Rehabilitacja w RZS
SPIS TREŚCI
CHARAKTERYSTYKA CHOROBY…………………………………………………2
PATOMORFOLOGIA………………………………………………………………....2
PRZEBIEG I OBJAWY…………………………………………………………...…..2
ZMIANY W STAWACH……………………………………………………….………3
LECZENIE………………………………………………………………………..…….4
REHABILITACJA PACJENTÓW Z RZS……………………………………………4
RODZAJE ĆWICZEŃ ZALECANYCH W RZS……………………………..………5
FIZYKOTERAPIA W RZS…………………………………………………………….7
ROLA PIELĘGNIARKI………………………………………………………………10
BIBLIOGRAFIA………………………………………………………………………11
CHARAKTERYSTYKA CHOROBY
Reumatoidalne zapalenie stawów jest wieloukładową chorobą, w przebiegu której toczy się przewlekły proces zapalny o podłożu autoimmunologicznym.
Szczyt zachorowalności przypada na 30-50 rok życia. Znane jest rodzinne występowanie choroby oraz jej podatność genetyczna. Udowodniono, że istnieją czynniki inicjujące początek choroby. Najczęściej jest to infekcja bakteryjna lub wirusowa. Na występowanie i przebieg choroby istotnie wpływają hormony (kobiety chorują 4 razy częściej).
PATOMORFOLOGIA
Pierwotnym ogniskiem zmian jest błona maziowa stawów. Dochodzi do jej zapalenia co przejawia się przekrwieniem, obrzękiem i wysiękiem. Powstaje ziarnina zapalna, która następnie zamienia się w łuszczkę stawową, która nacieka kości, chrząstkę, ścięgna, aparat okołostawowy prowadząc do uszkodzeń i deformacji. Mogą występować również zmiany pozastawowe, takie jak: zaniki mięśni, zapalenie ścięgien i pochewek ścięgien, powiększenie węzłów chłonnych, zmiany w narządach wewnętrznych, guzki reumatoidalne powstające najczęściej w tkance podskórnej,
w miejscach narażonych na ucisk oraz w narządach wewnętrznych.
PRZEBIEG I OBJAWY
Choroba ma przebieg postępujący, z okresami zaostrzeń i remisji. Początek choroby może być ostry, jak i powolny. Najpierw zajmowane są drobne stawy,
w dalszej kolejności duże stawy, najczęściej symetrycznie. Występują ból, obrzęk, sztywność poranna trwająca minimum 1 godzinę. Stawy są bolesne samoistnie i przy ruchach, ich obrysy grubieją. Skóra wokół stawów staje się cienka i potliwa. Dochodzi do zaników mięśniowych.
Dochodzą do tego objawy ogólne takie jak: gorączka, limfadenopenia, utrata masy ciała, uczucie zmęczenia oraz zmiany narządowe na skórze, w narządzie wzroku, płucach, układach krążenia, krwiotwórczym i nerwowym. Do częstych powikłań należą: amyloidoza wtórna, zapalenie naczyń, niedokrwistość, infekcje, włóknienie płuc.
ZMIANY W STAWACH
1. Stawy rąk: palce "butonierkowate", palce "łabędzia szyjka", odchylenia dołokciowe palców w stawach śródręczno- paliczkowych, zespół cieśni nadgarstka, podwichnięcia.
2. Stawy łokciowe: utrwalone przykurcze, parestezje, ręka szponowata.
3. Stawy barkowe: ograniczenie ruchów odwodzenia, zginania, rotacji zewnętrznej, przykurcze.
4. Stawy stóp: spłaszczenie sklepienia poprzecznego, płaskostopie, bolesne modzele, paluch koślawy, palce młoteczkowate, stopa końska.
5. Stawy kolanowe: przykurcze, rozchwianie stabilności stawu, podwichnięcia, koślawość kolan, zablokowanie stawu.
6. Stawy biodrowe: przykurcze, zablokowanie stawu.
7. Kręgosłup: zmiany krzywizn kręgosłupa, podwichnięcia stawów.
LECZENIE
Leczenie reumatoidalnego zapalenia stawów jest kompleksowe i obejmuje:
1. edukację chorego i jego rodziny o charakterze choroby, celowości stosowania leków, rehabilitacji i ćwiczeń;
2. farmakoterapię
3. fizykoterapię i rehabilitację
4. ortopedyczne metody leczenia
W dalszej części mojej pracy zajmę się szerzej omówieniem zagadnienia rehabilitacji i fizjoterapii w RZS.
REHABILITACJA PACJENTÓW Z RZS
Rozwój reumatoidalnego zapalenia stawów związany jest z obniżeniem sprawności układu kostno- stawowego, z atrofią mięśni, obniżeniem siły mięśniowej
i osłabieniem kondycji krążeniowo- oddechowej. Dlatego chorzy oprócz terapii farmakologicznej wymagają również stałego leczenia usprawniającego.
Celem leczenia usprawniającego jest:
• Opanowanie dolegliwości bólowych
• Dbałość o zachowanie jak największej ruchomości stawów
• Zapobieganie deformacjom
• Korekcja istniejących deformacji
• Miejscowe wyrobienie i utrwalenie prawidłowych mechanizmów adaptacyjnych i kompensacyjnych
Proces rehabilitacji polega na usprawnianiu danej osoby tak, aby mogła zrealizować swój najpełniejszy potencjał fizyczny, psychiczny, społeczny, zawodowy, pozazawodowy i edukacyjny.
Zabiegi usprawniające należy stosować zarówno w okresie ostrym, jak
i w okresie remisji choroby, zwracając uwagę na stopień uszkodzenia stawu
i umiejscowienie zmian w narządzie ruchu.
W okresie znacznego nasilenia stanu zapalnego głównym celem postępowania leczniczego jest niedopuszczenie do ograniczenia ruchów w stawach, do powstawania ich deformacji, zaniku mięsni, przykurczów torebki stawowej, ścięgien
i mięśni, ułatwienie krążenia krwi i chłonki oraz zapobieganie odleżynom.
Cel ten osiąga się poprzez zastosowanie krótkotrwałego (2-3 dni) unieruchomienia w łóżku. Zaletą takiego działania jest szybkie ustępowanie procesu zapalnego i bólu, istnieje też wada jaką jest możliwość zesztywnienia stawu. Ważne jest wtedy prawidłowe ułożenie chorego w łóżku, z częstymi zmianami ułożenia kończyn oraz stosowanie ćwiczeń biernych i ćwiczeń redresyjnych.
Pacjent powinien leżeć w łóżku wygodnym, z twardym podłożem, na prostym materacu bez poduszek, jedynie wyjątkowo można zastosować małą poduszkę pod głowę. Należy zastosować niewielki wałek pod kolana zapobiegający przeprostowi, stopy w pozycji 0. Kończyny górne powinny być ułożone w nieznacznym odwiedzeniu i wyprostowane w rotacji na zewnątrz. Co jakiś czas należy zmieniać ułożenie kończyn górnych, układając je w przywiedzeniu i rotacji do wewnątrz ze zgiętymi przedramionami.
Należy stosować leżenie na brzuchu z odwiedzionymi udami i stopami poza brzegiem łóżka, co pozwala uniknąć ustawienia stóp w zgięciu podeszwowym. Takie ułożenie zapobiega przykurczom w stawach biodrowych, a gdy przykurcze wystąpią działa korekcyjnie.
W pozycji na boku należy wkładać koc między kończyny dolne.
W czasie dużego zaostrzenia choroby pacjentowi nie wolno chodzić, gdyż może to nadmiernie przeciążyć stawy kończyn dolnych i dlatego próby chodzenia rozpoczyna się po ustąpieniu objawów ostrego zapalenia.
RODZAJE ĆWICZEŃ ZALECANYCH W RZS
1. Ćwiczenia bierne- są to takie ćwiczenia, gdzie pacjent nie wykonuje samodzielnie ruchu i nie napina mięśni, a ruch jest wytwarzany przez terapeutę lub urządzenie mechaniczne. Zapobiegają one sztywności stawów i utracie mobilności. Do ćwiczeń należy wybrać mięśnie stawów, w przypadku których występuje największa atrofia oraz osłabienie.
2. Ćwiczenia czynne- w tych ćwiczeniach ruch wykonywany jest samodzielnie przez pacjenta. Ćwiczenia czynne dzielą się na:
-ćwiczenia izometryczne- gdy pacjent napina mięśnie nie wykonując ruchu
w stawie. Napięcie utrzymywane jest przez wyszczególniony czas, po którym następuje faza odprężenia i kolejny skurcz. Ćwiczenia te są przydatne, gdy ruch
w stawie jest bolesny lub istnieją inne przeciwwskazania.
-ćwiczenia izotoniczne- gdy pacjent kurczy mięśnie przy zachodzącym ruchu w stawie, przy stałym obciążeniu z lub bez zmiany szybkości wykonywania.
-ćwiczenia izokinetyczne- polegają na napinaniu mięsni w celu pokonania zmiennego oporu przy stałym tempie wykonywania.
Ćwiczenia izotoniczne i izokinetyczne wykorzystywane są dla poprawy ogólnej kondycji i sprawności w formie ćwiczeń ogólnousprawniających, takich jak: chód, pływanie, wodny aerobik czy jazda na rowerze.
Kolejny podział ćwiczeń fizycznych rozróżnia ćwiczenia wzmacniające siłę oraz wzmacniające wytrzymałość mięśni. Skurcze mięśni przy dużym oporze wykonywane w małej ilości powtórzeń dają wzrost siły mięśnia oraz przerost włókien mięśniowych. Skurcze przy względnie słabym oporze wykonywane dużą ilość powtórzeń, stosowane regularnie przynoszą wzrost wytrzymałości. Ćwiczenia na bieżni lub rowerze skutkują zwiększeniem wydolności tlenowej oraz usprawnieniem czynności związanych z życiem codziennym.
Stosuje się także ćwiczenia rozciągające, które mają na celu utrzymanie lub zwiększenie zasięgu ruchu i elastyczności w stawie.
W okresie ostrym choroby kilka razy dziennie powinny być wykonywane ruchy bierne w zajętych stawach, w możliwie pełnym zakresie, ćwiczenia izometryczne mięśni (po 20-30 napięć) powtarzać należy co 3 godziny. Bardzo ważne są ćwiczenia oddechowe powtarzane kilka razy w ciągu dnia. W miarę ustępowania objawów ostrego zapalenia zaczyna wprowadzać się ćwiczenia czynne w odciążeniu, ćwiczenia czynne w odciążeniu z dawkowanym oporem, a kolejno ćwiczenia wolne.
W okresie remisji następuje przygotowanie do opuszczenia łóżka i rozpoczęcia chodzenia. W czasie chodu chory używa kul lub lasek, porusza się małymi krokami
z jednoczesnym obciążeniem całych stóp. Chorzy ze słabą siłą mięśniową wykonują ćwiczenia w odciążeniu z oporem, ćwiczenia redresyjne (redresje wykonuje fizjoterapeuta rozciągając przykurczone tkanki miękkie siłą własnych mięśni), następnie ćwiczenia wolne (są to ćwiczenia gimnastyczne bez przyrządów). Ćwiczenia czynne wolne mają duże znaczenie dla profilaktyki i usuwania przykurczów w stawach. Powodują przyrost siły mięśniowej, ogólnej wydolności
i sprawności fizycznej. Bardzo ważne są też ćwiczenia czynności samoobsługowych, gdzie uczy się pacjenta wykonywania podstawowych czynności dnia codziennego. Pomocne są także ćwiczenia relaksacyjne stosowane jako element wszelkich ćwiczeń leczniczych oraz redukujące stany bólowe. Konieczne jest także wprowadzenie ćwiczeń rozluźniających, które przeciwdziałają nadmiernemu napięciu mięśniowemu, które dodatkowo pogłębia obawa przed bolesnym ruchem w stawie.
Rodzaj i nasilenie ćwiczeń muszą być tak dobrane, by nie powodowały zaostrzenia procesu zapalnego i nadmiernego zmęczenia słabych mięśni.
Rehabilitacja lecznicza musi przebiegać w ścisłym powiązaniu z rehabilitacją społeczną i zawodową. Ważne jest poinformowanie rodziny chorego o istocie choroby i sposobach udzielania mu pomocy w jego walce o zdrowie.
Psychoterapia jako jedna z form rehabilitacji psychicznej rozpoczyna się
z chwilą rozpoznania choroby i musi być kontynuowana przez cały czas ze względu na towarzyszące pacjentowi stany zmęczenia, rozdrażnienia i labilności emocjonalnej utrudniających prawidłowy przebieg leczenia.
FIZYKOTERAPIA W RZS
Stanowi nie mniej istotną niż farmakoterapia i rehabilitacja część kompleksowego leczenia chorego na reumatoidalne zapalenie stawów. Fizykoterapia charakteryzuje się różnorodnością czynników oddziaływania. Metody fizykalne stosowane u chorych na RZS obejmują:
• Elektroterapię
• Termoterapię
• Magnetoterapię
• Laseroterapię
• Wodolecznictwo
• Masaż leczniczy
Powyższe zabiegi stosowane są przed ćwiczeniami. Ich głównymi celami są:
• Zmniejszenie bolesności stawów i sąsiednich tkanek
• Zmniejszenie stanu zapalnego i działanie resorpcyjne
• Poprawa krążenia w kończynach
• Ograniczenie lub okresowe zmniejszenie sztywności porannej stawów
• Przeciwdziałanie powstawania przykurczów w stawach
• Wpływ odżywczy na skórę i mięśnie
• Poprawa ogólnego stanu chorego
Zaletą tego typu leczenia są szybkie efekty, ogólna dostępności mała liczba przeciwwskazań. Leczenie fizykalne stanowi przygotowanie do leczenia ruchem.
Elektroterapia. Każdy prąd w granicach tolerancji czuciowej ma działanie przeciwbólowe. Obecnie w tej terapii stosuje się:
• Prąd galwaniczny- usprawnia krążenie na zasadzie działania ciepła endogennego, zmniejsza odczucia bólu poprzez przyspieszenie eliminacji substancji zapalnych i bólowych, stosowany do jonoforezy- czyli wprowadzania leku za pomocą prądu stałego.
• Prądy diadynamiczne- prądy zmienne o małej częstotliwości. Mają działanie przeciwbólowe, poprawiają krążenie, obniżają napięcie mięśniowe, normalizują aktywność układu wegetatywnego.
• Prądy interferencyjne- są prądami średniej częstotliwości. Mają działanie przeciwbólowe, przekrwienne, pobudzające mięśnie do skurczu. Działają głębiej niż prądy diadynamiczne.
• TENS ( przezskórna elektryczna stymulacja nerwu)- wywołuje analgezję, która rozwija się stopniowo po kilkunastominutowym okresie utajenia i utrzymuje się do kilku godzin.
• Elektroakupunktura- jest to stymulacja przez skórę aktywnie biologicznych punktów i stref skóry. Stymulacja odbywa się przy pomocy stałego (galwanicznego) bądź impulsacyjnego, modulowanego prądu.
Termoterapia. Zastosowanie lecznicze ciepła i zimna należy do znanych od dawna metod leczniczych.
Do zalet nagrzewania należą: silne przekrwienie zwłaszcza o charakterze tętniczym. Powoduje to zwiększenie metabolizmu komórkowego, obniżenie napięcia mięśni, a nawet zmniejszenie lepkości płynu stawowego oraz oczywiście działanie przeciwbólowe. Jednak nie jest zalecane w znacznie nasilonych stanach zapalnych. W terapii tej stosuje się: lampę sollux, diatermię, okłady i kąpiele.
W ostrej fazie RZS bardzo dobre rezultaty przynosi stosowanie leczenia zimnem- krioterapia. Zastosowane zimno powoduje w danej okolicy początkowo skurcz drobnych naczyń krwionośnych, następnie reaktywne przekrwienie, zmniejszenie napięcia mięśni, a przede wszystkim wyraźne działanie przeciwbólowe. Wyróżniamy krioterapię miejscową i uogólnioną. Efekt zabiegu może trwać nawet kilka godzin.
Magnetoterapia. Jest to leczenie pulsującym polem magnetycznym małej częstotliwości. Jego zaletami są:
• Pole magnetyczne przenika przez wszystkie części ciała ludzkiego równomiernie.
• Zabiegi mogą być wykonywane przez ubranie, bandaż, gips itp., które nie stanowią przeszkody.
• Metal nie stanowi przeciwwskazania do wykonywania zabiegu.
• Jest metodą nietermiczną.
• Nie są znane żadne działania uboczne.
Laseroterapia. Biostymulacja laserowa jest bezinwazyjnym, nietermicznym rodzajem zabiegu, który aktywizuje naturalne mechanizmy obronne i naprawcze. Efektem jest zmniejszenie bólu, obrzęku, działanie przeciwzapalne oraz aktywizacja działania środków farmakologicznych.
Hydroterapia. Jest idealnym sposobem fizykoterapii, pozwalającym na maksymalne wykorzystanie możliwości prowadzenia ćwiczeń izometrycznych
i izotonicznych w odciążeniu. Oparta jest na 3 prostych elementach: ciepło, zanurzanie się w wodzie i ruch wody zwany hydromasażem. Ciepło rozszerza naczynia krwionośne i przyśpiesza obieg krwi w organizmie. Umożliwia to enzymom
i endomorfinom (naturalnie uśmierzającym ból) szybsze, bardziej efektywne działanie i to w częściach ciała, takich jak mięśnie i stawy. Unoszące się na powierzchni wody ciało waży 90% mniej. Ograniczony ciężar to mniejsze naciski na kręgosłup, grupy mięśni, więzadła i stawy. Korzyści płynące z obniżenia nacisków na ciało
w połączeniu z ciepłem i masażem są ogromne.
Masaż leczniczy. Jest formą fizycznego oddziaływania na organizm ludzki za pomocą bodźców mechanicznych, głównie pod postacią ucisku na tkanki, którego celem jest wywołanie odczynu miejscowego i ogólnego. Stosuje się go dla złagodzenia sztywności, napięcia i bólu mięśni. Masaż zwiększa dopływ krwi do masowanego miejsca, co przyspiesza proces leczenia.
U pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów, chorobie która ma charakter postępujący i okaleczający, bardzo ważne jest stosowanie różnych metod leczenia. Dlatego opisane przeze mnie postępowanie rehabilitacyjne i fizykoterapeutyczne nie może być mniej ważne niż leczenie farmakologiczne czy operacyjne, gdyż dopiero połączenie wszystkich tych działań daje pacjentowi szansę na jak najlepsze funkcjonowanie w życiu osobistym, zawodowym i społecznym.
ROLA PIELĘGNIARKI
Rola pielęgniarki w procesie leczenia jest bardzo ważna. Pielęgniarka bierze udział w leczeniu przez bezpośredni kontakt z chorym i jego rodziną. Edukuje i motywuje do wykonywania ćwiczeń, do uczestniczenia w zabiegach fizykoterapeutycznych, stosowania leczenia farmakologicznego. Na oddziale pomaga pacjentowi w ćwiczeniach. Prowadzi obserwację chorego, dokonuje oceny aktywności choroby, skuteczności leczenia, rehabilitacji i fizykoterapii.
BIBLIOGRAFIA
1. Bączyk G., Kijewska M.: Wpływ rehabilitacji na funkcjonowanie i jakość życia chorych z reumatoidalnym zapaleniem stawów., W: Nowiny Lek. 2005:74 (2) s.123-126
2. Dąbrowska J., Górnowicz S., Janiszewski M., Gola Z., Chabetek S., Hak A.: Zasady rehabilitacji reumatoidalnego zapalenia stawów. W: Medycyna Manualna 2004, s. 58-60
3. Kuncewicz E., Gajewska E., Atarowska M., Sobieska M., Samborski: Postępowanie fizjoterapeutyczne w reumatoidalnym zapaleniu stawów. W: Nowiny Lek. 2005,s. 199-204
4. Milanowska K.: Kinezyterapia. PZWL, Warszawa 2001
5. Milanowska K., Dega W.: Rehabilitacja medyczna. PZWL, Warszawa 2001
6. Paprocka- Borowicz M., Zawadzki M.: Fizjoterapia w chorobach układu ruchu, Górnicki Wydawnictwo Medyczne, Wrocław 2007
7. Samborski W.: Fizykoterapia w chorobach reumatycznych. W: Reumatologia pod red. S. Mackiewicza, I. Zimmermann- Górskiej, PZWL, wyd. I, 345-349
8. Wiśniewska H.: Kinezyterapia i terapia zajęciowa. W: Reumatologia pod red. S. Mackiewicza, I. Zimmermann- Górskiej, PZWL, wyd. I, 339-341
9. Wrzosek Z.: Wybrane elementy fizjoterapii w chorobach reumatycznych. W: Fizjoterapia 1999, 39-41
10. Zarys chorób wewnętrznych dla studentów pielęgniarstwa, pod red. J. Daniluk, G. Jurkowskiej, Wyd. Czelej, Lublin 2005