Bezdomność

Pojęcie bezdomności odnosi się do istoty bytu człowieka, do form jego istnienia: biologicznego, społecznego, psychicznego. Przede wszystkim odnosi się do wyobrażeń materialnej organizacji ludzkiej egzystencji, (czyli sposobu zapewniania sobie schronienia, pewnego poziomu, troski o ciało czy rozwoju osobistego), jednym słowem do życia godnego i odpowiedzialnego.
Termin bezdomny upowszechnił się w polskim słownictwie na przełomie XVIII/XIX w i był kojarzony z ofiarami wojen i powstań. Przeszedł on następnie do polskiego języka prawa i oznaczał osoby, które utraciły zamieszkanie. Nie ma jednej uznanej definicji bezdomności. Określa się m.in. bezdomność jako sytuację osób, które w danym czasie nie posiadają i własnym staraniem nie mogą zapewnić sobie takiego schronienia, które mogłyby uważać za swoje i które spełniałoby minimalne warunki, pozwalające uznać je za pomieszczenie mieszkalne. Bezdomność jest określana również jako względnie trwała sytuacja człowieka pozbawionego dachu nad głową albo nie posiadającego własnego mieszkania.
Istnieje również definicja prawna zawarta w "Ustawie o pomocy społecznej", zgodnie z którą, za osobę bezdomną uważa się "osobę nie zamieszkującą w lokalu mieszkalnym w rozumieniu przepisów o ochronie praw lokatorów i mieszkaniowym zasobie gminy i nie zameldowaną na pobyt stały, w rozumieniu przepisów o ewidencji ludności i dowodach osobistych, a także osobę nie zamieszkującą w lokalu mieszkalnym i zameldowaną na pobyt stały w lokalu, w którym nie ma możliwości zamieszkania".
Społeczny kontekst bezdomności bardzo szeroko ujmuje definicja przedstawiona w Nowej Encyklopedii Powszechnej PWN z 1995 roku. Bezdomność to zjawisko społeczne polegające na braku domu lub miejsca stałego pobytu, gwarantującego jednostce lub rodzinie poczucie bezpieczeństwa, zapewniającego schronienie przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi oraz zaspokojenie podstawowych potrzeb na poziomie uznawanym w danym społeczeństwie za wystarczający. Inne ujęcie bezdomności przedstawiają B. Bartosz i E. Błażej, które uważają, że bezdomność w najogólniejszym rozumieniu jest uwarunkowana przemianami społeczno - gospodarczymi. Bezdomność jako zjawisko społeczne wiąże się najwyraźniej z brakiem domu, pracy, środków do życia. Natomiast jako fenomen osobowościowy znajduje swoje odzwierciedlenie przede wszystkim w sferze emocji i uczuć. Nie sposób, więc oddzielić jednych od drugich?. W Słowniku Języka Polskiego, czytamy, że bezdomny to człowiek nie mający mieszkania; także człowiek, który opuścił własne mieszkanie, wygnaniec.
Bezdomność ma charakter narastający, a dotychczasowe metody pomocy są niewystarczające i bardzo często zawodne. Są to ludzie, którzy najczęściej postrzegani są jako obcy, niezdolni do normalnego życia, roznoszący choroby zakaźne; są oni coraz bardziej wyizolowaną grupą społeczną. Taki sposób ich spostrzegania utrudnia im integrację ze środowiskiem i powrót do normalnego życia. Broniąc się przed ludźmi bezdomnymi, nigdy nie będziemy w stanie zrozumieć ich położenia.
Szerzy się pogląd, że bezdomność to poważny problem społeczny, gdyż dotyka ogółu społeczności, zakłóca jego prawidłowe funkcjonowanie i niesie wiele zagrożeń egzystencjalnych. Ponadto stwierdza się, że może to być właściwie problem nie do rozwiązania.

Przyczyny bezdomności
Stan ten jest uwarunkowany wieloczynnikowo, miedzy innymi poprzez zmniejszoną zdolność do samodzielnego życia i radzenia sobie, poddania się wymaganiom społeczeństwa, niewielką odporność na sytuacje trudne, czy marginalizację społeczną. Według Teresy Sołtysiak, badaczki zjawiska, jest to wypadkowa splotów determinant i okoliczności egzystencjalno-losowych, jednostek uwikłanych w mikro- i makro społeczne warunki życia.
Klasyfikacja przyczyn bezdomności wg podziału Eugeniusza Moczuka
Wyróżnia on przyczyny wynikające:
1. z sytuacji społeczno-ekonomicznej kraju, w tym wzrostu bezrobocia, postępującej likwidacji hoteli robotniczych, braku miejsc w szpitalach, zakładach opiekuńczych, domach pomocy społecznej, braku opieki nad wychowankami domów dziecka po ukończeniu 18 lat, braku ośrodków dla nosicieli wirusa HIV,
2. z sytuacji prawnej, polegającej na możliwości wyeksmitowania lokatora "donikąd" za zaległości w opłatach czynszowych,
3. z przyczyn związanych z patologiami, w tym z powodu alkoholizmu, przestępczości, odrzucenia lub braku opieki ze strony najbliższych, rozwodu lub trwałego rozpadu więzi formalnych lub nieformalnych, prostytucji kobiet, przemocy w rodzinie,
4. z przyczyn natury socjopsychologicznej, w tym świadomego wyboru innego sposobu życia, odrzucenia obowiązującego systemu wartości,
5. przyczyn osobowościowych, w tym poczucia niższości, osamotnienia, wstydu, przekonania o złej naturze świata i ludzi.
Wśród przyczyn leżących po stronie samych bezdomnych E. Moczuk wymienia:
1. czynniki związane z zakłóconym procesem socjalizacji w grupach pierwotnych, w tym złego przygotowania do samodzielnego życia, brakiem możliwości samodzielnego mieszkania, niemożnością zamieszkania z najbliższymi po rozwodach, separacjach, powrotach z więzienia,
2. przyczyny związane z nieumiejętnością przystosowania się do sytuacji społeczno-ekonomicznej, w tym poddawanie się przedmiotowemu traktowaniu przez pracodawców, brakiem możliwości zatrudnienia się za godziwą płacę,
3. przyczyny związane z nieprzystosowaniem się do sytuacji obyczajowo-kulturowej, w tym traktowanie współmałżonków jako własności, rozwody, nie łożenie na rodzinę,
4. przyczyny związane z piciem i nadużywaniem alkoholu.
Powody bezdomności według materiałów rządowych
rozpad rodziny, powrót z zakładu karnego bez możliwości zamieszkania, brak stałych dochodów, przemoc w rodzinie, brak tolerancji społecznej, powrót ze szpitala psychiatrycznego, likwidacja hoteli pracowniczych, eksmisja, opuszczenie domu dziecka, uzależnienia.
Przyczyny według organizacji pozarządowych
Z informacji posiadanych przez organizacje pozarządowe wynika, iż wśród populacji osób bezdomnych wyraźnej zmianie ulega przekrój zawodowy i społeczny. Do placówek dla bezdomnych coraz częściej zgłaszają się osoby posiadające wykształcenie średnie i wyższe. Obniżeniu ulega wiek bezdomnych, w szczególności samotnych matek z dziećmi oraz narkomanów i nosicieli wirusa HIV.
Jako współwystępujące z bezdomnością wymieniane są najczęściej: alkoholizm, przestępczość, narkomanię, dezintegrację rodziny, choroby psychiczne, obniżenie poziomu rozwoju intelektualnego, przemoc w rodzinie, prostytucję, żebractwo, zespół nabytej bezradności, kalectwo i zaniedbane leczenie różnorodnych schorzeń. Trzeba zaznaczyć, że rzadko jedna przyczyna wyjaśnia sytuację osoby bezdomnej, przyczyny przeplatają się i wzajemnie warunkują.

Skala zjawiska
Brak jest dokładniejszych informacji o skali zjawiska bezdomności w Polsce. Liczbę osób bezdomnych określa się od 30 do nawet 300 tysięcy. Jedynym miarodajnym źródłem wiedzy w tym zakresie jest liczba osób, którym formalnie udzielona została pomoc przez ośrodki pomocy społecznej. Liczba ta ulega okresowym zmianom, oscylując wokół wartości 30 tysięcy. W 2002 roku liczba ta wyniosła 31 382 osoby.
Natomiast ze sprawozdań nadsyłanych przez organizacje pozarządowe do Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, w związku z udzieloną dotacją na pomoc osobom bezdomnym wynika, iż udzielają one pomocy ok. 80-130 tys. osobom. Szacunkowe dane określające liczbę bezdomnych na 300 tysięcy pochodzą od Stowarzyszenia Monar.
Rozbieżności te wynikają z faktu, iż część osób bezdomnych uzyskuje pomoc z kilku źródeł, co powiększa ogólną liczbę osób objętych pomocą. Nie wszyscy zgłaszający się po pomoc żywnościową i medyczną a deklarujący się jako osoby bezdomne są sprawdzani, co również zawyża statystyki. W dodatku bezdomni, częściej niż inne grupy, przemieszczają się po kraju, bądź nie korzystają z oferowanych oficjalnie form pomocy, co dodatkowo utrudnia ich ewidencję. Bezdomni zostali objęci Spisem Powszechnym w 2002 roku, jednak zapewne uzyskane dane nie będą ścisłe ? letnia pogoda nie sprzyjała gromadzeniu się bezdomnych w miejscach, w których łatwo byłoby dokonać spisu ( np. dworce, noclegownie).
O randze bezdomności wśród problemów społecznych decydują nie tylko trudne do uchwycenia parametry ilościowe, ale również dynamika zjawiska i zmiany w strukturze populacji. Syntetyczne opracowania z dziedziny polityki społecznej podkreślają narastające tempo zjawiska, wykraczanie jego zasięgu poza grupy i środowiska tradycyjnie kojarzone z bezdomnością. Z bezdomnością związane są też takie negatywne zjawiska, jak alkoholizm, narkomania, żebractwo, prostytucja, przestępczość, zagrożenia epidemiologiczne.
Wyróżnia się trzy postacie bezdomności:
- ?bezdomność krótkotrwałą (ostrą) - dotyczy osób, które w wyniku szczególnego zbiegu okoliczności utraciły miejsce zamieszkania;
- bezdomność długotrwałą (przewlekłą), która jest kumulacją różnych negatywnych zjawisk bezdomności (ta postać bezdomności jest cięższa, gdyż mamy tu w sumie dłuższe i częstsze okresy bezdomności, gorszy przebieg pracy zawodowej, częstsze zaburzenia psychiczne i uzależnienia od substancji psychoaktywnych, w tym od alkoholu);
- bezdomność okresowa (cykliczna) - niewiele o niej wiadomo, choć wcale nie należy do rzadkości.


W wielu polskich opracowaniach wymienia się nieco inne kategorie bezdomności, na przykład:
- bezdomność z wyboru (to znikomy odsetek) ? typ wiecznego wędrowca, tułacza, który nie przestrzegał i odrzucił normy społecznego współżycia;
- bezdomność z przymusu, gdzie wpływ na sytuację bezdomności miały jakieś okoliczności zewnętrzne, niezależne od samego bezdomnego (są to osoby najczęściej skłócone z rodziną, nie posiadające własnego mieszkania, bez szans powrotu do normalnego życia);
- bezdomność tymczasowa ? brak możliwości przebywania z rodziną pod jednym dachem z powodu zaistniałego konfliktu z nią.
Ogólnie rodzaje bezdomności można podzielić na:
- w zależności od czasu jej trwania (?okresowa?, ?frykcyjna?, ?krótkotrwała?, ?tymczasowa?, ?trwała?, ?przewlekła? i inne);
- ze względu na jej uwarunkowania (?z przymusu?, ?dobrowolna - z wyboru?);
- ze względu na uzewnętrznianie jej postaci (?jawna? - sytuacja rzeczywistego braku dachu nad głową, ?ukryta?- sytuacja, gdzie bezdomne osoby żyją w warunkach mieszkaniowych, odbiegających od przyjętych i akceptowanych w danym społeczeństwie standardów, ?sytuacyjna? - osoba ma mieszkanie, ale z pewnych powodów nie może lub nie chce tam przebywać);
- ze względu na jej skutek (?częściowa? - osoba mieszka w jakimś lokalu mieszkalnym, ale nie mając własnego miejsca zamieszkania, często zmienia miejsce pobytu, bez możliwości pozostania gdziekolwiek na dłużej, ?całkowita? - osoba rzeczywiście nie ma gdzie mieszkać;
- ze względu na konkretne formy uzewnętrzniania rodzajów bezdomności (?uliczna?, ?pensjonariuszy schronisk i noclegowni?, ?więźniów?, ?imigrantów i uchodźców?, ?dzikich lokatorów?, ?potencjalnych? - mających chwilowo dach nad głową, ale w każdej chwili mogących go stracić, np. bezdomni z zakładów karnych, szpitali, sanatoriów, z zakładów odwykowych, schronisk i noclegowni, czy miejsc wykonywania prac sezonowych).
Bezdomność to zmiana sytuacji życiowej osób, ich statusu i pozycji społecznej, to także zmiana ich osobowości. Bardzo często tracą ambicję i własną godność. W wyniku tego pojawia się poczucie bezsensu życia, spada aktywność i wymagania wobec siebie samego. Osoba bezdomna zaczyna żyć ?z dnia na dzień?, a przestaje myśleć o przyszłości, o dniu jutrzejszym. Zadowala się ?byle, czym?. W końcu pojawia się mechanizm adaptacyjny, polegający na wycofaniu, czyli odrzuceniu celów uznawanych przez daną kulturę społeczności. Jednostka więcej nie podejmuje wysiłków zmierzających do poprawy własnej egzystencji, akceptuje swój niedostatek. Następuje u niej adaptacja psychiczna własnego stanu i sytuacji oraz emocjonalne zobojętnienie. Zanika samoocena i samokrytycyzm, obserwuje się brak dbałości o wygląd, higienę i zdrowie, czy chęci walki o siebie. Zaraz potem pojawia się stosunkowo dobre samopoczucie, akceptacja własnego niedostatku (żebranina, wybieranie resztek ze śmietników, itd.), potrzeby redukują się do minimum, czyli do jedzenia i spania. Osobę bezdomną ogarnia ?bezruch?, rezygnacja i swoiste otępienie.
Pomoc bezdomnym
Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej, pomoc bezdomnym należy do zadań własnych gminy. Pomoc ta może mieć formę udzielenia schronienia, posiłku, ubrania, a także zasiłku celowego na leczenie. Gminy mogą zlecać wykonywanie tych zadań organizacjom pozarządowym. Jednymi z najbardziej znanych ogólnopolskich organizacji specjalizujących się w tym zakresie są Towarzystwo Pomocy im. Św. Brata Alberta oraz założone przez Marka Kotańskiego Stowarzyszenie "Monar" i jego wyspecjalizowana jednostka organizacyjna "Markot". Problem bezdomności został uznany za na tyle poważny, że w 2000 roku w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej opracowano resortowy Program "Bezdomność", w którym zostały uwzględnione działania o charakterze:
? profilaktycznym ? zapobiegające utrwalaniu się i poszerzaniu zjawiska bezdomności, skierowane do najbardziej zagrożonych bezdomnością grup społecznych
? osłonowym ? zapobiegające degradacji biologicznej i społecznej osób bezdomnych z zastosowaniem standardowych rodzajów i form świadczeń pomocy społecznej oraz podstawowych elementów pracy socjalnej
? aktywizującym, zmierzające do wyprowadzania z bezdomności konkretnych osób i grup społecznych, rokujących perspektywy przezwyciężenia tej sytuacji.
Za najbardziej korzystną motywację do wychodzenia z bezdomności uważa się pragnienie zmiany we własnym sposobie funkcjonowania. Różne bywają działania podejmowane przez bezdomnych w celu zakończenia bezdomności: przybycie do noclegowni lub schroniska, zaprzestanie picia alkoholu, używania narkotyków, poddania się leczeniu uzależnień, dbałość o własne zdrowie, wygląd, szukanie pomocy u ludzi obcych, szukanie pomocy psychologicznej lub prawnej, podjęcie pracy dorywczej lub stałej, staranie się o miejsce w domu pomocy społecznej, nawiązanie kontaktu z rodziną, a w efekcie zamieszkanie u niej. Na drodze wychodzenia z bezdomności bezdomni napotykają liczne przeszkody utrudniające, bądź w niektórych przypadkach uniemożliwiające powrót do normalnego życia. Najczęstszymi przeszkodami są uzależnienia, brak pracy, brak pomocy ze strony innych osób, brak zameldowania oraz wyrok sądowy.



Bibliografia:
1. T. Pilch, I. Lepalczyk, ?Pedagogika społeczna?, Warszawa 1995
2. L. Stankiewicz , ?Zrozumieć bezdomność-aspekty polityki społecznej?, Olsztyn 2002
3. Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1995
4. B. Bartosz, E. Błażej, ?O doświadczeniu bezdomności?, Warszawa 1995
5. Słownik Języka Polskiego, Warszawa 1978
6. Eugeniusz Moczuk, ?Bezdomność jako problem społeczny w opiniach osób bezdomnych?
7. S. Sidorowa, ?Zaburzenia psychiczne u osób bezdomnych?, Wrocław 2000
8. D.M. Piekut-Brodzka, ?O bezdomnych i bezdomności ? aspekty fenomenologiczne, etiologiczne i terapeutyczne?, Warszawa 2000