Wyznaczanie treści i źródeł systemu prawa

SPIS TREŚCI:

1. Wstęp
2. Źródła prawa
3. System źródeł prawa w RP4. Reguły egzegezy
5. Reguły interpretacyjne
6. Reguły inferencyjne
7. Reguły kolizyjne
8. Czynniki kształtujące treść prawa
9. Bibliografia


1. Wstęp

Rozważania na temat wyznaczania treści i źródeł systemu prawa należy rozpocząć od wyjaśnienia pojęcia system prawa. Są to normy prawne obowiązujące w danym państwie, uporządkowane według przyjętych zasad. Istnieje wśród nich określona hierarchia. Wszystkie one mają pewne cechy wspólne. Ale istnieje wśród nich również zróżnicowanie, mające swe źródło w tym, że regulują one różnorodne stosunki społeczne. Do systemu stale przybywają nowe normy. Inne są z niego wyłączane. System prawa ma charakter dynamiczny. Na system prawa danego państwa w danym momencie historycznym składają się obowiązujące w nim normy prawne w ich wzajemnym powiązaniu, z punktu widzenia cech wspólnych i cech je różniących. O strukturze systemu prawa decydują różne czynniki, przede wszystkim jednak istniejące w danym państwie stosunki społeczne, ekonomiczne i polityczne. Dlatego systemy prawne państw, w których panują tego samego typu stosunki społeczne, ekonomiczne i polityczne, są pod wieloma istotnymi względami do siebie podobne. Niemniej system prawa każdego państwa ma swoje niepowtarzalne cechy. Prawo bowiem, jak język narodowy, jest bardzo ściśle związane, jak to niektórzy określają, z duchem narodu.

Każdy system prawa ma swoje zasady. Jako zasady systemu prawa traktuje się normy prawne o szczególnie doniosłym znaczeniu dla tego systemu oraz podstawowe postulaty prawne właściwe temu systemowi niezależnie od tego, czy i w jakiej mierze zostały sformułowane w przepisach prawnych należących do danego systemu. Zasady te odgrywają doniosłą rolę. Wytyczają kierunki przyszłych rozwiązań prawodawczych oraz są waznymi dyrektywami dla wykładni prawa. Zasady te pozostają w ścisłym związku z ideologią prawnopolityczną danego państwa, np. zasada ludowładztwa, zasada państwa prawnego, zasada humanizmu itp. Swoje zasady ma nie tylko system prawa jako całość. Mają je tez poszczególne gałęzie prawa, np. zasada troski domniemania niewinności podejrzanego o oskarżonego w prawie karnym, czy zasada wolności umów w prawie cywilnym. System prawa ma cechy niesprzeczności i zupełności. Niesprzeczność polega na tym, że nie może być w nim dwóch norm, z których jedna nakazywałaby działanie A, a druga zabraniała czynności A, choć na pierwszy rzut oka można znaleźć takie normy. Są to jednak sprzeczności pozorne. Dają się usunąć w wyniku zastosowania różnych dyrektyw wykładni prawa. Zupełność systemu prawa wyraża się w tym, że każde zagadnienie prawne można rozstrzygnąć na podstawie norm należących do danego systemu.

2. Źródła prawa
Termin „źródło prawa” jest terminem wieloznacznym a przy tym obrazowym. „Źródłem prawa” w znaczeniu podstawowym, które to znaczenie będzie nas dalej interesowało, są fakty tworzące prawo (fakty prawotwórcze), takie jak np. ustanowienie ustawy, precedens prawotwórczy. Ich wytworem są poszczególne generalne i abstrakcyjne normy prawne lub ich zespoły (akty prawodawcze, takie jak np. ustawa, statut, dekret). W znaczeniu przenośnym termin „źródło prawa” oznacza zespół czynników ekonomicznych, społeczno-politycznych, ideologicznych, które kształtują treść norm prawnych.
Od „źródeł prawa” należy odróżniać źródła poznania prawa – wszelkiego rodzaju dokumenty lub inne formy przekazu, z których poznaje się treść norm prawnych.

O źródłach w podstawowym znaczeniu można mówić w sposób :
a) normatywny, dogmatyczny, mianowicie, że normy ustanowione w określony sposób powinny być przestrzegane jako obowiązujące normy danego systemu,
b) opisowy, teoretyczny, mianowicie, że w danych systemie prawa lub w systemach prawnych określonego typu takie a takie fakty uważane są za fakty prawotwórcze.

Szczegółowe nauki o prawie, zwłaszcza nauka prawa konstytucyjnego, przedstawiają w sposób dogmatyczny lub opisowy źródła prawa danego systemu. W obu tych ujęciach, opisowym i dogmatycznym, zakłada się jakąś koncepcję źródeł prawa, ze względu na która uważa się, że dane normy powinny być przestrzegane jako normy prawne albo że fakty określonego rodzaju uznawane są za prawotwórcze. Zadaniem teorii prawa jest określić z jakich elementów skład się koncepcja źródeł prawa.

Zespół reguł nakazujących uznawać jakieś fakty za fakty prawotwórcze oraz reguł dotyczących wiązania z tymi faktami obowiązywania określonych norm prawnych nazywamy normatywną koncepcją źródeł prawa danego systemu. Na normatywną koncepcję źródeł prawa składają się więc reguły dwojakiego rodzaju :
a) reguły walidacyjne, nakazujące uznawać jakieś fakty za fakty prawotwórcze danego systemu.
b) Reguły egzegezy; reguły interpretowania tekstów prawnych, reguły inferencyjne, dotyczące wnioskowania z obowiązywania jakichś jednych norm o obowiązywaniu innych norm prawnych oraz reguły kolizyjne, określające sposób eliminowania niezgodności norm systemu. Te reguły będą opisane dokładniej w kolejnym rozdziale.

Reguły walidacyjne jako nakazujące uznawać jakieś fakty za fakty prawotwórcze danego systemu wydają się być oczywistym składnikiem normatywnej koncepcji źródeł prawa. To jednak jakiej treści normy prawne uznamy za obowiązujące normy danego systemu (należące do tego systemu) zależy nie tylko od samych faktów prawodawczych, np. od ustanowienia danych przepisów, ale także od przyjmowanych w systemie reguł egzegezy. Na podstawie tych samych przepisów prawnych, przy przyjęciu odmiennych reguł egzegezy, odtworzyć można bowiem normy o odmiennej treści. Dlatego też, aby odpowiedzieć na pytanie jakiej treści normy prawne należą do rozważanego systemu prawnego znać trzeba nie tylko przyjmowane w tym systemie reguły walidacyjne, ale także reguły egzegezy.

Od normatywnej koncepcji źródeł prawa jakiegoś systemu odróżniać należy teorię źródeł prawa. Teoria taka jest zbiorem twierdzeń opisujących przyjmowane w danych systemach reguły uznawania jakichś faktów za fakty prawotwórcze i wyjaśniających fakt rozpowszechnienia się w danej społeczności takich właśnie reguł oraz opisujących społeczne konsekwencje przyjmowanej normatywnej koncepcji źródeł prawa.

Rozwinięta normatywna koncepcja źródeł prawa danego systemu zawierać musi następujące składniki:
1) określający polityczne uzasadnienie podstaw systemu prawnego,
2) określający kompetencje jakichś podmiotów d otworzenia pisanych źródeł prawa,
3) określający prawotwórczą rolę zwyczaju i precedensów,
4) określający jakie są dopuszczalne w danym systemie reguły interpretacyjne,
5) określający jakie dopuszcza się w danym systemie reguły inferencyjne,
6) określający przyjmowane w systemie zasady rozstrzygania kolizji między normami systemu.

Regułami składającymi się na rozwiniętą koncepcję źródeł prawa (zwane regułami konstrukcji danego systemu) pełnią funkcję kryteriów zaliczanie norm o określonej treści do sytemu norm obowiązujących albo odmawiania im charakteru norm obowiązujących w danym systemie. Pozwalają one np. rozstrzygnąć, że jakaś rozważana norma jest obowiązującą normą danego systemu, ponieważ została odtworzona w drodze interpretacji dokonanej według dopuszczalnych w tym systemie reguł interpretacyjnych z tekstu prawnego będącego wytworem czynności uznawanej w tym systemie za czynność ustanowienia ustawy przez parlament oraz nie została r rozważanym czasie wyeliminowana z tego sytemu przez czynność uchylenia albo w drodze zastosowania odpowiednich reguł kolizyjnych.

Tak więc reguły składające się na normatywną koncepcję źródeł prawa współ wyznaczana jest przez teksty prawne oraz doktrynę prawniczą. Reguły te są więc uważane za obowiązujące, ponieważ są sformułowane w tekstach prawnych (skądinąd wymagających interpretacji) lub uważa je za wiążące rozpowszechniona doktryna prawnicza. Zgodnie z kontynentalną kulturą prawną poglądy doktryny prawniczej nie są uznawane za samodzielne źródło prawa. Poglądy te w znacznej mierze jednak rozstrzygają o tym, jakie fakty uznawane są za fakty prawotwórcze, a więc za źródła prawa.

3. System źródeł prawa w RP
Moc obowiązująca wszystkich nie uchylonych aktów prawodawczych w RP jest jednakowa, akty te w danym czasie obowiązują. Moc prawna aktów prawodawczych jest różna i zależy od pozycji organu państwowego, który dany akt ustanowił (moc prawna może być wyższa lub niższa), np. moc prawna ustawy jest wyższa niż aktu prawa miejscowego.

Najważniejszym aktem prawodawczym jest Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 roku, gdyż ona jest statutem organizacyjnym państwa jako organizacji społecznej, a inne akty prawodawcze powinny się opierać na jej postanowieniach. Akt ten reguluje takie kwestie, jak zasady ustroju politycznego i społeczno-ekonomicznego państwa, strukturę i kompetencję organów państwowych i samorządu terytorialnego, referendum, wolności, prawa i obowiązki obywateli oraz środki ich ochrony, źródła prawa, finanse publiczne, stany nadzwyczajne (stan wojenny, stan wyjątkowy i stan klęski żywiołowej), problematykę zmiany konstytucji. Najwyższa moc prawa konstytucji oznacza, że wszystkie inne akty prawodawcze powinny być z nią zgodne.

Drugim co do mocy prawnej aktem jest ustawa zwykła, a materię ustawową, a więc sprawy, które mogą być regulowane wyłącznie w drodze ustawy, tworzą w szczególności: sytuacja prawna obywateli (ich wolności, prawa i obowiązki) oraz sytuacja niepaństwowych osób prawnych, tworzenie, kompetencje i tryb działania organów państwa, szersze i kompleksowe regulowanie stosunków społecznych w państwie i inne. Ustawa dochodzi do skutku w skomplikowanym procesie ustawodawczym. Jego zasadniczymi etapami są : inicjatywa ustawodawcza, debata w Sejmie i Senacie , podpisanie przez prezydenta i ogłoszenie. Prawo inicjatywy ustawodawczej, czyli prawo zgłoszenia do Sejmu projektu ustaw, przysługuje posłom (grupie przynajmniej 15 posłów) i komisjom sejmowym, Senatowi, Prezydentowi RP, Radzie Ministrów oraz wyborcom w liczbie co najmniej 100 tysięcy (inicjatywa ludowa). Debata w Sejmie i Senacie nad projektami ustaw toczy się na plenarnych posiedzeniach tych ciał i w komisjach. Decyzję o przyjęciu ustawy podejmuje się tylko na plenarnych posiedzeniach osobno Sejmu i osobno Senatu. Ustawy podpisuje i zarządza ich ogłoszenie Prezydent RP. Po uprzednim sprawdzeniu jej zgodności z konstytucją.

Źródłem prawa powszechnie obowiązującego w Polsce są umowy międzynarodowe, które są bezpośrednio stosowane, chyba że ich stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. Jeżeli wymagana jest zgoda na ratyfikację umowy międzynarodowej w drodze uprzedniej ustawy, warunkiem ich stosowania jest ogłoszenia w trybie wymaganym dla ustawy. Umowy takie mają moc ustawy, a w razie kolizji wzajemnej mają przewagę nad ustawą. Umowy międzynarodowe zajmują miejsce poniżej Konstytucji i muszą być z nią zgodne.

Polska zadeklarowała także gotowość stosowania w kraju prawa organizacji międzynarodowych (wtórnego prawa wspólnotowego – prawa wynikającego z umowy konstytuującej daną organizację), które ma pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami. Organy krajowe stracą wtedy stosowne kompetencje prawodawcze, które zastaną przeniesione na organy Wspólnoty. W miarę krystalizowania się Unii Europejskiej jako federacji państw Europy, prawo wspólnotowe zacznie funkcjonować w charakterze równoległego porządku prawnego wobec prawa krajowego.

Aktem organów władzy wykonawczej, stanowiącym źródło prawa powszechnie obowiązującego, są rozporządzenia jako akt ściśle związany z ustawą, wydawany przez organy wskazane w Konstytucji na podstawie szczegółowego upoważnienia ustawowego. Rozporządzenia może wydawać Prezydent RP, Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów, minister kierujący działem administracji rządowej, przewodniczący komitetu powołanego w składzie Rady Ministrów oraz Krajowej Radiofonii i Telewizji.

Niższą moc w sferze prawa powszechnie obowiązującego mają akty prawa miejscowego – obowiązują na terenie działania organu, który je ustanowił. Akty prawa miejscowego wydawane są na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawach samorządowych i innych ustawach. Wydawane są zarówno na mocy kompetencji ogólnej, jak i szczegółowej. Kompetencję prawodawczą przyznano organom administracji rządowej.

Aktem prawa powszechnie obowiązującego są wydawane w specyficznych okolicznościach – np. w czasie stanu wojennego – rozporządzenia Prezydenta z mocą ustawy. Niejednorodny charakter prawny mają uchwały Sejmu i Senatu, gdyż część z nich nie ma charakteru normatywnego (np. o wyborze sędziów Trybunału Konstytucyjnego). W formie uchwały stanowiony jest regulamin Sejmu i Senatu, który do pewnego stopnia ma charakter prawa powszechnie obowiązującego. Wspomnieliśmy już, że źródłem wewnętrznego prawa konsensualnego (w przyszłości być może prawa powszechnie obowiązującego) są układy zbiorowego pracy oraz umowy zawierane przez Radę Ministrów z kościołami innymi niż katolicki oraz z związkami wyznaniowymi.

Konstytucja RP wyraźnie oddziela akty prawa wewnętrznego, czyli przepisy obowiązujące wyłącznie jednostki organizacyjne podległe organowi tworzącemu prawo. Aktami tymi są uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezydenta RP, Prezesa Rady Ministrów i ministrów.

Wraz z wejściem Polski do Unii Europejskiej zgodne z prawem Wspólnoty będzie musiało być nie tylko prawo krajowe i praktyka jego stosowania – prawo Wspólnoty znajdzie się również u podstaw działania organów krajowego wymiaru sprawiedliwości. Źródłem materialnym prawa wspólnotowego jest wola Państw Członkowskich, które powołały Wspólnotę do życia, a jego źródłem formalnym są Traktaty Założycielskie Wspólnoty, jako jej konstytucja. Prawo wspólnotowe jest po części bezpośrednio stosowane, np. rozporządzenia Wspólnoty, a po części bezpośrednio skuteczne, np. normy traktatów tworzących UE oraz dyrektywy organów wspólnoty jeśli są dostatecznie precyzyjne.



4. Reguły egzegezy
Teksty prawne wyjątkowo tylko formułują w pełni rozwinięte normy postępowania, pozwalające określić kto kiedy co czynić według prawa powinien. Podobni zresztą prawo zwyczajowo ukształtowane przybiera często postać takich formuł, których dokładny sens normatywny wymaga dopiero ustalenia. Tak więc fakty uznawane za prawotwórcze na gruncie normatywnej koncepcji źródeł prawa danego systemu nie wyznaczają jakiegoś gotowego, sprecyzowanego systemu norm prawnych, lecz system taki musi być skonstruowany na ich podstawie według reguł, które skrótowo nazywać będziemy regułami egzegezy (regułami opracowywania tekstów prawnych). Należy więc najpierw dokonać przekładu różnokształtnych przepisów prawnych na wypowiedzi mające postać norm postępowania, dopiero wtedy bowiem, gdy sformułujemy określone normy postępowania, można rozstrzygać, jakie kto ma obowiązki, jakie ma uprawnienia i kompetencje (upoważnienia)

Opracowanie opublikowanych tekstów prawnych dla uzyskania spójnego systemu norm, czyli egzegeza tekstów prawnych, prowadzić więc może do różnego rezultatu końcowego, a to w zależności od tego, jakie przyjmie reguły interpretacyjne, inferencyjne i kolizyjne, oraz jakie przyjmie się przesłanki dla ich stosowania. Trzeba przy tym zaznaczyć, iż wspomniane trzy typy reguł egzegezy nie są od siebie niezależne. Reguły interpretacyjne i reguły inferencyjne są pomyślane i stosowane m.in. w taki sposób, by w rezultacie nie dochodziło do kolizji wyinterpretowanymi czy wyinferowanymi normami. Jeśli interpretacja i wnioskowania prawnicze miałyby prowadzić do norm między sobą niezgodnych, to często koryguje się je w taki sposób, by w marę możliwości kolizje wyeliminować. Bardzo rygorystyczne reguły wykładni mogą się łączyć z bardzo swobodnymi regułami inferencyjnymi i prowadzić do takiego samego rezultatu ich zastosowania, jak zastosowanie swobodnych reguł wykładni, a potem rygorystycznego wnioskowania.

Egzegeza teksów aktów prawodawczych i ewentualnie rezultatów innych faktów prawotwórczych jest jednym z podstawowych zadań dogmatycznych prawoznawstwa, a stąd podstawowym zadaniem szczegółowych nauk o prawie obowiązującym. Zadaniem teorii prawa jest zanalizowanie procesów egzegezy dokonywanej przez dogmatykę prawniczą, niezależnie od tego, iż w ramach problematyki socjotechnicznej teoretycy prawa opowiadają się niejednokrotnie za takimi albo innymi metodami egzegezy, podnosząc wady i zalety różnych reguł interpretacyjnych, inferencyjnych i kolizyjnych.

5. Reguły interpretacyjne

Reguły interpretacyjne pojmuje się je jako interpretację teksów prawnych w znaczeniu ścisłym jako zabieg polegający na przekładnie teksów prawnych na określone normy postępowania. Reguły interpretacyjne należy z grubsza podzielić na takie, które prowadzą do odtworzenia jakiejś wypowiedzi o kształcie normy postępowania na podstawie różnokształtnych przepisów prawnych (jest to I wstępna faza wykładni), oraz na takie które dotyczą ustalenia dokładnego sensu zwrotów występujących w owych wstępnie wyinterpretowanych wypowiedziach normatywnych (II faza wykładni) te dwie fazy wykładni w praktyce trudno od siebie wyraźnie oddzielić, gdyż odtwarzając w ogólnym zarysie normy postępowania na podstawie tekstu prawnego orientujemy się już w pełnym stopniu na to, że normy te mają mieć jakieś uzasadnienie aksjologiczne, tworzyć spójny system norm itd., a więc na elementy, które szczegółowo uwzględniane są w II fazie wykładni. Reguły interpretacyjne, to nie tylko reguły znaczeniowe, ale również swoiste reguły składni, jakie występują w języku prawnym. Przy tym reguły znaczeniowe nie sprowadzają się po prostu do przyporządkowania określonych stanów rzeczy określonym wyrażeniom, lecz biorąc pod uwagę także kontekst innych użytych w tekście prawnym wyrażeń i sytuację społeczną wydania danego przepisu. Z tego względu w praktyce nie sposób spisać katalogu wszystkich tych reguł znaczeniowych, do których odsyłają językowe reguły interpretacyjne.

6. Reguły inferencyjne

Reguły inferencyjne – egzegeza faktów prawotwórczych nie ogranicza się do ustalanie, jakie to normy zostały wysłowione w postaci przepisów prawnych czy formuł prawa zwyczajowego. Na podstawie tak wyinterpretowanych norm uznaje się też za normy należące do danego systemu prawnego inne jeszcze normy, w pewnym sensie wywnioskowane z norm poprzednio zaliczanych do systemu, a to według przyjmowanych w danym systemie prawnym reguł inferencyjnych. Jeśli mówi się w tym przypadku o wnioskowaniu w swoistym sensie tego słowa, to dlatego, że pojęcie wnioskowania odnoszone jest zazwyczaj do zadań opisowych i sprowadza się do rozumowania, w toku którego na podstawie uznania pewnych zadań za prawdziwe (czy choćby prawdopodobne) dochodzi się do uznania za prawdziwe czy prawdopodobne innych zdań opisowych. Rozumowanie takie uważa się za lepiej czy gorzeje uzasadnione, w zależności od tego, czy przebiega ono według takich czy innych przyjmowanych reguł infernecyjnych. W przypadku norm postępowania nie można jednak mówić o ich prawdziwości czy prawdopodobieństwie i stąd ściśle biorąc, nie można byłoby mówić o wnioskowaniu z norm o normach. Wyrażenie owo należy rozumieć w taki sposób, że na podstawie zdania o obowiązywaniu pewnej normy w danym systemie uznaję się zdanie stwierdzające obowiązywanie w tym systemie innej normy, mianowicie wtedy, gdy między tymi normami zachodzą określonego rodzaju związki. Mogą to być związki swoiście rozumianego wynikania norm, czy też związki polegające na tym, iż pewne normy mają wspólne uzasadnienie aksjologiczne, a stąd jeśli się uznaje za obowiązujące jedne z nich, to uznać należy obowiązujące odpowiednio inne, ze względu za założenie racjonalności aksjologicznej „prawodawcy”, konsekwentnie kierujące się określonymi ocenami. Jeśli mówi się o swoistym sensie zwrotu „wynikanie norm z norm”, to dlatego, że pojęcie wynikania odnosi się w zasadzie do zdań, a nie do norm, do zdań takich, że prawdziwość pierwszego z nich przesądza o prawdziwości drugiego. Zwrot „wynikanie norm z norm” można zrozumieć w taki sposób, iż zrealizowanie wskazań pierwszej normy jest warunkiem wystarczającym do zrealizowania wskazań drugiej, a zrealizowanie drugiej jest warunkiem wystarczającym do zrealizowania pierwszej. Inaczej mówiąc nie można zrealizować pierwszej normy, jeśli się nie zrealizuje drugiej, przy czym może być tak że względu na związek logiczny między treścią tych dwóch norm ze względu na związek przyczynowy między zrealizowaniem drugiej i pierwszej.

Podsumowując należy zauważyć że im więcej i im bardziej liberalnych reguł inferencyjnych przyjmuje się w danym systemie, tym więcej norm wypada zaliczyć do danego systemu na podstawie norm wyinterpretowanych z przepisów.



7. Reguły kolizyjne

Założenie racjonalności „prawodawcy” każe przyjąć, iż przepisy, które ustanawia, nie formułują norm między sobą wzajemnie niezgodnych, gdyż takie normy nie są należytym środkiem dla kierowania postępowaniem członków społeczeństwa. W literaturze prawniczej często nazywa się wszelkie normy niezgodne między sobą „normami sprzecznymi”, w istocie jednak należałoby wyróżnić różne odmiany niezgodności norm, powodujące różnego rodzaju konsekwencje dla konstruowania systemu prawnego. Aby wyeliminować z systemu normy między sobą w takim czy innym rozumieniu niezgodne w toku egezgenzy przepisów prawnych doktryna prawnicza przyjmuje pewien zespół reguł kolizyjnych, nakazujących uznawać niektóre normy sformułowane w tekście prawnym za nieobowiązujące ze względu na ich niezgodność z innymi normami systemu, czy tez tak ograniczać zakres zastosowania lub normowania jednej z nich, by niezgodność wyeliminować.

Ściśle biorąc normami między sobą sprzecznymi należałoby nazywać takie dwie normy, z których jedna w pewnych przynajmniej okolicznościach nakazuje jakiemuś adresatowi czynić to, druga w tychże okolicznościach czynić mu zakazuje. Jeśli normy te mają tylko częściowo wspólny zakres zastosowania, to kolizję można względnie łatwo wyeliminować tak ograniczając zakres zastosowania jednej lub obu z nich, by nie znajdowały razem zastosowania.

Reguły kolizyjne znajdują zastosowanie, gdy brak odpowiedniego przepisu uchylającego przepisy zawierające normy między sobą niezgodne. Rzecz w tym, że o niezgodności orzekać można dopiero wtedy, gdy przepisy podda się określonej interpretacji i okaże się, że formułują one normy w tym czy innym sensie między sobą niezgodne.

8. Czynniki kształtujące treść prawa

Prawodawca wyznaczający cele prawodawstwa oraz dobierający skuteczne środki do realizacji założonych celów nie ma możliwości, jak była o tym mowa, postępowania w sposób całkowicie dowolny. Jego decyzję uwzględniać muszą określony układ sił politycznych w państwie, w którym działa, ustrój gospodarczy tego państwa, strukturę społeczną grupy państwowej, rozpowszechnione w społeczeństwie systemy wartości, wyobrażenia społeczeństwa o tym, jakie prawo być powinno, panujące tradycję. Na treść norm wpływają zatem różnego rodzaju czynniki.

Szczególnie istotny wpływ na proces prawotwórczy wywierają ekonomiczne i polityczne dążenia klas i wpływowych grup społecznych, znajdujące współcześnie wyraz w programach kierownictwa państwa oraz programach partii politycznych i różnego rodzaju grup interesów. Piastowanie przez przedstawicieli dominujących grup społecznych merytorycznie doniosłych stanowisk w aparacie państwa, także w organach prawodawczych, nie przesądza wprawdzie samo przez się o kierunku działalności prawodawczej, ale stwarza warunki realizowania dogodnego dla tych grup programu politycznego za pomocą środków prawnych. topień skuteczności realizowania tego programu zależy m.in. od tego, na ile jednolite są w ramach tej grupy poglądy na cele prawodawstwa i jaki jest stopień wewnętrznego zorganizowania grup dominujących.

Wpływ bezpośrednich interesów jakiejś klasy czy grupy społecznej na treść norm prawnych ograniczany przez wiele czynników. Przede wszystkim czynnikiem istotnie wpływającym na treść prawa są kompromisy między interesami różnych grup i klas społecznych. Kompromisy te mogą być wyznaczane sytuacją zewnętrzną lub być rezultatem konfliktów wewnątrzpaństwowych: społecznych, narodowościowych, religijnych. W szczególności do kompromisu skłaniać może konflikt między interesem ogólnospołecznym a interesami jakiś klas czy grup dominujących, występujący z taką intensywnością, że grozi niebezpieczeństwem zakłócenia życia społecznego. Do kompromisu skłania też sytuacja, w której jakaś grupa społeczna nie jest faktycznie w stanie narzucić siłą norm o określonej treści, ponieważ jej pozycja nie jest jeszcze dostatecznie utrwalona albo jest istotnie zagrożona.

Niezależnie od struktury społecznej danego państwa i reprezentowanych w nim interesów ekonomicznych, prawo zapewniać musi pewien elementarny ład społeczny, gwarantować ochronę życia, zdrowia, stwarzać minimum bezpieczeństwa, a przez to zapewniać istnienie grupy państwowej. Te choćby minimalne wymagania dotyczące egzystencji biologicznej członków grupy oraz ułożenia wzajemnych stosunków między jej członkami wyznaczają treść norm prawnych.

Treści norm prawnych kształtowana jest w istotnym stopniu przez rozpowszechnione w społeczeństwie oceny i normy moralne. Prawodawca musi brać je pod uwagę, jeżeli nie zamierza doprowadzić do ostrych napięć społecznych wywołanych dezaprobatą moralną dla stanowionych przezeń norm, a zarazem gdy zabiega o pozyskanie moralnej aprobaty dla tworzonego systemu prawnego.

Czynnikami wpływającymi na decyzję prawodawcze, a w silniejszym jeszcze stopniu na sposób wykładni stosowania ustanowionych przepisów są tradycję prawne czy szerzej – kultura prawna danego kraju.

Aparat państwa wykazuje zazwyczaj tendencje do naśladowania dotychczasowego sposobu interpretacji i stosowania prawa. Jego nawyki działania według poprzednio obowiązujących norm wpływają silnie na sposób egzegezy teksów prawnych i stosowania prawa w ramach pozostawionych luzów decyzyjnych, a więc pośrednio na treść prawa. Wprowadzenie w tym zakresie zmian jest możliwe przez radykalne decyzje prawodawcy, np. przez taki sposób formułowania nowych przepisów, który uniemożliwia stosowanie dawnych dyrektyw interpretacyjnych albo wręcz przez sformułowanie normy zakazującej stosować jakąś dyrektywę interpretacyjną.

Wreszcie treść norm prawnych kształtowana jest pod wpływem tego, jaki jest stan zorganizowania aparatu państwa powołanego do realizacji prawa oraz stopień politycznej konsolidacji państwa. Gdy ustrój państwa jest ustabilizowany można ograniczyć karne środki oddziaływanie, grożąc sankcją karną za czynny najbardziej niebezpiecznie społecznie. Dysponując zaufanym i o wysokich kwalifikacjach aparatem wykonawczym można stanowić normy odpowiednio ogólne, pozostawiając temu aparatowi znaczną swobodę wyboru decyzji. W przypadku braku takiego aparatu konieczne stają się rozwiązania kazuistyczne, nieelastyczne, unikające klauzul generalnych.

W państwach współczesnych kształtują się odrębne organizacje dla wywierania wpływu na działalność organów tworzących prawo. Ich aktywność przybiera różne formy – od bezpośredniego oddziaływania na członków ciał prawodawczych, po udzieleniu bardzo dziś doniosłej fachowej pomocy w procesie prawotwórczym przez dostarczenie informacji, przygotowanie projektów, sporządzenie ekspertyz. Organizację te wywierają istotny wpływ na ukształtowanie treści norm prawnych.


9. Bibliografia

1) Adam Łopatka – „Prawoznawstwo” - Warszawa 2000r.
2) Andrzej Redelbach – „Wstęp do prawoznawstwa” – Toruń 2000r.
3) Zenon Ziembiński – „Zarys teorii i prawa” – Poznań 1997r.
4) A. Michalska, S. Wronkowska – „Zasady tworzenia prawa” – Poznań 1980r.
5) S. Wronkowska – „Problemy racjonalnego tworzenia prawa” - Poznań 1982r.
6) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dn. 2.IV.1997r.
7) Zenon Ziembiński – „Problemy podstawowe prawoznawstwa” Warszawa 1980r.