Pojęcie i charakter odpowiedzialności konstytucyjnej

Odpowiedzialność konstytucyjna to pojęcie, które nie jest jednoznacznie zdefiniowane w żadnym akcie prawnym w polskim ustawodawstwie. Jest to pojęcie kompleksowe, dlatego też łatwiej jest opisać cechy tej odpowiedzialności, a niżeli podać wyczerpującą definicję. Rozpocznijmy te rozważania od zdefiniowania pojęcia „odpowiedzialność”. Termin ten jest nie tylko kategorią prawną, gdyż używa się go szerzej w sensie odpowiedzialności społecznej, moralnej, politycznej, organizacyjnej itp. Odpowiedzialność to ponoszenie konsekwencji pewnego zachowania, nie chodzi jednak o konsekwencje faktyczne, ale konsekwencje wynikające z ustalonych reguł zachowania, konsekwencje normatywne. Są to konsekwencje ujemne dla podmiotu odpowiadającego. W przypadku prawa karnego są to bardzo typowe sankcje w postaci kar: kara pozbawienia wolności, kara śmierci, itd. W innych rodzajach odpowiedzialności, pojawiają się różne inne konsekwencje, które zawsze są ujemne i dotkliwe dla łamiącego reguły podmiotu. Podmiotem jakiejkolwiek odpowiedzialności jest ten, kto odpowiada, a więc może to być pojedyncza osoba (odpowiedzialność indywidualna), lub grupa osób (odpowiedzialność zbiorowa). Przedmiotem natomiast jest najczęściej zachowanie osoby (swoje lub cudze ), lub skutek przez nie wywołany. Wyjątkowo przedmiotem odpowiedzialności są myśli czy przekonania. Zawężając pojęcie odpowiedzialności do odpowiedzialności prawnej, doktryna wyróżnia trzy podstawowe tytuły odpowiedzialności: odpowiedzialność z tytułu winy, z tytułu ryzyka, i odpowiedzialność umowną. A z punktu widzenia tematu naszych rozważań, najbardziej interesującym tytułem odpowiedzialności jest wina. Dotyczy ona bowiem odpowiedzialności konstytucyjnej.
Wracając do próby zdefiniowania pojęcia odpowiedzialności konstytucyjnej, należy wspomnieć, że przedstawiciele polskiej doktryny prawa konstytucyjnego podjęli kilka prób zinterpretowania tego pojęcia. Słownik wiedzy o sejmie definiuje odpowiedzialność konstytucyjną jako „ przewidziane prawem konstytucyjnym konsekwencje postępowania osób zajmujących najwyższe stanowiska państwowe za zawinione naruszenie konstytucji lub innych ustaw w związku z wykonywaniem ich funkcji” . J. Sobczak twierdzi, że odpowiedzialność konstytucyjna „polega na pociągnięciu do odpowiedzialności prawnokarnej osób piastujących najwyższe stanowiska państwowe za naruszenie przez te osoby konstytucji lub ustaw” .Kolejny wybitny przedstawiciel nauki prawa konstytucyjnego L. Garlicki głosi, że „odpowiedzialność konstytucyjna (prawna) to odpowiedzialność za naruszenie prawa, realizowana z inicjatywy parlamentu przed organem władzy sądowniczej” . Michał Pietrzak podkreśla, że odpowiedzialność konstytucyjna stanowi specyficzny instrument kontroli sprawowania władzy w demokratycznym państwie, w istocie jest instytucją nadzwyczajną, stosowaną wówczas, gdy inne środki kontroli okazują się zawodne, albo niewspółmierne w stosunku do rozmiaru szkód wyrządzonych przez osoby piastujące najwyższe stanowiska państwowe . W polskim modelu odpowiedzialności konstytucyjnej występuje wielość aktów normatywnych regulujących jej kształt i sposób funkcjonowania. Oprócz konstytucji traktuje o niej także ustawa o Trybunale Stanu, Regulamin Sejmu RP, regulamin czynności Trybunału Stanu, kodeks postępowania karnego, oraz przepisy obowiązujące w Sądzie Najwyższym. W związku z tym, definicji jest wiele, a każda z nich podkreśla inne cechy definiowanego pojęcia. Jednak dla nas najważniejsze wydają się być przepisy konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. W świetle artykułu 198 tej ustawy odpowiedzialność konstytucyjna polega na naruszeniu konstytucji lub ustawy w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania przez podmioty wskazane w tym przepisie. Obok Konstytucji RP, aktem regulującym instytucję odpowiedzialności konstytucyjnej jest Ustawa o Trybunale Stanu z dnia 26 marca 1982 r. Ustawa ta w sposób szczegółowy wyznacza zakres odpowiedzialności konstytucyjnej zarówno od strony podmiotowej, jak i przedmiotowej, określa tryb postępowania w sprawie pociągnięcia do odpowiedzialności, a także kary jakie może orzec Trybunał Stanu za naruszenie konstytucji lub ustaw przez podmioty przed niego powołane. Pozostałe, wymienione przeze mnie akty prawne regulują zasady funkcjonowania Trybunału Stanu, oraz kwestie proceduralne.