Prawne regulacje dotyczące partii politycznych w wybranych państwach współczesnych.

We współczesnych warunkach funkcjonowanie demokracji przedstawicielskiej jest niemożliwe bez partii politycznych. Jednostka pozostając w izolacji nie może uzyskać wpływu na sprawowanie władzy. Koniecznym łącznikiem pomiędzy nią a państwem jest partia polityczna jako zorganizowany reprezentant interesów poszczególnych grup społecznych. W literaturze prawniczej istnieje wiele definicji partii politycznej wszystkie one jednak za najważniejszą cechę partii uznają dążenie do zdobycia władzy w państwie bądź do uzyskania na nią wpływu. Obowiązująca ustawa o partiach politycznych z 27 czerwca 1997 stanowi w art. 1, iż: „Partia polityczna jest dobrowolną organizacją, występującą pod określoną nazwą, stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej”.

„Współczesna demokracja może funkcjonować tylko jako demokracja partii politycznych”. Niezbędne jest więc zapoznanie się z ich pozycją ustrojową, regulowaną zarówno przez normy prawne jak i polityczne. Aby można było przystąpić do analizy problematyki partii politycznych, konieczne jest określenie jej definicji. Zgodnie ze Słownikiem Wyrazów Obcych pod tym pojęciem rozumie się „organizację społeczną jednoczącą swoich członków na podstawie programu politycznego, wyrażającego interesy określonych grup społecznych i dążąca do realizacji tego programu przez zdobycie i sprawowanie władzy państwowej lub przez wpływanie na działalność ośrodków dysponujących władzą”. Konieczne jest też zauważenie, że liczne organizacje będące formalnie partią, używają różnorakich odmiennych nazw, jak stronnictwo, unia czy sojusz. Do zrozumienia istoty pojęcia partii konieczne jest przyjrzenie się poszczególnym elementom składowym jej definicji. Jest ona organizacją grupującą swoich członków na zasadzie dobrowolności. Nie stanowi to wyróżnika od innych organizacji społecznych jak stowarzyszenia czy związki zawodowe, ale odróżnia ją od formacji, będących ich poprzedniczkami. Struktura organizacyjna nie musi być silnie rozbudowana, choć często minimalne co do niej wymogi są określane przepisami prawa, bardziej lub mniej szczegółowymi. Z reguły określa ją statut ugrupowania. Novum stała się też bardziej liczna baza członkowska, choć wyróżniane od niedawna jako najwyższy stopień rozwoju partie masowe zdają się powoli zanikać w systemach pluralistycznych. Pojecie powyższe oznacza, iż partie stanowią nie tylko działacze, ale i „szeregowi członkowie” będący jedynie jej zwolennikami i nie uczestniczący w bezpośrednim kierowaniu bieżąca działalnością ugrupowania. Dobrowolność członkostwa pozwala na swobodę decydowania o chęci przystąpienia do partii lub wystąpienia z niej przez poszczególne osoby. Nie oznacza to jednak, ze partia nie może przyjmować pewnych, określonych statutowo warunków do przyjęcia kandydata. W demokratycznych warunkach nie mogą one jednak mieć charakteru dyskryminującego w stosunku do jakiejkolwiek grupy społecznej. Także z określonych przez normy prawne przyczyn dopuszczalne jest usuniecie z grona członków. Kolejna częścią składową pojęcia partii jest posiadanie przez nią własnego programu. To właśnie wokół niego grupują się zwolennicy partii i stanowi ona wyraz określonych interesów polityczno-ekonomicznych. Zawiera on z reguły minimum celów do osiągnięcia których dane ugrupowanie dąży, co w rzeczywistości nie musi być całkowicie zgodne z praktyką, gdyż często programy partii opozycyjnych ulęgają licznym korektom w przypadku przejęcia władzy. Trzecią cecha partii politycznej jest zdobycie władzy państwowej i jej wykonywanie lub co najmniej uzyskanie wpływu na podejmowanie decyzji państwowych. Ten właśnie element stanowi wyróżnik partii w stosunku do innych organizacji społecznych. Do jej zdobycia konieczne jest istnienie poprzednich elementów , gdyż efektywne struktury, jak i nośny społecznie program pozwalają na uzyskanie maksymalnego poparcia społecznego w czasie wyborów. Sama władza jest rożnie pojmowana i można wyszczególnić trzy jej formy:
1. władze polityczną, należącą do ugrupowań, które odniosły sukces w wyborach;
2. władzę państwową, która przysługuje podmiotom wskazanym przez normy prawa;
3. władzę publiczną, wskazującą więzi pomiędzy obiema poprzednio wskazanymi władzami.

W przypadku partii politycznej chodzi wiec o władze w pierwszym jej znaczeniu. Pomimo, ze powyższe rozważania na temat definicji partii politycznych maja swe źródła w naukach politycznych, to są one również przyjmowane w naukach prawnych, chociaż nie jest to powszechne. Krytykę takiego pojmowania partii przeprowadził Zbigniew Jackiewicz. Uważa on iż „z prawniczego punktu widzenia władza w państwie nie jest przedmiotem gry czy walki jakichkolwiek ugrupowań politycznych, ale pozostaje, bez względu na bieżący układ sił politycznych, atrybutem konstytucyjnie określonych podmiotów: suwerena, parlamentu, innych organów państwa”. Autor proponuje określić partie „jako dobrowolne zrzeszenia, których podstawowym zadaniem jest zorganizowanie działań, jakie na mocy postanowień Konstytucji należą do obywateli jako podmiotu zwierzchniej władzy w państwie”. Stają się więc one swoistym organizatorem działań jednostek, mających na celu sprawowanie władzy. Stanowisko to nawiązujące w swoich założeniach do teorii suwerenności narodu jest niewątpliwie bliższe teorii prawa, lecz dyskusyjny jest jego walor praktyczny.

Warto zwrócić uwagę na definicje legalne partii politycznych w prawie państw europejskich. Trzeba na początku stwierdzić, iż nie zawsze one występują w sensie formalnym, a co za tym idzie stwierdzenie czy dana organizacja spełnia kryteria aby nazwać ją partia może być możliwe po zapoznani się z cala treścią danego aktu normatywnego. W normach prawnych pozostałych państw zawarte są bardziej lub mniej szczegółowe określenia pojęcia partii politycznych. Bardzo lakonicznie sformułowanie zawiera ustawodawstwo fińskie. Zgodnie z nim partia jest zarejestrowany związek, wpisany do rejestru partii. Bardziej precyzyjnie określił ją prawodawca niemiecki, uznając za partie „zrzeszenia obywateli, które zmierzają wywierać stale lub przez dłuższy czas wpływ na polityczne kształtowanie woli na szczeblu federacji lub poszczególnego kraju oraz współdziałać w reprezentowaniu narodu w Niemieckim Parlamencie Federalnym lub w jednym z parlamentów krajowych, jeżeli w świetle ogólnego obrazu rzeczywistych stosunków, a zwłaszcza z uwagi na zasięg i trwałość ich organizacji dają wystarczającą rękojmie poważnego traktowania swoich celów”. Dodatkowym więc elementem przewidzianym przez prawo niemieckie jest trwałość organizacyjna. Stosunkowo najlepiej poglądy doktryny na zakres pojęciowy instytucji partii politycznych oddaje nowa Polska ustawa o partiach politycznych, stanowiąc w artykule 1 ust. 1, że jest nią „dobrowolna organizacja występująca pod określoną nazwą, stawiająca sobie za cel państwa lub sprawowanie władzy publicznej”. Zdecydowana większość aktów prawnych, definiujących partie polityczne rozumie je jednak w sposób zbliżony do politologicznego, a nie stricte prawnego.

W odróżnieniu od system angielskiego, na kontynencie organizacja partii politycznych nie zależy od konwenansów, a w większym lub mniejszym stopniu regulują ja normy prawne, jednolite dla wszystkich. Jedna z pierwszych takich ustaw była, wspomniana już, niemiecka ustawa o partiach politycznych. W jej świetle są nimi zrzeszenia obywateli, które zamierzają wywierać, stale i przez dłuższy czas, wpływ na polityczne kształtowanie woli na szczeblu federacji lub poszczególnego kraju oraz współdziałać w reprezentowaniu narodu w parlamencie, jeśli daje ona rękojmię poważnego traktowania swoich celów z uwagi na zasięg i trwałość organizacji, liczbę członków i sposób występowania w życiu publicznym. Stanowi ona tez, ze zrzeszenie nie ma charakteru partii, gdy większość jego członków lub członków jego zarządu jest cudzoziemcami, co wydaje się być naturalne, lecz dyskusyjna jest zgodność tego przepisu z przepisami Unii Europejskiej. W toku prac kodyfikacyjnych odrzucono postulaty określenia minimalnej liczebności i okresu istnienia, uznając ze nie maja one charakteru decydującego i godzą w zasadę równości partii. Ale i tak ustawa niemiecka sformułowania konstytucji o „strukturze wewnętrznej odpowiadającej zasadom demokratycznym”, nie posiadające zbyt wielu odpowiednikom w skali światowej. Ustawa stanowi, że podstawowym dokumentem, na którym opiera się cala organizacja partii jest statut. Jego treść musi zawierać liczne postanowienia dotyczące nazwy, siedziby partii, spraw członkowskich i funkcjonowania struktur partyjnych. Konieczne jest tez posiadanie pisemnego programu partii. Partie polityczne dzielą się na związki terytorialne, których wielkość i zasięg są określone w statucie, a jedynym wymaganiem ustawy wobec nich jest umożliwienie poszczególnym członkom odpowiedniego współdziałania w kształtowaniu woli partii. W praktyce struktury partyjne w RFN są czterostopniowe, co wynika z zasad podziału administracyjnego państwa. Najwyższym organem poszczególnych związków partyjnych jest Zjazd Partii odbywający się co najmniej raz na dwa lata, a jego odpowiednikiem na najniższym szczeblu organizacyjnym jest Zgromadzenie Główne. Członkowie innych organów partyjnych mogą uczestniczyć w zgromadzeniu przedstawicieli, jeśli statut tak stanowi, lecz prawo do glosowania nie może przysługiwać im w większej liczbie, aniżeli jednej piątej statutowej, ogólnej liczbie członków tego zgromadzenia. W Zjazdach Partii lub Zgromadzeniu Głównym mogą brać udział wszyscy członkowie partii, chyba ze statut stanowi, iż w związkach ponadlokalnych zgromadzenie zostało zastąpione przez zgromadzenie przedstawicieli związków niższego stopnia. Podobne rozwiązanie może mieć miejsce na szczeblu lokalnym, jeśli w tej strukturze jest więcej niż 250 członków. Zjazd partii podejmuje przewodniczącego danego związku, członków zarządu i innych przewidzianych organów oraz wreszcie przejmuje sprawozdanie z działalności zarządu. Skład zgromadzenia przedstawicieli powinien być ustalony w statucie, zaś liczba przedstawicieli związków ustalona w stosunku do liczby członków przez nie reprezentowanych, jednak jest tu przewidziany wyjątek, stanowiący ze nie więcej niż polowa przedstawicieli może być wybierana przez związki stosunkowo do poparcia, jakie na terenie jego działalności otrzymała partia w ostatnich wyborach do organów przedstawicielskich. Sam zarząd kieruje bieżącą działalnością danego związku i prowadzi, zgodnie z ustawa, statutem i uchwałami nadrzędnych organów, jego sprawy, a także reprezentuje go w stosunkach cywilnoprawnych. Wykonanie uchwal zarządu, jak i innych pilnych spraw, może być powierzone, wyłonionemu przez zarząd ze swego grona lub w inny sposób przewidziany statucie, prezydium. Zarząd musi być wybierany co najmniej co dwa lata i w jego skład musi wchodzić minimum trzech członków. Jeśli statut tak stanowi, do zarządu wchodzić też mogą posłowie lub inne osoby, które uzyskały mandat z wyboru, lecz ich łączny udział w nim nie może przekroczyć 20% ogólnej liczby członków zarządu. Ustawa przewiduje także inne organy partyjne. I tak ogólne komisje partyjne, które posiadają kompetencje w zakresie konsultowania lub rozstrzygania kwestii politycznych partii. Jest to więc klasyczny organ doradczy, z reguły skupiający autorytet w różnych dziedzinach życia społecznego. Ważne znaczenie mają też partyjne sądy rozjemcze, których celem jest zażegnywanie i rozstrzyganie sporów pomiędzy partią, a jej poszczególnymi członkami oraz sporów na tle wykładni i stosowania statutu. Sądy te muszą posiadać określone normy proceduralne, gwarantując sprawiedliwe orzekanie. Temu celowi służą też przepisy ustanawiające niepołączalność stanowisk członków sądów z innymi funkcjami partyjnymi i inne w stosunku do nich ograniczenia. Ich kadencja nie może być dłuższa niż cztery lata. Nie mogą oni być członkami zarządu partii lub jej związków terytorialnych oraz pozostawać w stosunku służbowym z nią i otrzymywać od niej poborów. Członkowie sądów w pełni swych funkcji są niezawiśli i nie związani żadnymi instrukcjami. Niemiecka ustawa stosunkowo mało miejsca poświęca członkostwu w partii, pozostawiając tu szeroki margines swobody ich wewnętrznym regulacjom, w tym także sprawom dotyczącym przyjęcia w poczet członków, wykluczając jednakże w paragrafie 10 ust. 1 prawo członkostwa dla osób nie posiadających prawa wyborczego bądź prawa wybieralności na mocy orzeczenia sędziowskiego. Oznacza to możliwość bycia członkiem przez osoby nie posiadające tych praw z innych powodów np. wieku lub obywatelstwa, jeśli zezwalają na to partyjne normy wewnętrzne. Wykluczenie z szeregu członków następuje decyzją sądu rozjemczego i to tylko wówczas, gdy narusza on zasady porządku ustrojowego partii i tym samym wyrządza jej wielką szkodę lub gdy umyślnie wykracza przeciwko statutowi. Nie może być przesłanką wykluczenia niepłacenia składek, jednak od tego może być uzależnione prawo do głosowania wewnątrz partii. W doktrynie przyjęto, iż w zakresie ustawowych przesłanek wykluczenia mieszczą się naruszenia dyscypliny frakcyjnej oraz partyjnej. W innych państwach Europy Zachodniej , nie posiadających doświadczeń wynikających z istnienia partii nazistowskiej, żywych w momencie prac nad ustawą niemiecką, instytucjonalizacja organizacji struktury partyjnej nie ma tak rozległego charakteru, a w wielu z nich pozostawiono tutaj bardzo szeroką swobodę samym ugrupowaniom. Do tej ostatniej grupy krajów należy Finlandia. W Konstytucji z 1991 roku pojęcie partii nie występuje wcale, zaś ustawa o partiach tego państwa ustanawia tylko wymóg minimalnej liczby zwolenników oraz przestrzegania zasad demokratycznych przy podejmowaniu decyzji . W pozostałym zakresie partie nie są skrępowane przez normy prawa państwowego. W podobny sposób przedstawia się sytuacja we Włoszech, jednak Konstytucja ogranicza tu możliwość uzyskiwania członkostwa dla pewnych kategorii osób, takich jak małoletni i osoby duchowe, a także pozwala ustawowo zakażać wstępowania do nich sędziom, zawodowym wojskowym w służbie czynnej, funkcjonariuszom policji oraz personelowi dyplomatycznemu i konsularnemu w placówkach zagranicznych . Wyliczenie to ma charakter limitatywny i nie może być rozszerzane w drodze analogii. Zakazy te nie zostały, mimo licznych projektów, wprowadzone w życie, warto też wspomnieć, choć nie wynika to z norm prawnych, o swoistym przejęciu przez organy partyjne roli organów państwowych w czasie trwania 1 Republiki, czego w zasadzie nie zmieniły reformy ustrojowe lat 1993-94. Mówi się o tym jako partiokracji, w której partie polityczne obsadzają wszelkie instytucje państwowe porozumiewając się między sobą. Bardziej szczegółowo problematyka ta została unormowana przez hiszpańskiego ustawodawcę. Konstytucja stanowi, że każda partia musi funkcjonować w sposób demokratyczny i takiż charakter powinny mieć jej struktury wewnętrzne. Rozwinięcie tych norm ma miejsce w ustawie „partyjnej”, która co prawda nie reguluje tego zagadnienia w sposób pełny, lecz przyjmuje pewne normy ramowe, doprecyzowane w statutach poszczególnych partii politycznych. Zgodne z jej artykułem 4 najwyższym organem partii jest Wolne Zgromadzenie ogółu członków. Mogą oni działać bezpośrednio lub za pośrednictwem delegatów, a o wyborze tego ostatniego wariantu decyduje statut. Pozostałe organy kierownicze musza zawsze być powoływane w drodze wolnych i tajnych wyborów, zaś wszyscy członkowie maja prawo je powoływać, jak i być do nich wybierani oraz posiadać swobodny dostęp do informacji o ich działalności i sytuacji ekonomicznej ugrupowania. Trzeba zwrócić tez uwagę na rozwiązania zawarte w „ustawie bazowej” dla problematyki partii politycznych, czyli w ustawie o stowarzyszeniach politycznych, przewidujące pewne szczególne normy organizacyjne. Określa ona pewne minimalne wymogi co do treści statutu, z których najważniejsze znaczenie ma obowiązek ustanowienia procedury przyjmowania członków. Członkami takiego stowarzyszenia, a wiec partii politycznej mogą być tylko obywatele hiszpańscy, którzy ukończyli 18 lat i nie należą do innych takich stowarzyszeń, zaś do piastowania w ich organach konieczne jest posiadania zdolności działania Novum, w stosunku do innych unormowań z tego zakresu, stanowi swoista zasada lojalności zawarta w artykule 3 ust. 2 lit. F, uznająca za podstawowy obowiązek współdziałanie w realizacji programu oraz wykonywanie ważne podjętych postanowień organów kierowniczych. Stwarza ona zapewne większa mobilność organizacyjna i sprawność działania, ale również może w praktyce ograniczać pewna swobodę działania, w tym działalność frakcyjna, co na szczęście nie miało tej odpowiedzialności dyscyplinarnej zrzeszonych oraz przyczyny utraty członkostwa, przy czym decyzja taka wydana przez właściwy organ musi zostać potwierdzona przez Walne Zgromadzenie. Na uwagę zasługuje tez nietypowe rozwiązanie artykułu 5, jurydyzujące federacje, grupujące partie oraz kolacje tworzone zarówno przez partie jak i federacje. Koalicje, w odróżnieniu od federacji, nie posiadają osobowości prawnej. W formie koalicji działają w Hiszpanii liczne ugrupowania, takie jak np. Zjednoczona Lewica, kierowana przez Rade Koordynacyjna, złożona z przedstawicieli wchodzących w jej skład ugrupowań, Regionaliści Kanaryjscy, a do niedawna tez Sojusz Ludowy, przekształcony dziś w partie. W terenie partie mogą powoływać sekcje, podlegające organom centralnym, co w praktyce nie zawsze jest w pełni realizowane. Dużą swobodę posiadają w szczególności sekcje istniejące w regionach autonomicznych.

M. Duverger, zajmując się procesem formowania pierwszych partii politycznych, wprowadził rozróżnienie miedzy partiami wewnętrznie a zewnętrznie tworzonymi, tj. partiami ukształtowanymi przez ustabilizowane elity parlamentarne a partiami formowanymi przez grupy społeczne i stowarzyszenia nie posiadające statusu politycznego. Te pierwsze pojawiły się w ramach parlamentów, a po wprowadzeniu powszechnego prawa wyborczego zostały zmuszone do wyjścia poza ich strukturę, tworząc organizacje terytorialne jako sposób zdobywania nowych wyborców. Te drugie stały się najpierw forma politycznej organizacji grupy społecznej, unikającej areny parlamentarnej. Miały one początkowo charakter antysystemowy, dążąc do podważenia fundamentalnych zasad wspólnoty politycznej. Z czasem jednak zaakceptowały one liberalne zasady porządku politycznego, traktując arenę wyborczo-parlamentarną jako jedynie właściwe miejsce konfrontowania grupowych interesów politycznych, i stały się równouprawnionymi partnerami w przetargach politycznych. Propozycja M. Duvergera, a ogólnie podejście genetyczne, nie uwzględnia jednak znacznych różnic organizacyjnych, które pojawiły się miedzy partiami w ramach tego samego typu. Możemy wskazać na co najmniej trzy dodatkowe czynniki wpływające na proces różnicowania struktur organizacyjnych powstających partii.

Organizacyjny rozwój partii politycznej może charakteryzować się terytorialna penetracja lub terytorialnym rozproszeniem, albo kombinacja obu schematów. Terytorialna penetracja ma miejsce, gdy „centrum” kontroluje, stymuluje lub kieruje rozwojem „peryferii”. Terytorialne rozproszenie oznacza, iż lokalne elity tworzą względnie autonomiczne stowarzyszenia, które potem zostają zintegrowane w ramy narodowej organizacji. Podział M. Duvergera na partie parlamentarne i pozaparlamentarne nie koresponduje z układem opartym na wyodrębnieniu procesów penetracji oraz rozproszenia jako swoistych schematów organizacyjnej ewolucji partii politycznych. Partie liberalne i konserwatywne były z reguły partiami wewnętrznie tworzonymi, ale wśród tych ostatnich prawie wszystkie rozwijały się w procesie terytorialnej penetracji, podczas gdy wiele liberalnych poprzez rozproszenia. Jednak najczęściej mamy do czynienia z układem mieszanym. Najpierw był widoczny proces rozpraszania terytorialnego, powstawały organizacje lokalne, a dopiero potem pojawiła się struktura narodowa, będąc często luźna federacją stowarzyszeń lokalnych. Można wskazać na pewne prawidłowości w procesie tworzenia poszczególnych rodzin partii: wiele komunistycznych i konserwatywnych organizacji rozwijało się przez proces penetracji, a wiele socjalistycznych i wyznaniowych terytorialnego rozproszenia. Z reguły organizacyjny rozwój partii lewicowo-libertariarnych postępował według schematu rozproszenia terytorialnego i wiele z nich praktycznie nie dysponuje rozbudowana struktura narodowa, tworząc federacje autonomicznych jednostek lokalnych.
Drugą przesłanką znacznie modyfikującą genetyczny model powstania partii jest fakt istnienia „zewnętrznej” instytucji sponsorującej partie polityczna. Chodzi o organizacje społeczne, które stanowiły pierwotna formę mobilizacji określonej grupy społecznej i niejednokrotnie były inicjatorem stworzenia partii politycznych jako gwaranta interesów sektoralnych. Kościół, czując się zagrożony ze strony ekspansywnie rozwijającego się państwa liberalnego, traktował partie wyznaniowe jako polityczna formę organizacji i „odizolowania” przychylnej mu części społeczeństwa. Podobnie było z wpływem związków zawodowych na proces kształtowania się niektórych partii socjaldemokratycznych. W przypadku pojawienia się takiego „sponsora” można zaobserwować, iż:
- lojalność partyjna ma charakter pośredni, czyli jest związania przede wszystkim z instytucja „zewnętrzną” dopiero wtórnie z partia,
- instytucja ta jest źródłem rekrutacji oraz legitymacji elity kierowniczej partii i w konsekwencji może mieć duży wpływ na układ sil wewnątrz partii.

Uwzględnienie tego kryterium pozwala nam na wyróżnienie partii posiadających zewnętrzną legitymacje, w których lojalność członków wobec partii jest pochodna pierwotnej identyfikacji z instytucja „zewnętrzną”, stanowiącą jej społeczną i finansowa bazę oraz partii dysponujących wewnętrzną legitymacja, gdzie źródłem lojalności jest sama partia i jaj ideologia.

Trzecia przesłanka w procesie tworzenia partii politycznych to rola charyzmy.
Niektóre z nich mogą powstać wyłącznie dzięki aktywności konkretnego lidera i skupionej wokół niego wąskiej grupy zwolenników. Te charyzmatyczne organizacje istnieją w cieniu swych przywódców i trudno o nic mówić, nie szukając punktu odniesienia w osobie założyciela. Trzeba jednak pamiętać, iż w fazie genetycznej, związanej z kształtowaniem się nowego typu powiązań miedzy partią a grupa społeczną, będących np. efektem transformacji systemu politycznego, elementy charyzmy występują prawie zawsze w stosunkach między liderami a ich zwolennikami (np. rola Suareza jako Przywódcy UCD w procesie demokratycznej transformacji w Hiszpanii czy Karamanlisa w Grecji). „Stan kolektywnego zagrożenia” czy stan „kolektywnego entuzjazmu” sprzyjają pojawieniu się charyzmatycznego kierownictwa.

Często w tym kontekście używa się określenia „charyzma sytuacyjna”. Fakt, że społeczeństwo znalazło się w sytuacji kryzysowej, powoduje, iż jest ono gotowe widzieć w liderze osobę o niespotykanych kwalifikacjach. Lojalność ta wiąże się z oferowanym przez niego programem ocalenia czy proponowana „nową wizja społeczeństwa”. Osoba lidera nie ma w tym wypadku nic wspólnego z czysta charyzma, tj. mesjanistycznymi właściwościami, jednak powoduje charyzmatyczną reakcje. W okresie głębokiego kryzysu zgłasza on gotowość kierowania społeczeństwem i jest to odbierane jako sposób wybawienia czy chwilowego złagodzenia sytuacji konfliktowej. Tego typu charyzma była istotnym elementem w przypadku K. Adenanera w RFN, de Gasperiego we Włoszech czy Karamanlisa w Grecji. Charyzma sytuacyjna różni się od „charyzmy czystej” tym, iż liderzy sytuacyjni nie są w stanie całkiem dowolnie kształtować charakteru partii. Adenauer czy Gasperi musieli brać udział w przetargach czy negocjacjach z innymi aktorami sceny wewnątrzpartyjnej. Obie partie chadeckie miały wiec autonomiczny charakter wobec swych liderów i nie były prostym ich tworem. De Gaulle natomiast wykresował i całkowicie zdominował partie, a jej istnienie było ściśle związane z jego losami.
Kwestia może nie tylko charyzmy, ile raczej personalizacji przywództwa pojawiła się w kontekście procesu powstawania w Europie Zachodniej, poczynając od lat siedemdziesiątych, tzw. Enterpreneurial issue parties (eis.), jako nowego „organizacyjnego” typu partii politycznej. Nie wyłoniły się one z określonego ruchu społecznego, lecz zostały stworzone przez konkretna osobę nie należącą do elity rządzącej, osobę „znikąd”. Wiele z tych partii w nazwie umieszczało nazwisko swego założyciela, przynajmniej we wstępnej, „kreatywnej” fazie organizacyjnego rozwoju. Wiele pozostałych partii kojarzy się z nazwiskiem swego założyciela i niekwestionowanego lidera. Lider w tych partiach nie jest jednym ze składników tożsamości partii, ale stal się istota i zasadniczym punktem odniesienia jej apelu wyborczego. Liderzy tych partii nie maja z reguły właściwości charyzmatycznych, jako że konkretna kwestia polityczna staje się treścią apelu wyborczego, a jedynie „wzmacniają” jej zakres penetracji. W przypadku jednak Frontu Narodowego i Le Pena wydaje się, iż sam lider jest istota apelu wyborczego. Szczególną pozycja lidera ma duży wpływ na sposób organizacji tych partii. Są one zorganizowane w sposób scentralizowany i hierarchiczny, ale dotyczy to z reguły tylko poziomu narodowego lub poziomu lokalnego. Pomiędzy obu poziomami nie występują powiązania wertykalne, a partie lokalne dysponują znaczmy poziomem autonomii, niejednokrotnie organizacyjną niezależnością. Czynnikiem, który integruje partie zorganizowane na podstawie tak radykalnej formuły federalizmu strukturalnego oraz umożliwia przepływ informacji i decyzji, staje się oczywiście autorytet narodowego przywódcy.
M. Duverger, wprowadzając do literatury przedmiotu dwie przedstawione wcześniej kategorie partii – partie zewnętrzne oraz wewnętrzne tworzone, traktował ten pierwszy typ jako dominującą formę organizacji demokratycznej wspólnoty politycznej. Były to właśnie partie masowe. Partie amerykańskie, które stały się później prototypem dla tzw. Partii typu wyborczego z kolei partie masowe jako „... dzieci demokracji, powszechnego prawa wyborcze i konieczności przyciągania o organizowania mas”.
Zwraca się dość powszechnie uwagę, iż rozwój partii masowych był istotny co najmniej z dwóch względów.
Po pierwsze, współczesna demokracja polityczna została zdominowana przez zorganizowane partie masowej mobilizacji. M. Duverger łączy ich powstanie z procesem rozszerzenia demokratycznych praw jednostki. Upowszechnienie prawa wyborczego spowodowało zastąpienie dotychczasowego modelu partii kadrowej typem partii masowej, zorganizowanej na podstawie rozbudowanej struktury terytorialnej. Tę jakościową transformacje łączy on przede wszystkim z partiami lewicowymi. Liderzy wielkich grup społecznych reprezentujących z reguły lewicowa opcje programowa sformowali partie polityczne poza parlamentem, jako instrument pozwalający na zorganizowanie i mobilizacje zwolenników, początkowo wokół zadania przyznania im prawa do brania udziału w wyborach, a potem w celu uczynienia tej partycypacji politycznej bardziej efektowna w sensie osiągnięcie założonych celów. Z kolei elity polityczne ustabilizowane w ramach parlamentu reprezentujące prawicowa opcje programowa musiały zweryfikować dotychczasowa strategie kampanii wyborczej w kontekście postępującego procesu upowszechniania prawa wyborczego. W konsekwencji proces reorganizacji partii prawicowych postępował w kierunku adaptacji formuły partii masowej i większego otwarcia na lokalnego masowego wyborcę.
Po drugie, efektem organizacyjnych zdolności partii typu był postępujący proces stabilizacji masowego elektoratu. Pewne jego segmenty zostały wyodrębnione, uzyskując trwała polityczna tożsamość. W ten sposób partie stały się narzędziem ustrukturyzowania zachowań politycznych, a zwłaszcza wyborczych. W konsekwencji mieliśmy do czynienia z procesem formowania się trwałych lojalności partyjnych, a rezultatem istnienia partii masowych było przekształcenie sytuacyjnego wyboru w trwała identyfikacje partyjna.
Nastąpiła wiec transformacja partii kadrowej w partie masowa organizacji opartej na luźnych powiązaniach istniejących miedzy konkretnymi politykami reprezentującymi zbliżony sposób myślenia w organizacje dysponującą rozbudowana struktura wewnętrzną i finansowana. Partie masowe, mając poparcie wielkich grup społecznych, zdominowały rynek wyborczy, stabilizując narodowe systemy partyjne. G. Satori stwierdził, iż „... krytycznym czynnikiem zmieniającym naturę systemu partyjnego o powodującym jego strukturalna konsolidacje stało się pojawienie partii masowej”.
Przedstawiamy teraz podstawowe cechy charakterystyczne dla modelu partii masowej, dominującego w fazie konsolidacji zachodnioeuropejskich, demokratycznych reżimów politycznych.

a) Dążyły one przede wszystkim do politycznego zorganizowania dużych grup społecznych i uzyskania statusu jedynego ich reprezentanta w przetargach politycznych. Poparcie udzielone im w wyborach przez ogromna większość członków określonej grupy społecznej stawało się swoista karta przetargowa w rozgrywkach politycznych na arenie parlamentarno-gabinetowej. Przybrały one charakter organizacji mających wyraźną tożsamość grupowa, a istnienie lojalnej klienteli definiowanej na podstawie miejsca, jakie zajmował masowy wyborca w ramach struktury społeczeństwa, pozwoliło im na podjecie działań zmierzających do swoistego zamknięcia tej części elektoratu. Zakres tego zamkniecie w przypadku poszczególnych rodzin partii był odmienny. Świeckie partie konserwatywne oraz liberalne utrzymywały dość luźne kontakty z potencjalnym elektoratem, posługując się raczej argumentacji typu programowego, zważywszy przede wszystkim na wyższy poziom wykształcenia członków tych grup oraz silna tradycje indywidualnego liberalizmu. Partie lewicowe oraz wyznaniowe starały się odseparować „własne” grupy społeczne od wrogiego otoczenia i w ten sposób usiłowały zminimalizować jego wpływ i doprowadzić do własnego monopolu kulturowego, ideologicznego oraz informacyjnego. P. Losch użył w odniesieniu do partii socjaldemokratycznych określenia „wspólnota solidarystyczna”, która powstała w wyniku połączenia programu partyjnego, organizacyjnych form zamknięcia segmentu robotniczego oraz społecznej bazy. Ten proces organizacyjnego zamykania masowego wyborcy przybrał najbardziej skrajną formę w przypadku partii komunistycznych oraz niektórych ugrupowań wyznaniowych.

b) Partie masowe wypełniały przed wszystkim funkcje ekspresywna, co było konsekwencja odgrywania przez nie roli efektywnego kanału umożliwiającego szeroka partycypacje polityczna obywateli, zwłaszcza tej części, która musiała walczyć o prawa polityczne, a potem społeczne. Działania integracyjne oraz mobilizacyjnie partii masowych wysunęły się na plan pierwszy w kreacyjnej o konsolidacyjnej fazie rozwoju liberalizmu, gdyż przedmiotem walki było ustalenie nowych zasad gry politycznej, uwzględniających interesy lewicy społecznej. W tej sytuacji partie musiały zagwarantować i kontrolować wejście nowych grup społecznych w ramy systemu politycznego, a argument posiadania masowego poparcia społecznego wzmacniał ich sile przetargowa na forum parlamentu. Stopniowe zamykanie rynku wyborczego oraz monopol partii masowych i wspierających je organizacji w zakresie realizacji partycypacyjnych ambicji obywateli spowodował dominacje kolektywnych tożsamości w polityce, opartych na zróżnicowaniu klasowym, zawodowym, etnicznym czy religijnym. O sukcesie partii masowych decydowała praktyczne liczebność kontrolowanej przez nie grupy społecznej, poddanej ciągłym oddziaływaniom integracyjnym i mobilizacyjnym. W ten sposób partie masowe dodatkowo wzmacniały i tak silne poczucie odrębności grupowej, co spowodowało prawie kompletna mobilizacje elektoratu. Partie nowe, które nie mogły liczyć na zagospodarowanie konkretnej grupy społecznej, nie miały praktyczne żadnej szansy na przebicie się na rynek wyborczy.

c) Źródłem lojalności partyjnej i stabilnych zachowań wyborczych był schemat identyfikacji społeczno-strukturalnej. Trwale preferencje partyjne wyborcy, tak charakterystyczne dla partii masowej, były przede wszystkim efektem poczucia jego przynależności do określonej grupy społecznej, której interesy partia reprezentowała.

d) Partie te opierały się na formule masowego członkostwa, jako ze partyjne zorganizowanie grupy społecznej stało się recepta na sukces wyborczy. Powstawały lokalne ogniwa organizacyjne obejmujące swym zasięgiem cały kraj, których zasadniczym celem stała się mobilizacji potencjalnego elektoratu oraz „dyscyplinowanie” członków i sympatyków. Partia masowa musiała wiec dla realizacji swych funkcji ekspresowych stworzyć rozbudowana strukturę organizacji opartą na powiązaniach horyzontalnych oraz wertykalnych. W przypadku rodziny partii lewicowych, socjaldemokratycznych i komunistycznych grup interesu przejęły odpowiedzialność na poziomie lokalnym za znaczna cześć działań o charakterze mobilizacyjnym, a również za prowadzenie i finansowanie kampanii wyborczej. Stosowanie formuły masowego członkostwa było również podyktowanie względami finansowymi – lwia część wpływów pieniężnych w partii pochodziła właśnie ze składek członkowskich.

e) Centralna pozycje w partii typu masowego zajmował aparat biurokratyczny, który wypełniał podstawowe funkcje administracyjno-polityczne. Ta biurokracja partyjna przechwyciła odpowiedzialność za rekrutowanie kadr kierowniczych oraz określała zasady awansu organizacyjnego. Dominował model awansu wewnątrzpartyjnego, czyli przechodzenia kolejnych etapów w ramach struktury partii. Centralna role w partii odgrywał model kierownictwa za poszczególne sektory aktywności. Z reguły „partie parlamentarne” i reprezentanci partii sprawujących funkcje publiczne podlegali ścisłej kontroli wewnątrzpartyjnej, choć w tym zakresie istniały pewne wariantowe rozwiązania związane z konkretna rodzina partii. I tak, w partiach konserwatywnych i liberalnych „partia parlamentarna” dysponowała znacznym zakresem autonomii, również jeżeli chodzi o prowadzenie polityki, w lewicowych zaś - pozostawała z reguły pod przemożnym wpływem bossów kierujących aparatem biurokratycznym.

W latach sześćdziesiątych O. Kirchheimer, pisząc o ewolucji systemów partyjnych Europy Zachodniej, sformułował tezę o pojawieniu się nowego typu partii – partii wyborczej. Partie masowej mobilizacji były według niego tylko pierwszym etapem w procesie organizacyjnej ewolucji w kierunku stworzenia agencji wyborczych zbliżonych do partii amerykańskich. Przewidywał on, iż proces stopniowej „elektoralizacji” partii politycznych, zwłaszcza socjaldemokratycznych i chadeckich, zmusi pozostałe ugrupowania do przyjęcia podobnej strategii politycznej, gdyż tylko w ten sposób mogą one przedłużyć swoja egzystencje na rynku wyborczym, który stawał się coraz bardziej rywalizacyjny i otwarty. Spróbujmy przedstawić zasadnicze założenia samej koncepcji, a także wziąć pod uwagę faktyczne zmiany zarejestrowane w poszczególnych partiach politycznych, prekursorach tej nowej strategii rywalizacji politycznej.

1. zasadniczym punktem odniesienia ich apelu wyborczego nie jest już tylko i wyłącznie konkretna grupa społeczna, a znaczenie bardziej zróżnicowany ”elektorat narodowy”. Apel wyborczy zostaje skierowany do szerszego kręgu społeczeństwa, a jego efektem ma być odniesienie sukcesu wyborczego i przechwycenie odpowiedzialności za politykę państwa. Partie nowego typu starają się wiec bądź to „zamazać” dotychczas dominującą tożsamość grupowa, bądź tez całkowicie i expressis verbis ją odrzucają. Utrzymanie tradycyjnych sojuszy wyborczych byłoby strategia wielce nieefektywna, zważywszy na proces przekształcania struktury społeczeństwa postindustrialnego oraz nowe zasady gry politycznej. Proces kurczenia się klasy robotniczej, powstanie nowej klasy średniej, nie zorganizowanej politycznie i otwartej zarówno na apel lewicowy, jak i prawicowy, „jakościowa” zmiana systemu wartości społeczne akceptowanych czy „europeizacja” narodowych systemów politycznych to tylko niektóre z czynników wpływających na zmianę charakteru programowego partii politycznych oraz iść strategie wyborcze i parlamentarno-gabinetowe. Kluczem do sukcesu politycznego i utrzymanie rywalizacyjności jest dzisiaj przechwycenie głosów nowej klasy średniej, pozbawionej wyraźniejszej orientacji partyjnej i stanowiącej w Europie Zachodniej przeciętnie około 67% społeczności aktywnej zawodowo. Każda jednak z ustabilizowanych partii politycznych próbuje, jeśli jest to możliwe, promować mieszane strategie wyborcze, umożliwiające zarówno zachowanie poparcia tradycyjnych grup społecznych, jak i przyciągnięcie nowego elektoratu, zwłaszcza członków piwotalnej klasy średniej.

2. Partie te w znacznie mniejszym stopniu są zainteresowane realizacja funkcji ekspresywnej. Zasadniczy ich cel, jakim jest dążenie do zdobycia władzy, nie zmienił się, jednak zmieniły się instrumenty, którymi się posługują. Kolektywistyczna strategia polaryzacji ideologicznej, nastawiona na podkreślenie grupowej tożsamości partii, nie gwarantuje już sukcesu politycznego. Odczuły to zwłaszcza partie lewicowe oraz wyznaniowe. Strategie wyborcze musza nabrać bardziej ofensywnego charakteru, gdyż chodzi o przyciągnięcie nowych wyborców, ponieważ tradycyjna klientele nie gwarantuje już sukcesu wyborczego.

3. Współczesne partie polityczne utrąciły zdolność strukturyzowania elektoratu. Adresatem ich apelu wyborczego nie jest reprezentant określonej grupy społecznej, będący w dodatku członkiem partii, zdefiniowany na podstawie właściwości socjodemograficznych, a dobrze poinformowany i wykształcony wyborca. Ten pierwszy udzielał poparcia występując jako „wyznawca” ideologii, potwierdzając w kolejnych wyborach fakt przynależności do określonego milieu. Ten drugi zaczyna naprawdę wybierać, kierując się określonymi kwestami programowymi, które są mu bliskie. Partie utrąciły zdolność efektywnego oddziaływania w głąb społeczeństwa i kontrolowania określonych grup społecznych. Związek partii z wyborca opiera się w dużej mierze na schemacie identyfikacji programowej i coraz częściej uzasadnieniem dla indywidualnych preferencji partyjnych staja się konkretne kwestie polityczne oferowane w apelu wyborczym. Można wskazać przynajmniej na dwie konsekwencje płynące z faktu ukształtowania się nowego schematu lojalności partyjnej. Po pierwsze, wyborca skłonny jest do częstego przenoszenia poparcia wyborczego z jednej partii na drugą, co jednak wcale nie musi oznaczać radykalnej zmiany opcji ideologicznej. Jego poparcie dla partii może okazać się nietrwale i warunkowe. Po drugie, partie adaptując się do nowego środowiska politycznego, przyczyniły się do otwarcia rynku wyborczego. Zaczęły rywalizować w jego ramach, posługując się zindywidualizowanymi, ofensywnymi strategiami, a przestały być dysponentami określonych segmentów elektoratu. Otwarcie rynku w łonie elektoratu, czyniąc kampanie wyborcza arena faktycznej konfrontacji ofert z oczekiwaniami oraz kluczem do sukcesu politycznego.
BIBLIOGRAFIA:
1) A. Antoszewski, R. Herbut „Demokracje Zachodnioeuropejskie” Analiza porównawcza
2) L. Janicki „Partie polityczne”
3) A. Szmyt „Partie polityczne”
4) W. Skrzydło „O partii i systemach partyjnych”
5) M. Sobolewski „Partie i systemy partyjne świata kapitalistycznego”
6) M. Chamaj, W. Sokół, M. Żmigrodzki „Teoria partii politycznych”
7) Słownik wyrazów obcych, pod red. J. Tokarski