedzi zakwalifikowanych wg klucza jako błędne. Może się ona wahać od 0 (brak błędu) do 4,
2) kwestionariusz percepcji ucznia – rozpoznaje on błędy wychowawcze rodziców na podst. tego, jak dziecko spostrzega zachowania rodzica. Ważne jest to, iż dziecko nie ocenia zachowania rodzica jako całości, lecz ustosunkowuje się do konkretnych zachowań. Dzieciom przedstawia się kwestionariusz zawierający 27 pozycji poprzedzając go ustną instrukcją. Dzieci podobnie jak rodzice odpowiadają wyrażeniem stopnia natężenia danego zachowania lub wyborem z kilku możliwych odpowiedzi.

Narzędzia wspomagające diagnozowanie błędów wychowawczych:
 inwentarz doświadczeń,
 kwestionariusz do badania nastroju wychowanka w sytuacji wychowawczej,
 kw. do badania reprezentacji sytuacji wychowawczej.

Narzędzia służące diagnozowaniu rodziny:
a) kw. dla rodziców M. Ziemskiej – oparty jest na przedstawionej przez autorkę koncepcji postaw rodzicielskich zgodnie z którą wyróżniamy 4 nieprawidłowe postawy rodzicielskie (unikająca, odtrącająca, nadmiernie chroniąca i zbyt wymagająca). Zostały one wyznaczone na podst. głównych rodzajów zaburzeń kontaktów rodziców z dzieckiem. Podst. analizy formalnej tego kwestionariusza jest arkusz obliczeniowy zawierający klucz punktacji poszczególnych twierdzeń, które są przyporządkowane do odpowiednich czynników-skal:
 górowanie,
 bezrozumność,
 koncentracja,
 dystans.
Są one jednocześnie głównymi typami zaburzeń relacji między rodzicami a dzieckiem.
Uzyskanie wysokich wyników w przeliczeniu na wartości stenowe (7-10 sten) w wyróżnionych skalach wskazuje na występowanie u rodzica określonej postawy negatywnej, np. wysokie wyniki na skali górowania i wysokie wyniki na skali koncentracji sugerują występowanie postawy nadmiernie wymagającej w stosunku do możliwości dziecka. Uzyskiwanie wyników niskich (1-4 sten) sugeruje występowanie pożądanych wychowawczo postaw rodzicielskich,
b) kw. stosunków między rodzicami a dziećmi (PCR; Roe i Siegelmann) – identyfikuje on występowanie u rodziców określonych postaw:
 kochająca,
 wymagająca,
 ochraniająca,
 odrzucająca,
 liberalna.
Identyfikacja występowania określonych postaw u rodziców odbywa się na podst. rozpoznania charakterystycznych zachowań rodziców w stosunku do ich dzieci. Dolna granica wiekowa osób badanych to 14-15 lat. Badanie może być przeprowadzone w formie zbiorowej lub indywidualnej. Kw. PCR składa się z 2 wersji:
- mój ojciec,
- moja matka.
Czas przeznaczony na badania obu wersji to 50-60 minut – jest czasem krótkim, po to aby dzieci zapisały pierwsze skojarzenie. Narzędzie pod względem formalnym jest skalą ocen o charakterze czynnikowym. Analiza formalna oparta jest na arkuszu obliczeniowym zawierającym klucz przyporządkowania określonych twierdzeń poszczególnym postawom oraz klucz wyliczenia 2 wymiarów czynnikowych:
1) miłość-odrzucenie,
2) liberalizm-wymagania,
c) inwentarz postaw w moim domu B. Markowskiej – swoją budową i zastosowaniem jest zbliżony do kwestionariusza PCR. Jednakże poza identyfikacją postaw rodziców w percepcji dziecka w kategoriach-skalach (akceptacja dziecka, odrzucenie, permisywność w stosunku do dziecka, restrykcja, łagodność, surowość), ujawnia też postawy dziecka wobec rodziców w 2 zasadniczych cechach:
1) akceptacja rodziców,
2) odrzucenie rodziców.
Badanie polega na dokonywaniu oceny przez dzieci od starszego wieku szkolnego – oceniają one 96 twierdzeń. Ocena polega na określeniu częstotliwości występowania określonych zachowań w kategoriach: zawsze, czasami, nigdy, oddzielnie w stosunku do matki i ojca.
Analiza formalna prowadzona jest na podst. arkusza wyników i polega na sumowaniu pktów poszczególnym twierdzeniom od 0-2,
d) kw. diagnostyczny postaw wychowawczych (e. Littmann, E. Kosielke) – stanowi on narzędzie badające w sposób kompleksowy relacje rodzice-dzieci. Składa się z 2 części – dla rodziców i dla dzieci. Narzędzie przeznaczone dla rodziców to kwestionariusz diagnostyczny postaw wychowawczych. Identyfikuje on występowanie o rodziców określonych stylów wychowawczych w aspekcie wymiarów:
o autokratyzm – wrogość,
o wyrozumiałość – łagodność.
Rodzicom przedstawione są twierdzenia o charakterze potocznych opinii o dziecku i jego wychowaniu. Są one przez nich oceniane w kat.: TAK, NIE, NIE WIEM.
W interpretacji formalnej analizy wyników twierdzenia grupowane są wokół 9 skal:
 autorytaryzm,
 łagodność i pobłażliwość,
 styl nadopiekuńczy,
 styl kontrolujący zachowania dziecka,
 niekontrolowana stymulacja,
 dystans emocjonalny,
 rygoryzm – surowość,
 wychowanie za pomocą środków materialnych,
 gotowość do karania fizycznego.
Narzędzie przeznaczone dla dzieci to kw. postaw wychowawczych w percepcji dziecka. Identyfikuje on zachowania rodziców w ocenie dziecka, odnosząc je do następujących ogólnych kategorii:
 surowość,
 serdeczność,
 liberalizm.
Kat. te stanowią skale, które grupują określone twierdzenia przedstawione dzieciom do oceny (TAK lub NIE).