Budżet Państwa

Przedmiot Finanse
Gdynia, dnia 04 listopada 2003r

Budżet jest rdzeniem finansów publicznych i nerwem Państwa. W strukturze jego dochodów i wydatków zawarty jest program rządzenia Państwem. Sporządzany jest on na rok.
Budżet jako najważniejszy plan finansowy, wymaga autoryzacji politycznej przez parlament i ciała przedstawicielskie samorządu terytorialnego w formie ustawy lub uchwały. Ma to określone konsekwencje, gdyż budżet jest aktem wiążącym organy państwowe i samorządowe, które są zobowiązane do jego wykonywania. Gromadzenie i wydatkowanie środków budżetowych ma charakter jednostronny i arbitralny. Dochody budżetowe są gromadzone w formie podatków i opłat, które mają charakter przymusowy i bezzwrotny. Podobnie jest z wydatkami, które są dokonywane na podstawie jednostronnej decyzji organu państwowego lub samorządowego.
Budżet jako akt polityczny jest wynikiem kompromisu między władzą ustawodawczą i wykonawczą oraz grupami interesów. Siły te uczestniczą w procesie podejmowania decyzji dotyczących planowania, wykonywania i kontroli budżetu. Kompromis ten jest zawierany na okres obowiązywania budżetu, czyli na jeden rok. Istotne jest to, że budżet dotyczy przyszłości i dlatego tak ważne są metody prognozowania jego dochodów oraz wydatków. Stanowi on nie tylko finansową podstawę rządzenia, lecz jest również instrumentem kontroli działalności organów wykonawczych.
Najbardziej prawidłowo można określić cechy budżetu za pomocą zasad budżetowych. Pojęcie zasad budżetowych można dwojako formułować, a mianowicie jako postulaty odnoszące się wyłącznie do budżetu lub jako postulaty odnoszące się do każdego planu, w tym również do budżetu. Do Najczęściej formułowanych zasad budżetowych (w prawie budżetowym i doktrynie) można zliczyć:
Uprzedniości
Zupełności
Jedności
Specjalizacji
Ogólności
Jawności

Zasada uprzedniości postuluje uchwalenie budżetu przed okresem, w jakim ma być wykonywany. Jest to zresztą postulat odnoszący się do każdego planu. Najczęściej konstytucje i prawo budżetowe nakładają obowiązek uchwalenia budżetu w końcu roku poprzedzającego okres budżetowy, tzn. w listopadzie lub w grudniu. W praktyce częste są naruszenia zasady uprzedniości i to zarówno ze strony rządu, jak i parlamentu. Rząd jest zobowiązany do przedstawienia parlamentowi projektu budżetu w określonym terminie, umożliwiającym uchwalenie go przed rozpoczęciem roku budżetowego. Niekiedy, z powodu trudności politycznych, gospodarczych, rząd nie może wymaganego terminu dotrzymać. W parlamencie również mogą się wydłużać prace nad projektem ustawy budżetowej z powodu trudności zawarcia kompromisu między partiami politycznymi. Dlatego prawo budżetowe przewiduje rozwiązania w okresie przejściowym, między upływem terminu do uchwalenie budżetu a jego rzeczywistym uchwaleniem. Można tu wymienić następujące rozwiązania tej kwestii:
Prowizorium budżetowe, które jest skróconą ustawą budżetową i obowiązuje do chwili uchwalenia właściwego budżetu
Prerogacja budżetu polega na przedłużeniu ważności budżetu zeszłorocznego. Wadą tego rozwiązania jest wykluczenie wpływu organów ustawodawczych na gospodarkę budżetową w okresie przejściowym.
Prowadzenie gospodarki budżetowej na podstawie projektu budżetu.
Upoważnienie rządu do dokonywania niezbędnych wydatków.

Dochodami publicznymi są wpływy budżetowe z poszczególnych źródeł. Podstawowym źródłem dochodów budżetowych jest dochód narodowy. Uzupełniające znaczenie mają wpływy z majątku narodowego. Dochody publiczne, których źródłem jest zarówno dochód narodowy, jak i majątek, są pobierane w różnych formach, do najczęściej stosowanych należą:
Podatki
Opłaty
Dochody z publicznej działalności zarobkowej
Składki ubezpieczenia społecznego
Pożyczki publicznych
Dochody z emisji pieniądza.
Najwięcej, bo aż od 80 do 90 procent dochodów stanowią podatki. Opłaty stanowią skromniejsze od podatków źródło dochodów publicznych. Nie są one jednorodne, gdyż można rozróżnić trzy rodzaje opłat: będące podatkami, będące cenami, opłaty administracyjne. W pierwszym przypadku opłaty nie mają charakteru ekwiwalentnego, np. opłata klimatyczna, targowa. Od podatków różni je jedynie nazwa oraz to, że stanowią dochody budżetów lokalnych. W drugim przypadku opłaty są pobierane w zamian za świadczenia wzajemne i w pełni ekwiwalentne. Dlatego tego rodzaju opłaty są cenami świadczonych usług, np. opłata za gaz, wodę kanalizację. Trzeci przypadek dotyczy opłat pobieranych z tytułu czynności urzędowych. Można dostrzec tu pewną ekwiwalentność świadczeń. Organy publiczne świadczą czynności urzędowe, za co pobierają opłaty.

Dochody uzyskiwane z działalności zarobkowej mają miejsce wówczas, gdy oferowane są na rynku dobra i usługi przedsiębiorstw publicznych, jak np. komunikacyjnych i zaopatrzeniowych, banków i kas oszczędnościowych. Dochody mogą także pochodzić z udziałów w działalności zarobkowej innych podmiotów, dzierżawy gruntów itp. Wpływy z takiej działalności zarobkowej stanowią dochody budżetów gmin.
Z tytułu monopolistycznej pozycji państwo może jednostronnie określać poziom cen sprzedawanych dóbr i usług. Pozwala to na osiąganie dochodów, które mają cechy wpływów z akcyz.

Składki z tytułu ubezpieczeń społecznych są opłacane wtedy, kiedy są opłacane obowiązkowo. Niekiedy składki te stanowią dochody budżetu państwowego i wówczas budżet jest zobowiązany do finansowania ryzyka ubezpieczeniowego. Niekiedy jako formę dochodów publicznych zbliżoną do opłat wymienia się składki na rzecz organizacji, do których przynależność pewnych grup zawodowych jest obowiązkowa.
Pożyczki publiczne stanowią formę dochodów publicznych. Mogą one być zaciągane w sposób przymusowy lub dobrowolny zarówno w kraju jak i za granicą. Pożyczki tworzą pewną iluzję zwiększenia dochodów. Iluzja ta jest jednak doraźna gdyż wraz ze zbliżaniem się terminu spłaty pożyczek oraz odsetek niezbędne jest najczęściej podwyższenie podatków.
Państwo może też mieć dochody z emisji pieniądza, gdy zleca bankowi emisyjnemu np. bicie monet, które wprowadza do obiegu. Dochodem jest różnica między kosztami emisji monet a ich nominalną wartością.

Państwo i samorząd terytorialny mają do spełnienia różne zadania o charakterze politycznym, gospodarczym, socjalnym i innym. Rodzaje i zakres tych zadań są przedmiotem regulacji konstytucyjnych i ustawowych. Podział zadań między państwo i samorząd terytorialny jest uzależnione od koncepcji dotyczącej prowadzenia działalności publicznej. Powinien on uwzględniać postulat subsydiarności, z godnie z którym zadania powinny być wykonywane na terenie ich położenia lub oddziaływania. Jeżeli znaczenie zadań wykracza poza ramy lokalne, to powinny one być realizowane przez organy wyższego stopnia. W postulacie subsydiarności jest zawarte złożenie decentralizacji działalności publicznej. Podstawowe zadania o istotnym znaczeniu, są zastrzeżone dla państwa, tak jak dotyczące np. obrony, bezpieczeństwa wewnętrznego, wymiaru sprawiedliwości, planowania gospodarki, nauki i kultury. Dla tej grupy zadań jest charakterystyczna, jakby ich wewnętrzna dekoncentracja, gdyż organy państwowe mają swoje odpowiedniki lokalne, które już bezpośrednio wykonują określone zadania, np. rząd – wojewoda, minister obrony – terenowe organy obrony, minister spraw wewnętrznych – komendy policji.

Zadania o znaczeniu typowo lokalnym są w gestii samorządu terytorialnego. Do kręgu klasycznych zadań lokalnych należą między innymi: oświata, ochrona zdrowia, opieka społeczna, gospodarka komunalna. Organom samorządu terytorialnego zlecane są do wykonania różne zadania państwowe. Zlecanie tych zadań wypływa z przekonania, że organy samorządowe będą je realizować mniejszym kosztem i efektywniej. Same organy samorządowe są zainteresowane takimi zleceniami, gdyż oznaczają one na ogół wzrost inwestycji i rozwój gminy. Można nawet dostrzec swego rodzaju konkurencję w ubieganiu się o zadania zlecona.

Rodzaje i zakres działalności publicznej wskazują na obszar działania, na którym zawodzi rynek. Ideą przewodnią rynku jest maksymalizacja zysku w związku ze sprzedażą towarów i usług. Z kolei działalność publiczna ma na celu zaspokojenie potrzeb zbiorowych, niezależnie od posiadanych przez podmioty środków pieniężnych. Wychodzi się z założenia, że sektor publiczny niektóre zadania może wykonywać efektywniej niż sektor prywatny. Efektywniejsze wykonanie zadań polega przede wszystkim na właściwym wykorzystaniu ograniczonych zasobów. W gospodarce rynkowej niezbędne jest istnienie znaczącego sektora prywatnego, którego podstawowym zadaniem jest zaspokojenie potrzeb na płaszczyźnie rynkowej (podaż-popyt, wykluczanie cen, itp.). Na ogół przyjmuje się, że efektywniejsze pod względem wykorzystania zasobów są mechanizmy rynkowe. Konsument na rynku w popycie ukazuje swoje preferencje dotyczące dóbr i usług, które zamierza nabyć. Z kolei wytwórcy, kierując się maksymalizacją zysku, będą przy możliwie niskich kosztach tylko te dobra i usługi wytwarzać, nam które istnieje popyt.
Dobra publiczne z kolei służą zaspokojeniu potrzeb większej liczby konsumentów, czyli zaspokojenie potrzeb ma w tym wypadku charakter zbiorowy. Wymaga to, ze względów dystrybucyjnych, odpowiedniego systemu finansowania dóbr publicznych. Finansowanie ich ze środków budżetowych pozwala na uniezależnienie nabycia dóbr publicznych od posiadanych środków pieniężnych. Zasada wykluczania ceny jest tu w sposób daleko idący ograniczona. Zachowany jest indywidualizm przy nabywaniu dóbr publicznych, w połączeniu z ich finansowaniem z funduszów zbiorowych.

Istnieją także dobra, które mają wybitnie charakter zbiorowy, są to tzw. dobra merytoryczne. Do takich dóbr publicznych można zaliczyć ochronę zdrowia, ubezpieczenia społeczne, obronę, wymiar sprawiedliwości itp. Dobra merytoryczne mogą być oferowane nieodpłatnie lub z uwzględnieniem częściowej odpłatności.

Państwo wkraczając w sferę zaspokojenia potrzeb za pomocą dóbr publicznych, ogranicza samodzielność konsumentów. Zbyt duża ingerencja państwa prowadzi do zwiększenia kosztów. Niektóre koszty mogą być też ponoszone nie przez rynek lecz przez państwo, np. koszty bezpieczeństwa socjalnego, ochrony środowiska. Istotne znaczenie ma obciążenie tymi kosztami społeczeństwa, co oznacza, że na przykład koszty zanieczyszczenia wody lub powietrza powinien ponieść podmiot, który je spowodował. Może się jednak okazać, że dla sprawcy poniesienie tych kosztów jest niemożliwe i wówczas trzeba rozważyć obarczenie nimi wszystkich podmiotów. Następuje swoiste uspołecznienie kosztów.
Przedsiębiorstwo zanieczyszczające środowisko musiało by ponieść koszty i przerzucić je w cenach dóbr i usług. Jednak przerzucenie takie może się okazać niemożliwe, gdyż spowodowało by spadek popytu. Wówczas tego rodzaju koszty powinny być poniesione z funduszów publicznych (budżetu).

Ukształtowanie podziału zadań między państwo i samorząd terytorialny znajduje odbicie w strukturze wydatków publicznych.
Zadania zastrzeżone dla państwa są finansowane z budżetu państwowego. Natomiast zadania samorządu terytorialnego są finansowane z budżetów samorządowych. Większość zadań publicznych jest finansowana przez państwo. Zakres finansowania zadań publicznych przez samorząd terytorialny jest zdeterminowany zakresem decentralizacji zadań. Na ogół w ustawach o samorządzie terytorialnym przyjmuje się, ze prowadzą one swoją gospodarkę finansową samodzielnie. Podział wydatków między państwo i samorząd terytorialny jest wypadkową kompromisu politycznego, którego treść i zakres mogą się zmienić.




Bibliografia:
-Elementy Prawa Jacek Musiałkiewicz Wydawnictwo ekonomik SC 2001r Warszawa
-Dochody budżetu, wydatki i zadania publiczne
Stowarzyszenie Księgowych w Polsce oddział okręgowy Gdańsk
-Internet