Budżet państwa – źródła dochodów i wydatków, forma ustalania budżetu, deficyt budżetowy.

Temat : Budżet państwa ? źródła dochodów i wydatków, forma ustalania budżetu, deficyt budżetowy.

Budżet państwa jest to instytucja finansowo ? prawna . Jest podstawową i najstarszą instytucją finansów publicznych. Geneza i funkcje bgudżetu są ściśle związane z powstaniem i rozwojem parlamentu.
Instytucja budżetu jako instytucja prawna najwcześniej zrodziła się w Anglii i w Polsce. Pierwszy budżet, obejmujący całość dochodów i wydatków pozostającego w unii z Litwą państwa polskiego, zatwierdził Sejm w 1768 roku. Budżet państwa można najogólniej określić jako przewidywalnyna przyszły rok plan wydatków i dochodów państwa, zatwierdzony przez parlament ustawą, zwaną ustawą budżetową.
W systemie finansów publicznych budżet państwa zajmuje miejsce centralne. Wynika to nie tylko stąd, że w budżecie państwa gromadzi się i dzieli największą część środków publicznych, lecz także stąd, że władze centralne nadal są dominującym podmiotem systemu politycznego, gospodarczego i społecznego kraju. Budżet państwa dokonuje też istotnych transferów na rzecz innych elementów systemu finansów publicznych, zwłaszcza budżetów samorządowych oraz funduszy ubezpieczeń społecznych. Budżet państwa odgrywa ważną rolę w kształtowaniu finansowych stosunków międzynarodowych m.in. jako źródło pożyczek dla innych krajów.
Budżet przedstawiany jest jako scentralizowany fundusz publiczny służący gromadzeniu środków pieniężnych w związku z funkcjami państwa. Podstawą tworzenia budżetu jest ustawa przyjmowana przez parlament, która upoważnia rząd do realizacji określonych w ustawie dochodów i wydatków. W tym sensie budżet państwa jest aktem prawnym o określonym czasie obowiązywania. Cele i zadania państwa realizowane za pomocą budżetu. Muszą być z góry określone. Można go zatem traktować jako plan finansowy państwa. Obecny kształt budżetu jest wynikiem wielowiekowych burzliwych dziejów tej instytucji ekonomicznej, prawnej i politycznej.
Najogólniej można stwierdzić, że rozwój budżetu państwa jest ściśle związany z rozwojem instytucji państwa.

Dla rozwoju instytucji budżetu państwa decydujące znaczenie miały :

? rozwój stosunków towarowo ? pieniężnych,
? oddzielenie majątku państwa od majątku królewskiego,
? rozwój parlamentaryzmu,
? rozwój socjalnych funkcji państwa,
? rozwój gospodarczych funkcji państwa,
? rozwoj międzynarodowych stosunków gospodarczych i finansowych,
? procesy integracyjne zachodzące, we współczesnym świecie.

Stosunkowo najstarsze są polityczne funkcje budżetu związane z tym, iżą w porządku prawnym współczesnych państw przyjęto konstytucyjną zazadę, że zgoda organów przedstawicielskich na pobieranie dochodów i dokonywanie wydatków przez rząd jest ograniczona do roku i musi być corocznie powtarzana. Uprawnienia budżetowe parlamentu mają swe źródło w teorii podziału władzy. Budżet jest dla parlamentu tym instrumentem prawnym, który pozwala mu najpełniej sprawować władzę w państawie ? rząd może bowiem wydatkować pieniądze tylko i wyłacznie na cele wskazane w ustawie budżetowej i w kwotach tam określonych. Ustawa budżetowa wyznacza granice wydatków i dochodów w sposób wiążący władzę wykonawczą.
Przekroczenie tych granic przez rząd pociąga za sobą określone skutki prawne :

? odpowiedzialnośćpolityczną (np. nie udzielenie rządowi absolutorium z wykonania budżetu, odwołanie rządu, pociągnięcie poszczególnych ministrów do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu),
? zastosowanie sankcji przewidzianych prawem budżetowym, karnym, cywilnym, administracyjnym lub prawem pracy.

Dlatego też zawsze trzeba mieć na względzie to, że ustawa budżetowa jest jedynym upoważnieniem rządu do prowadzenia gospodarki finansowej państwa. Sama zaś debata parlamentarna nad projektem ustawy budżetu ma charakter dyskusji politycznej, w której wymieniane są poglądy polityczne na cele i metody osiągania strategicznych zadań państwa między obozem rządowym a opozycją.
Ustawa budżetowa, ustalając dochody i wydatki państwa spełnia też funkcje ekonomiczne
(skarbowe). Celem budżetu jest bowiem zgromadzenie zasobów pieniężnych niezbędnych do sfinansowania zadań państwa. Daniny publiczne (podatki, opłaty, cła ) pobierane są p[rzez związki publicznoprawne nie jako cel dla siebie, lecz jako środek zmierzający do celu, którym jest zaspokojenie potrzeb wspólnych. Jeżeli państwo ma być suwerenne i dostatecznie wypełniać swe funkcje, to musi dysponować wystarczającymi dochodami. Budżet państwa, który nie jest w stanie sfinansować tzw. minimum egzystencji państwa, nie wypełnia w sposób należyty swej funkcji skarbowej, co może zagrażać istnieniu danej organizacji państwowej w przyszłości.
Szczególne wymagania stawiane konstrukcji dobrego budżetu nazywa się zasadami budżetowymi. Są one zmienne, gdyż zmieniają się uwarunkowania polityczne i gospodarczo ? społeczne. Większość zasad budżetowych ma zapewnić parlamentowi wpływ na każdą dziedzinę działalności rządu i strzec prawa parlamentu do oddziaływania za pomocą finansów na funkcjonowanie państwa.

Do katalogu najważniejszych zasad budżetowych można zaliczyć :

? zupełności (powszechności),
? jedności,
? szczegółowości,
? ?roczności?,
? równowagi budżetowej.

Zgodnie z zasadą zupełności budżet powinien obejmować swym zasięgiem całą działalność państwa, wszystkie dochody i wydatki państwowe. Znaczne jednak rozszerzenie się działalności gospodarczej państwa spowodowało, że obecnie wykształciły się dwie zasadnicze metody powiązań jednostek państwowych z budżetem państwa : budżetowanie brutto i budżetowanie netto. Budżetowanie brutto polega na włączeniu danej jednostki budżetowej pełnymi kwotami, czyli wszystkimi dochodami i wydatkami budżetu państwa, a także na tym, że nie ma uzależnienia ponoszonych przez daną jednostkę wydatków od osiągnietych przez nią dochodów. Natomiast budżetowanie netto wyraża się w tym, że dana jednostka państwowa rozlicza sie z budżetem państwa jedynie wynikami swojej działalności. Wynikami swej działalnosci rozliczają się z budżetem państwa przede wszystkim przedsiębiorstwa państwowe oraz jednostki gospodarki poza budżetowej.
Zasada jedności budżetu dotyczy jego wewnętrznej struktury i wymaga, by wszystkie dochody budżetowe tworzyły jeden ogólny zasób środków pieniężnych, by nie wiązać zatem określonych dochodów państwa z określonymi wydatkami. Odstępstwem od tej zasady są wszelki dochody celowe budżetu, wiążące wpływy z określonego podatku z konkretnym wydatkiem państwowym.
Zgodnie z zasadą szczegółowości budżetu dochody i wydatki powinny być w ustawie budżetowej ujęte w sposób szczegółowy, a nie ogólny. Im baqrdziej szczegółowy jest budżet, tym większe jest uzależnienie rządu od parlamentu. W praktyce zasadę szczegółowości urzeczywistnia się przez tzw. klasyfikację budżetową, czyli wewnętrzny układ budżetu, grupujący dochody i wydatki według kryteriów podmiotowych i przedmiotowych w układzie dziesiętnym na części, działy, rozdziały i paragrafy.
Zasada jawności budżetu wymaga, by wydatki i dochody budżetu nie były tajne, by społeczeństwo miało możliwość przyglądania się kasie państwowej i oceny gospodarowania groszem publicznym przez właściwe organy państwa. Jawność finansów publicznych wydaje się najlepszą metodą zapobiegania możliwym patologiom w gospodarowaniu zasobami wspólnymi.
Zasada równowagi budżetowej wymaga wzajemnego dopasowania wydatków i dochodów. Suma planowanych i rzeczywiście wydatkowanych środków nie może być wyższa od sumy przewidywanych i osiągniętych dochodów budżetowych, natomiast dopuszczalne jest, aby wysokość planowanych dochodów przewyższała w poszczególnych latach planowane wydatki. Z uwagi na rosnący w Polsce dług publiczny i deficyt budżetu państwa konstytucja nadała tej problematyce szczególną rangę. Zawarto w niej bezwzględny zakaz zaciągania pożyczek lub udzielania gwarancji i poręczeń finansowych, w następstwie których państwowy dług publiczny przekroczy 3/5 wysokości rocznego PKB. Artykuł 220 konstytucji przewiduje nadto, iż zwiększenie wydatków budżetowych planowanych przez Radę Ministrów nie może powodować ustalenia przez Sejm większego deficytu niż przewidywalny w projekcie ustawy budżetowej, a ustawa budżetowa nie może też przewidywać pokrywania deficytu budżetowego przez zaciąganie zobowiązania w centralnym banku państwa. To ostanie odnosi się zresztą do trzech podmiotów : rządu jako projektodawcy ustawy budżetowej, Sejmu jako organu uchwalajacego budżet oraz NBP jako centralnego banku państwa. Ewentualne granice rocznego deficytu budżetu państwa wynikają również z postanowień Traktatu z Maastricht. Polska starając się o przyjęcie do Unii Europejskiej, wzięła na siebie zobowiązanie zredukowania rocznego deficytu budżetu państwa poniżej 3 % rocznego PKB.

Dochody budżetu państwa są bardzo różnorodne i zróżnicowane. Z punktu widzenia form pobierania dochodów można podzielić na :

? bezzwrotne (np. podatki, opłaty, cła, konfiskaty),
? zwrotne (z tytułu emisji obligacji czy pozyskiwanych lokat),
? odpłatne (np. opłaty skarbowe za czynności administracyjne),
? nieodpłatne (np. podatki, cła),
? przymusowe (np.podatki, opłaty, cła),
? dobrowolne (np.pożyczki, darowizny).

We współczesnych państwach podstawowym źródłem dochodów są przede wszystkim podatki. Inne dochody budżetowe mają znaczenie mniejsze znaczenie finansowe. Np. w polskiej ustawie budżetowej na 1997 rok przewidywane dochody z podatków stanowiły ponad 82 % całości dochodów państwa.
Wydatki budżetowe ozwierciedlają realizację zadań państwa, zaplanowanych na okres budżetowy. Wydatki budżetu państwa można rozmaicie klasyfikować między innymi na : bezzwrotne, zwrotne, osobowe, rzeczowe, produkcyjne i nieprodukcyjne. Można je klasyfikować według zadań państwa. Cechą charakterystyczną współczesnych budżetów państw jest coroczny wzrost wydatków budżetowych, co spowodowane jest nie tylko procesami inflacyjnymi i spadkiem wartości pieniądza krajowego, lecz także rozszerzeniem się finansowania budżetowego.
Deficyt budżetowy występuje gdy wydatki w budżecie państwa są wyższe niż jego dochody. Przeciwieństwem deficytu budżetowego jest nadwyżka budżetowa.
Budżety większości państw na świecie zakładają deficyt rzędu paru procent (jednak rzadko powyżej 5 %). Zgodnie z kryteriami konwergencji, deficyt budżetowy państw ubiegających się o wejście do strefy Euro powinien być niższy niż 3 % PKB. W Polsce w 2003 roku deficyt budżetowy wyniósł 4,1 % PKB, według planów rządu ma być stopniowo obniżany do 1,5 % PKB w 2007 roku.
Deficyt budżetowy jest jednym z podstawowych kryteriów oceny polityki fiskalnej państwa. Deficyt finansuje się przez zaciągnięcie jakiejś formy kredytu. Wysoki deficyt państwa oznacza najczęściej konieczność wydania dużej ilości obligacji skarbowych, co sprawia, żę rośnie ich oprocentowanie, a co za tym idzie rosną koszty kredytu w całej gospodarce i wolniej się ona rozwija.

Alternatywy to :

? Sprzedaż majątku znajdującego się w posiadaniu państwa, czyli prywatyzacja. Ta opcja jest najkorzystniejsza dla gospodarki, jednak możliwości korzystania z niej są ograniczone,
? Podniesienie podatków, podobnie jak deficyt ma negatywny wpływ na gospodarkę
? Ograniczenie wydatków, na które jednak często trudno się zdecydować pod wpływem presji rożnych grup.

Deficyt budżetowy może wynikać z :
? nadmiernych wydatków budżetowych (militaryzacja gospodarki, rozbudowana administracja państwowa, inwestycje publiczne, transfery, wysokie koszty obsługi kosztu długu zagranicznego i wewnętrznego),
? powodu zbyt niskich dochodów budżetowych, które z kolei mogą wynikać z niskiej stopy opodatkowania, mało skutecznego systemu ściągania podatków, czy też ze spadającego poziomu produkcji i dochodu narodowego. Dlatego też deficyt jest z reguły większy w okresie recesji gospodarczej, gdy dochód narodowy spada i mniejszy w okresie ożywienia, kiedy dochód narodowy wykazuje znaczny wzrost,
? oczekiwań społeczeństwa, że państwo będzie spełniać funkcję gwaranta bezpieczeństwa socjalnego, finansując cześć konsumpcji mniej zamożnych grup społecznych,
? wynika także ze sposobu uchwalania budżetu w systemie parlamentarnym. Różne siły społeczne - z jednej strony zainteresowane są minimalizacją podatków, z drugiej zaś maksymalizacją wydatków. Natomiast nikt nie jest zainteresowany w zrównoważeniu dochodów z wydatkami.
Rodzaje deficytu budżetowego:

? Deficyt budżetowy rzeczywisty - różnica pomiędzy dochodami a wydatkami państwa,
? Deficyt budżetowy strukturalny - (deficyt przy pełnym zatrudnieniu) wystąpiłby on wtedy gdy nie ma bezrobocia,
? Deficyt budżetowy cykliczny - różnica pomiędzy deficytem rzeczywistym a strukturalnym.
Sposoby finansowania deficytu budżetowego :
1. Zaciąganie kredytów w bankach
Powoduje to zmniejszenie możliwości kredytowych dla sektora prywatnego, co jest niekorzystne dla inwestorów prywatnych, bo może spowodować wzrost stopy procentowej kredytu. Nazywa się to efektem wypierania, który nie nastąpi jednak w pełni w okresie ożywienia czy recesji.
2. Zwiększanie długu publicznego
Dług publiczny to całkowita kwota zadłużenia rządu w formie należytej zapłaty, z tytułu sprzedanych papierów wartościowych skarbu państwa, w celu pokrycia deficytu budżetowego. Możliwości finansowania deficytu publicznego z rosnącym zadłużeniem publicznym zależą od stopnia chłonności i poziomu rozwoju rynku kapitałowego. Skarb państwa Skarb państwa emituje obligacje i sprzedaje je na wolnym rynku. Obligacje te charakteryzują się wysoką płynnością. Zwykle też oprocentowanie jest wyższe od oprocentowania depozytów terminowych. Wykupywanie strych obligacji wraz z odsetkami następuje zwykle z dochodów pochodzących z emisji nowych obligacji. Powoduje to stały wzrost zadłużenia publicznego. Jeśli rynek jest chłonny i rozwinięty to obligacje znajdują swoich nabywców. Jeżeli rynek jest niechłonny to aby sfinansować deficyt budżetowy, niesprzedane obligacje musi wykupić bank centralny (zwykle w drodze emisji pieniądza, co może uruchomić spiralę inflacji).
3. Zmniejszenie wydatków przez rząd
Najprostszą metodą walki z deficytem są drastyczne cięcia w wydatkach budżetowych w celu ich dostosowania do osiąganych dochodów. Powoduje to zmniejszenie nakładów na oświatę, kulturę, służbę zdrowia itp. Może to doprowadzić do wielu negatywnych następstw w rozwoju społeczno-gospodarczym kraju oraz w stanie zdrowia społeczeństwa. Poza tym tego typu cięcia mogą poprawić sytuację chwilowo. Zmniejszenie wydatków prowadzi do obniżenia popytu i zahamowania wzrostu dochodu narodowego. W efekcie to co budżet zyska w dłuższym okresie straci.