Krew. Wybrane choroby wirusowe.
I. Krew – właściwości, skład, podział grupowy, transfuzja.
II. Omówienie 6 wybranych chorób wirusowych.
K R E W
Krew jest to płyn ustrojowy, czyli rodzaj tkanki łącznej, której istota międzykomórkowa jest płynna. Objętość krwi wynosi 5-6 l, co stanowi średnio 7,5% masy ciała. Składa się z osocza (plasma sanguinis) i składników komórkowych. Składniki komórkowe to krwinki: czerwone (erytrocyty) i białe (leukocyty) oraz płytkowe (trombocyty). Krwinki czerwone (erytrocyty) to elementy bezjądrzaste zawierające we wnętrzu barwnik krwi - hemoglobinę. Mają postać krążków dwuwklęsłych o średnicy 6-8 mm. Jeden litr krwi zawiera 4,0-4,51012 (4-4,5 mln/mm3) erytrocytów u kobiety i 4,5-51012 (4,5-5 mln/mm3) u mężczyzny.Krwinek białych w 1 litrze krwi jest 6,0-8,0109 (6000-8000/mm3). Krwinki białe (o średnicy 12-16 mm) są komórkami z jądrami i ze względu na zawartość ziarnistości w cytoplazmie lub ich brak dzieli się je na granulocyty i agranulocyty. Granulocyty różnią się powinowactwem ziarnistości od barwników, dlatego wyróżniamy granulocyty obojętnochłonne (neutrofile, mikrofagi) (50-66%), kwasochłonne (eozynofile) (2-4%), zasadochłonne (bazofile) (0,5%). Agranulocyty to limfocyty (30-35%) i monocyty (4-8%) o średnicy 8 mm. Wszystkie krwinki, z wyjątkiem limfocytów (układ immunologiczny), wytwarzane są przez czerwony szpik kostny (układ krwiotwórczy).Płytek krwi (trombocyty) w 1 litrze jest ok. 200-300109 (200-300 tys./mm3). Płytki krwi w swoim wnętrzu zawierają enzymy potrzebne do krzepnięcia krwi (układ krzepnięcia) - trombokinazę oraz serotoninę. Są one fragmentami macierzystych komórek szpiku kostnego - megakariocytów.Osocze jest płynem zawierającym wodę (91-92%), białka (7%) i niskoprocentowe związki, jak: elektrolity, glukoza, reszta azotowa (0,9%) itp. Pod wpływem jonów wapnia i trombokinazy z protrombiny powstaje trombina, która zamienia fibrynogen (osocza) na wytrącającą się fibrynę i w ten sposób dochodzi do krzepnięcia krwi. Osocze bez włóknika (fibryny) nosi nazwę surowicy krwi. Białka osocza to albuminy (wiążące wodę) i globuliny, których frakcje np. są immunoglobulinami.
Funkcje krwi: 1) rozprowadzanie tlenu i odprowadzanie dwutlenku węgla do płuc, 2) rozprowadzanie substancji odżywczych wchłonietych z przewodu pokarmowego, hormonów, 3) odprowadzanie substancji zmetabolozowanych do nerek i gruczołów potowych, 4) bierze udział w reakcjach odpornościowych (układ immunologiczny).
Grupowe właściwości krwi są to cechy krwinek czerwonych wynikające z obecności w nich swoistych substancji, czyli grupowych antygenów A i B. W zależności od tego, jakiego rodzaju antygeny grupowe znajdują się w krwinkach danej osoby, jej krew zalicza się do grupy A, do grupy B, do grupy AB (zawiera jednocześnie oba antygeny A i B) bądź wreszcie do grupy 0, nie zawierającej żadnych antygenów.W osoczu krwi natomiast występują swoiste przeciwciała (immunoglobiny) zlepiające, czyli aglutyniny, reagujące z antygenem grupowym odmiennym od tego, który znajduje się we własnych krwinkach.Tak np. ludzie grupy A posiadają w osoczu aglutyniny anty-B, a ludzie grupy B - aglutyniny anty-A. Osoby z grupą AB nie posiadają żadnych aglutynin, a z grupą 0 - mają zarówno aglutyniny anty-A, jak i anty-B. Grupy A, B, AB i 0 nazywa się głównymi grupami krwi. Oprócz nich wyróżnia się jeszcze w obrębie grupy A tzw. podgrupy A1, A2, i A3. Na podstawie testowania ludzkich krwinek zwierzęcymi surowicami stwierdzono u niektórych osób istnienie osobnych antygenów M, N, P, Kell, Duffy i in., a także złożonego antygenowego czynnika Rh (Rhesus) (grupa krwi).
Transfuzja krwi czyli przetaczanie krwi to podawanie krwi zasadniczo bezpośrednio z żyły dawcy do żyły biorcy. Obecnie z tej metody przetaczania korzysta się bardzo rzadko i pod pojęciem transfuzji krwi rozumie się potocznie również podawanie krwi metodą pośrednią, a więc krwi konserwowanej pełnej lub tych preparatów krwi, czyli środków krwiopochodnych, które zawierają krwinki czerwone (masa erytrocytarna). Podawanie dożylne pozostałych środków krwiopochodnych (np. preparatów osocza), tzw. środków krwiozastępczych (np. dekstranów) i in. roztworów (np. roztworów glikozy, elektrolitów), określa się terminem "przetaczanie".
Środki krwiozastępcze czyli preparaty podawane dożylnie, głównie w przypadku nagłego krwotoku. Środki krwiozastępcze powinny: wypełniać objętościowo układ naczyniowy (układ krwionośny), mieć lepkość podobną do krwi i wytwarzać ciśnienie onkotyczne w celu utrzymania przez dłuższy czas wody w naczyniach oraz zastępować krwinki czerwone w przenoszeniu tlenu. Środki krwiozastępcze nie mogą być toksyczne, mieć właściwości antygenowych (uczulających), nie mogą być teratogenne i ostatecznie muszą być wydalone z ustroju lub zmetabolizowane. Najpowszechniej używane środki krwiozastępcze: dekstrany, preparaty żelatyny i hydroksyetylowanej skrobi (HES), także roztwory wolnej hemoglobiny i jej połączeń koloidalnych oraz tzw. "sztuczna krew" zawierająca związki fluorokarbonowe, które mogą przenosić tlen.
Osocze krwi to część płynna krwi stanowiąca 4,5% ciężaru ciała, lub 3-3,5 l, ok. 55% jej objętości, w której zawieszone są elementy morfotyczne, czyli krwinki. Składa się głównie z wody i rozpuszczonych w niej białek osocza (6-8g/100ml): albumin, globulin, fibrynogenui innych czynników krzepnięcia (zarówno aktywujących jak i hamujących ten proces), ciał tłuszczowych, glukozy, elektrolitów i wielu innych składników organicznych i nieorganicznych. Czynnikami krzepnięcia w osoczu krwi są zawarte w osoczu krwi: substraty (fibrynogen), czynniki aktywujące, czynniki hamujące krzepnięcie oraz czynniki rozpuszczające skrzepnięty włóknik, czyli czynniki fibrynolizy. W węższym znaczeniu do osoczowych czynników krzepnięcia zalicza się: czynnik I - fibrynogen, czynnik II - protrombinę, czynnik III - tromboplastynę, czynnik IV - zjonizowany wapń, czynnik V - proakcelerynę, czynnik VI - akcelrynę, czynnik VII - prokonwertynę, czynnik VIII - globulinę przeciwkrwawiączkową, czynnik IX - zwany czynnikiem Christmasa, czynnik X - czynnik Stuarta i Prowera, czynnik XI - PTA, czynnik XII - czynnik Hagemana, czynnik XIII - stabilizujący włóknik.
C H O R O B Y W I R U S O W E
A I D S
AIDS czyli nabyty zespół zaniku odporności zostaje wywołany przez zakażenie wirusowe (HIV, wirusy powolne), zakażenie następuje głównie przez trzy drogi (drogą płciową homo- i heteroseksualną, przez krew - głównie w następstwie wykonywania wstrzyknięcia strzykawką zanieczyszczoną krwią chorego - np.: w narkomanii lub transfuzji krwi bądź preparatów krwiopochodnych uzyskanych od chorego dawcy, oraz drogą łożyskową - z chorej matki na płód). Inne możliwości zakażenia (np. pracowników Służby Zdrowia od chorych) są niewielkie. Mimo wieloletniej znajomości zespołu AIDS nie są znane medycynie żadne przypadki zakażenia przez kontakty domowe (wspólne sztućce, wspólna łazienka itp.) ani przez przypadkowe kontakty w miejscach publicznych (szkoły, baseny, praca). Badania epidemiologiczne i eksperymentalne nie dają podstaw do stwierdzenia, by zakażenie HIV mogło się szerzyć przez komary, pluskwy czy kleszcze. Po różnym (zwykle kilkuletnim) okresie utajenia rozwijają się objawy chorobowe zespołu, będące następstwem spadku liczby kluczowych dla ludzkiej odporności limfocytów T określanych jako T-helper cells (tzn. pomocniczych), niszczonych przez mnożące się w nich wirusy.
Objawy. Wczesnymi objawami może być powiększenie węzłów limfatycznych, wzrost temperatury, brak łaknienia i spadek wagi ciała, uporczywe biegunki, uczucie osłabienia, poty. W pełnym zespole AIDS występują najrozmaitszego typu infekcje bakteryjne, wirusowe, grzybicze (grzybica), pasożytnicze o szczególnie ciężkim nasileniu, w tym także zakażenia wywołane przez czynniki infekcyjne nieszkodliwe dla człowieka o w pełni wydolnym układzie immunologicznym. Drugą grupę schorzeń stanowią procesy nowotworowe (głównie mięsak Kaposiego i złośliwe chłoniaki).
Wykrywanie i leczenie. Potwierdzeniem zakażenia wirusem HIV są testy serologiczne. Czynnikami ograniczającymi możliwość zakażenia są: 1) współżycie seksualne ze stałym, zdrowym partnerem, 2) używanie prezerwatyw, 3) badanie krwi i preparatów krwiopochodnych oraz testowanie serologiczne dawców przeszczepów, 4) w przypadku urodzenia przez matkę HIV+ dziecka HIV- zakaz karmienia go piersią, oraz włączenie leczenia AZT. Ponadto istotne dla sytuacji epidemiologicznej jest zwalczanie narkomanii oraz szerzenie w społeczeństwie ogólnej oświaty sanitarnej, jak również znajomości sposobów zakażenia i dróg rozszerzania się tej choroby. Trwają nieustanne badania nad skutecznymi lekami przeciw temu wirusowi oraz nad produkcją szczepionki. W przypadku wystąpienia objawów klinicznych AIDS stosuje się leczenie właściwe dla rodzaju infekcji lub nowotworu.
O D R A
Odra to choroba zakaźna wieku dziecięcego wywołana drogą zakażenia kropelkowego przez wirus należący do grupy Myxovirus, do której należą również wirusy grypy, parainfluenzy i zapalenia przyusznicy nagminnego (świnki). Rozpoznawanie laboratoryjne opiera się na wykryciu wirusa we krwi i popłuczynach z jamy nosowo-gardłowej w początkowym okresie choroby oraz na odczynach serologicznych w późniejszym okresie. W chwili obecnej podejmuje się szczepienia ochronne dzieci w wielu krajach, w tym także w Polsce, za pomocą szczepionki zawierającej żywe atenuowane (osłabione) wirusy. Objawy diagnostyczne: bardzo wysoka gorączka,katar, kaszel, przeważnie w 4 dniu pojawia się gruboplamista, czerwona wysypka (po ustąpieniu plamek Koplika i Fiłatowa), najpierw za uszami potem na twarzy i tułowiu. Po upływie tygodnie objawy ogólne ustępują, nastomiast wysypka cofa się w kolejności w jakiej się pojawiała. Powikłania: zapalenie płuc i ucha środkowego. Leczenie objawowe.
W Ś C I E K L I Z N A
Wścieklizna to choroba odzwierzęca wywołana przez Rabies virus należący do grupy RNA. Źródłem zakażenia są zwierzęta mięsożerne, dawniej głównie psy, a obecnie - po opanowaniu wścieklizny psów masowymi szczepieniami - koty oraz zwierzęta dzikie, np. lisy. Okres inkubacji 1-6 miesięcy i dłużej. Objawy: bezpośrednio po ukąszeniu pojawiają się zaczerwienienie i bolesność w okolicy zraniania, natomiast potem występuje gorączka, bóle głowy, wzmożone napięcie mięśniowe, skurcze mięśni oddechowych i tych, które umożliwiają połykanie, czasem sztywność karku. Charakterystycznymi objawami są: ślinotok i silne pragnienie, przy czym przy probie jego ugaszenia występują tak silne skurcze, że uniemożliwiają one połykanie.Po ukąszeniu wirus dostaje się do mózgu, gdzie wywołuje śmiertelne zmiany w ważnych ośrodkach życiowych. Chory umiera z powodu porażenia ośrodkowego układu nerwowego. W zakażonych komórkach nerwowych, głównie w okolicy hipokampa, pojawiają się wtręty cytoplazmatyczne, zwane ciałkami Negriego, których mikroskopowe wykazanie stanowi podstawę rozpoznania. Z chwilą pojawienia się objawów świadczących o zajęciu przez wirus ośrodkowego układu nerwowego choroba nieuchronnie prowadzi do śmierci. Jedynym sposobem zapobiegania śmiertelnym skutkom zakażenia jest jak najwcześniejsze przeprowadzenie profilaktycznego uodpornienia szczepionką odkrytą przez Pasteura. W Polsce stosowana była szczepionka przygotowywana z mózgu i rdzenia kręgowego królika wg metody Sempla. Tego typu szczepionki musiały być stosowane wielokrotnie (15-20 wstrzyknięć), wywoływały często stan uczulenia i nie dawały trwałej odporności, w związku z czym zachodziła konieczność ponownego szczepienia w razie następnych pokąsań przez chore zwierzę. W ostatnich latach zostały wprowadzone do profilaktyki wścieklizny szczepionki "komórkowe", do sporządzania których używa się wirus hodowany w hodowlach ludzkich komórek diploidalnych lub komórek zwierzęcych, ale nie z układu nerwowego. Tego typu nowoczesne szczepionki wymagają przy pierwszym stosowaniu tylko trzech wstrzyknięć, nie wywołują alergii. W razie ponownego pokąsania wystarcza tylko jedno wstrzyknięcie szczepionki (dawka przypominająca).
R Ó Ż Y C Z K A
Różyczka to wirusowa choroba zakaźna wieku dziecięcego, przebiegająca zwykle łagodnie z plamistą różową wysypką na skórze, nieżytem gardła i obrzękiem węzłów limfatycznych, zwłaszcza karkowych i okolicy potylicy, najczęściej bezgorączkowo. Zakażenie droga kroplekową, choroba trwa kilka dni.Różyczka stanowi duże niebezpieczeństwo dla kobiet ciężarnych, które uległy zakażeniu w pierwszych 2-3 miesiącach ciąży. Pewien odsetek noworodków z tych ciąż rodzi się z wadami wrodzonymi, takimi jak: wady serca, niedorozwój gałek ocznych, upośledzenie słuchu, ślepota. Leczenie objawowe, profilaktyka - szczepienie dziewczynek i kobiet planujących ciążę..
O S P A
Ospa prawdziwa, bardzo niebezpieczna wirusowa (wywołana przez poxvirusy) choroba zakaźna, o ostrym przebiegu. Źródłem zakażenia jest człowiek w każdym okresie choroby. Zakażenie odbywa się drogą kropelkową, wziewną (kurz) lub przez kontakt z przedmiotami chorego. Okres inkubacji 10-12 dni.Objawem jest : nagły początek z wysoką gorączką, bólami krzyża, nieżytem dróg oddechowych i nietypową wysypką. Po upływie dalszych 3-4 dni pojawia się typowa wysypka ospowa, czyli drobne plamki zmieniające się potem w grudki, a w końcu w pęcherzyki, które ulegają zropieniu i po około 2. tygodniach odpadnięciu z pozostawieniem blizny.W okresie ropnym następuje pogorszenie stanu pacjenta, pojawia się gorączka z dreszczami, świąd skóry oraz bóle całego ciała. Zmiany ropne mogą się zlewać prowadząc do rozległego ropnego zapalenia skóry.Ospa prawdziwa może tez przebiegać pod postacia tzw. czarnej ospy, kiedy to dochodzi do wylewów krwi do pęcherzyków. Powstałe strupy po odpadnięciu pozostawiają blizny przypominające “dzioby”.Wysypka ospowa lokalizuje się zarówno na błonach śluzowych (co niejednokrotnie utrudnia czynności fizjologiczne), jak i na skórze twarzy i dystalnych powierzchniach ciała.Powikłania:wtórne ropne zapalenie skóry i zmiany w narządach wywołane zakażeniem bakteryjnym, a w przypadkach ekstremalnych posocznica. Poza tym jako powikłanie może rozwinąć się zapalenie jąder i mózgu oraz zaburzenia krążenia.Szczepienia ochronne dotyczące całej ludności doprowadziły do całkowitego zlikwidowania tej choroby zakaźnej.
Ospa wietrzna, ostra choroba zakaźna wieku dziecięcego, wywołana przez Herpesvirus, będący także przyczyną półpaśca. Bardzo zaraźliwa, zakażenie drogą kropelkową, okres wylęgania 14-21 dni. Objawy prodromalne: złe samopoczucie, bóle głowy i mięsni, stany podgoraczkowe, niecharakterystyczna wysypka. Pełnoobjawowa ospa wietrzna przebiega z gorączką i wysypką na błonach śluzowych i skórze, początkowo plamistą, następnie pęcherzykową. Pęcherzyki kolejno przysychają tworząc strupki mocno związane z podłożem, po ich odpadnięciu na skórze pozostają blizenki. Ponieważ wysypka pojawia się rzutami, więc w tym samym czasie na ciele występują równocześnie pęcherzyki, grudki i strupy. Rokowanie dobre, wyjątkiem są dzieci wyniszczone. Powikłaniem może być zapalenie mózgu. Leczenie objawowe, brak swoistych środków profilaktycznych. Okres zaraźliwości kończy się z przyschnięciem strupków. Choroba pozostawia trwałą odporność, ale wirus może przetrwać w formie utajonej w zwojach nerwowych i po wielu latach ujawnić się jako półpasiec.
P Ó Ł P A S I E C
Półpasiec, wirusowa choroba skóry spowodowana przez Herpesvirusy. Okres wylęgania wynosi 4-14 dni. Objawy kliniczne: drobne pęcherzyki leżące na podłożu rumieniowym, umiejscowione ściśle na jednej połowie ciała (stąd polska nazwa). Zmiany mogą przybierać charakter krwotoczny lub martwiczy, pozostawiają wtedy blizny. Zmiany skórne poprzedzone są zwykle świądem, mrowieniem, później towarzyszą im bóle, nieraz o bardzo dużym nasileniu, związane ze stanem zapalnym nerwów obwodowych. Niebezpieczne umiejscowienie na górnej połowie twarzy (możliwość zapalenia rogówki, a nawet całej gałki ocznej) jest wskazaniem do hospitalizacji. Półpasiec może towarzyszyć białaczkom lub nowotworom narządów wewnętrznych, ciężkiej cukrzycy, a także AIDS. Dzieci, które nie przechodziły ospy wietrznej, nie powinny się stykać z chorymi na półpasiec, gdyż grozi to zachorowaniem na ospę wietrzną (obydwa schorzenia wywołuje ten sam wirus).Wirus bytuje w zwojach nerwowych, nerwach czuciowych, korzonkach tylnych i rogach rdzenia kręgowego, skąd w stanach obniżonej odporności, drogą włókien nerwowych, zajmują unerwiany przez nie obszar. Stąd wysypka pęcherzykowa ma pstać ściśle ograniczonego pasma obejmującego zawsze tylko jedną stronę ciała np.: klatki piersiowej, brzucha, twarzy.