Współczesne doktryny polityczne i prawne

1. Doktryna absolutyzmu monarszego w XVI i XVII w.
Zasadą średniowiecza były „rządy prawa”. Stopniowo przyznawano monarsze prawo do łagodzenia,
w drodze ustawodawczej lub aktów indywidualnych, nadmiernej surowości panującego prawa zwyczajowego, jego poprawiania i uzupełniania. Monarcha był związany prawem Bożym i prawem naturalnym. Jeżeli tego prawa nie przestrzegał stawał się tyranem. Miachavelii wychodził z założenia, iż tylko wybitna jednostka, obdarzona pełnią władzy, działająca świadomie, jest w stanie dokonać odnowy państwa i kształtować jego losy. Absolutyzm monarszy miał być programem stworzenia silnego kraju. Był przekonany, że tylko absolutyzm monarszy może stworzyć silne gospodarczo państwo ale po stworzeniu nowego państwa, absolutyzm jednostki powinien być zastąpiony republiką. Dyktatura ta miała funkcjonować przejściowo. Była jednak nieodzowna. Machiavelli, przy swojej świadomości historycznej, dostrzegał konieczność wykorzystania chwili. To poczucie umykającej szansy miało usprawiedliwiać rządy księcia. Władca powinien pokonywać trudności i dostosowywać się do zmiennych kolei losu. Model ustrojowy w XVII w. we Francji przybrał formę modelową i klasyczną. W połowie XVI wieku w państwie francuskim dał się zauważyć kryzys władzy monarszej. Bardzo niekorzystny wpływ na sytuację w kraju miały przegrane wojny
z Habsburgami. Szczególnie mocno przeciwko władzy absolutnej występowali kalwini, rekrutujący się
z mieszczaństwa, ale również i ze szlachty.

2. Spinoza i Pufendorf.
Spinoza: Dzieła: Traktat teologiczno-polityczny, Traktat polityczny. Filozofia polityczna Spinozy, choć zaliczana do tradycji myśli republikańskodemokratycznych odbiega w swych istotnych treściach od siedemnastowiecznego stereotypu tej myśli. Spinoza potępia monarchię absolutną i uznaje ją za najgorszą formę rządów. Za najlepszy ustrój państwa uważa republikę demokratyczną. Występuje w obronie wolności myślenia i filozofowania traktując tę wolność jako niezbywalne prawo jednostek ludzkich. W elicie rządzącej upatruje źródło nadziei na właściwe ukształtowanie stosunków politycznych i religijnych w kraju. W systemie pełnej demokracji widział zagrożenie dla wolności jednostek, które wynika według niego z faktu, że ludzie w większości rządzą się w swym postępowaniu nie racjonalną refleksją, lecz uczuciami i popędami. Stan natury to stan wrogości i trwogi. W tym stanie każdy ma tyle praw ile zdoła wywalczyć sobie siłą. W tym stanie normy rozumu nie funkcjonują. Jest tylko siła. Na pewnym etapie rozwoju, ludzie postanawiają zawrzeć umowę społeczną – stworzyć państwo, które będzie gwarantem ich praw
i wolności. Państwo powstaje z jednej umowy społecznej. Jest to umowa każdego ze społeczeństwem (jednostki
z ogółem). Całe społeczeństwo jest podmiotem suwerenności. Prawo natury to prawo przyrody, prawo wieczne, niezmienne. Prawo konieczne narzucające się wszystkiemu co istnieje na świecie. To natura ustanowiła prawo, to natura narzuca człowiekowi zasady działania, to ona jest prawdziwym suwerenem. Człowiek ma tyle wolności ile zakreśla owa natura. Niestety większość ludzi żyje poprzez instynkt, przesądy, religię. Do prawa natury mogą dojść jedynie mędrcy, filozofowie, elita. Przestrzegając prawa państwowego przestrzegamy także prawo natury.
Pufendorf: Reprezentant szkoły niemieckiej wiążący się z rozwojem teorii prawa natury w XVII
i początkach XVIII w. Definiował prawo natury jako „zbiór nakazów podyktowanych przez rozum”, uznając je jako rozumowe podsumowanie wartości moralnych. Jego zdaniem, ponieważ w stanie natury wszyscy byli równi i wolni, to wszelkie zobowiązania, w tym publicznoprawne, mogą wynikać tylko z umów. Odnosił to także do małżeństwa. Człowiek posiada dwie skłonności: instynkt samozachowawczy i instynkt życia społecznego. Z nich wynikają dwa podstawowe praw natury: 1) każdy winien chronić swoje życie, dobra i majątek oraz 2) nikt nie może szkodzić społeczeństwu. Głosił ideał suwerennego władcy gwarantującego spokój i bezpieczeństwo. Wyróżnił naturę przyrodniczą i naturę duchową. Natura przyrodnicza doskonali życie społeczne człowieka. Natura duchowa umożliwia kreowanie wyższych form (moralność, kultura). Wolność rozumował w dwojaki sposób: 1) w sensie pozytywnym – człowiek tworzy normy prawne, 2) w sensie negatywnym – to obojętność na zjawiska świata przyrodniczego. Człowiek w stanie natury nie ma żadnych zobowiązań wobec innych. Człowiek nie nosi w sobie żadnego popędu społecznego. Człowiek stworzył społeczeństwo i państwo dla swoich korzyści. Państwo jest najbardziej doskonałą wspólnotą występującą wśród ludzi. Tylko państwo może zagwarantować pokój między ludźmi. Państwo jest tworem ludzkim, powstało w wyniku umowy społecznej, jest najdoskonalszym urzeczywistnieniem prawa natury. Pufendorf twierdził, że państwo tworzy się w wyniku 2 umów społecznych:
1. umowa o społeczeństwo
2. I ETAP przyszli obywatele porozumiewają się co do formy państwa
II ETAP – umowa o podporządkowanie się konkretnemu suwerenowi
Przedmiotem tej umowy jest wolność. Ludzie rezygnują z części naturalnej wolności – oddają tyle wolności ile jest potrzebne do utworzenia państwa. Podstawową funkcją państwa jest funkcja obronna. Państwo powinno być silne, aby chronić swoich obywateli przed wewnętrznymi zagrożeniami. Kolejną funkcją jest doskonalenie osobowości. Suwerenność to konstytutywna cecha państwa. Suwerenność to władza najwyższa, którą ludzie obdarowali władcę. Jest niepodzielna i posiada moc absolutnego rozkazywania. Suwerenność posiada autorytet nie od Boga ale od umowy społecznej. Wyróżnił podział ustroju na regularne i nieregularne.

3. Prawo i bezprawie w XVII w.
XVII stulecie było kontynuacją Odrodzenia, ale zarazem spotykało się z krytyką. Następował rozwój produkcji przemysłowej i rozwój form wczesnokapitalistyczny. Coraz częściej krytykowano monarchię absolutną i protekcję państwa nad obywatelami. Rozwojowi kapitalizmu towarzyszyły osiągnięcia nauki, a przede wszystkim rozwój matematyki. Zaczęto uważać, że człowiek może poznać zasady prawa natury, bo są one jak matematyczne pewniki- logiczne. Rozwój form wczesnofeudalnych i rozkwit nauk przyrodniczych i ścisłych nie był regułą w całej Europie, np. w Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Świadomie i skutecznie dystansowano się od „nowinek”, widząc w nich niebezpieczeństwo dla stanów uprzywilejowanych- szlachta umacniała swe stanowisko gnębiąc mieszczaństwo i chłopów. Nastąpiło rozbicie jedności religijnej. Kontrreformacja wypierała stanowisko papiestwa (katolicyzm). Pogłębiały się różnice ustroju. W niektórych krajach absolutyzm odnosił sukcesy, a w innych ponosił klęskę na rzecz demokracji szlacheckiej, monarchii konstytucyjnej, oligarchii. Ta sprzeczność wyznań, ustroju, interesów gospodarczych sprzyjała destabilizacji. Wiek XVII był skłócony i wojowniczy. Wojny wymagały nowoczesnych, silnych uzbrojeń armii, wymuszały rozbudowę biurokracji, skarbowości. Stawiały wciąż nowe zadania przed uczonymi, inżynierami i technikami.

4. Umowa społeczna wg Hobbes`a i Locke`a.
Teoria umowy społecznej wyjaśnia powstanie państwa zawarciem umowy miedzy członkami społeczeństwa bądź między władzą a społeczeństwem. Jest więc efektem racjonalnie uzasadnionego działania ludzi. Lud traktowany jest jako źródło wszelkich uprawnień władczych państwa.
Hobbes uważał, że człowiek z natury jest zły, egoistyczny, a pierwotny stan społeczeństwa traktował jako okres chaosu. Główną namiętnością ludzi jest strach, dlatego przestrzegają oni praw natury tylko wtedy, gdy tego chcą
i gdy mogą to robić bez ryzyka. Przestrzeganie praw natury jest niezgodne z ludzką naturą, dlatego potrzebne jest ustanowienie „wyższej mocy”, która zapewniłaby ludziom bezpieczeństwo. Powodem zawarcia umowy było zagrożenie bezpieczeństwa jednostek społeczną anarchią. Hobbes traktował umowę społeczną jako całkowite
i nieodwołalne zrzeczenie się przez jednostki tworzące społeczeństwo naturalnej wolności. Władza została przeniesiona na jednostkę lub na zgromadzenie osób. W wyniku tego suweren, który nie był stroną umowy, otrzymał w darze pełnię władzy. Absolutna władza suwerena gwarantowała ład i bezpieczeństwo. Obywatel nie może skarżyć władzy ani opierać się jej zarządzeniom. „Tyrania” władzy nie jest podstawą dla nieposłuszeństwa czy oporu wobec niej. Absolutyzm władzy polega na tym, że jest niepodzielna, jedyna i nieograniczona. Działanie władcy powinno mieścić się jednak w granicach dobrze zrozumianego interesu społeczeństwa. Ludzie tworząc społeczeństwo
i państwo zawierają jedną umowę społeczną. W jednej umowie tworzone jest społeczeństwo i państwo. Jest to umowa każdego z każdym. Umowa społeczna spowodowała zaniknięcie naturalnej wolności człowieka, gdyż pojawiło się prawo, własność itp. Ludzie zawierając umowę zrzekli się swej wolności, w zamian państwo gwarantuje bezpieczeństwo, pokój i ład.
Locke traktował stan przedpaństwowy jako okres pokoju i wolności, w którym prawo natury dawało jednostce podstawowe prawa podmiotowe. Jednak stan natury był niepewny, a nadużywanie prawa natury groziło zamętem
i nieładem. Dlatego ludzie chcieli stworzyć rząd, który karałby przestępców prawa. Powołane umową społeczną państwo miało ten stan utrwalać. Jednostki nie rezygnują ze swych naturalnych praw, a dążą do ich umacniania autorytetem państwa. Zadania władzy państwowej ograniczają się do troski o cele doczesne państwa. Państwo ma za zadanie gwarantowanie praw naturalnych w drodze przymusu i przekształcanie ich w prawa pozytywne. Założeniem jest prymat jednostki nad państwem, pojawiającym się w wyniku dobrowolnego porozumienia wolnych jednostek dla dobra ogółu. Umowa społeczna Locke`a była odwołalna. Umowa społeczna składa się z dwóch aktów. Najpierw jednostki umawiają się ze sobą powołując społeczeństwo, a dopiero potem umowa społeczeństwa z władzą tworzy rząd, czyli państwo. Ludzie poprzez umowę dali władzy państwowej tylko jedno uprawnienie- prerogatywę karania gwałcicieli prawa. Sami natomiast uzyskali możliwość ochrony najważniejszego z naturalnych praw- prawa do własności. Locke własność prywatną postrzegał jako symbol pracowitości, źródło bogactw i najwyższą wartość człowieka.

itd.