Krioterapia -skuteczna metoda w leczeniu i rehabilitacji urazów i schorzeń narządów ruchu
Powszechne jest przekonanie o destrukcyjnym oddziaływaniu zimna na organizm człowieka. Przeziębienia, schorzenia związane z nadmiernym wychłodzeniem ciała, takie jak grypa, angina czy zapalenie płuc, tylko ugruntowują tę opinię.
A tymczasem nacieranie śniegiem uchroniło przed odmrożeniem niejednego alpinistę, a zastosowanie zimnych okładów bezpośrednio po urazie zapobiega lub w znacznym stopniu zmniejsza wystąpienie takich objawów jak ból, wysięk, obrzęk itp.
Metoda leczenia zimnem, czyli tzw. krioterapia, znana jest już od dawna, niemniej przekonywające, naukowe wyjaśnienia istoty jej działania, także na poziomie biochemicznym i fizjologicznym, zostały opracowane dopiero na przełomie lat 70-tych i 80-tych. Metodę po raz pierwszy przedstawił Japończyk w 1979 r. W Europie pierwsze urządzenie do krioterapii zainstalowano w Centrum Reumatologicznym w Sondenhont-Muster w Niemczech, w 1982 r.
Krioterapia dysponuje dwoma głównymi rodzajami zabiegów: kriodestrukcją, czyli niszczeniem chorych tkanek przez zamrażanie
i kriostymulacją, tzn. pobudzaniem organizmu pacjenta przez krótkie, ale bardzo intensywne wychładzanie (miejscowe – na określony fragment ciała lub ogólne – w tzw. kriokomorze).
Zamrażanie, wykorzystywane w kriochirurgii zamiast chirurgii tradycyjnej czy elektrokoagulacji, polega zazwyczaj na jednorazowym zabiegu, wykonywanym w warunkach ambulatoryjnych. Jest więc metodą szybką, tanią i bezkrwawą. Krótkotrwały kontakt ciała pacjenta z krioaplikatorem o temperaturze zbliżonej do -180C lub natrysk na powierzchnię ciała ciekłego azotu o temperaturze wrzenia -196C powoduje zamrożenie chorej tkanki, z następowym samoistnym jej oddzieleniem. Kriochirurgia stosowana jest w wielu specjalnościach medycznych, przede wszystkim w onkologii, dermatologii, otolaryngologii, ginekologii, i okulistyce.
Natomiast zabiegi kriostymulacyjne miejscowe polegają na nadmuchu zimnych par azotu o temperaturze -160 lub nawet -180C na obszar ciała objęty schorzeniem. Powierzchnia skóry osiąga przy tym temperaturę około 0C. Zabieg trwa zwykle 1-3 minuty (zależnie od wielkości powierzchni wychładzanej, osobniczej wrażliwości na zimno itp.) i jest skuteczny w licznych schorzeniach i urazach narządu ruchu. Wykazuje działanie znieczulające i przeciwobrzękowe (często już po wykonaniu pierwszego zabiegu!), polepsza ukrwienie i pobudza układ hormonalny ze wszystkimi tego konsekwencjami, a zwłaszcza efektem przeciwzapalnym.
Na podstawie doniesień z literatury światowej, danych z piśmiennictwa polskiego, jak również obserwacji i doświadczeń nad krioterapią, autorzy różnych prac naukowych podjęli próbę usystematyzowania wiedzy na ten temat, wyjaśnienia skuteczności i mechanizmu działania krioterapii na organizm ludzki, a także przybliżenia i podzielenia się doświadczeniami praktycznymi ze stosowania tej metody leczenia w kilku ośrodkach medycznych w Polsce.
Ekstremalna krioterapia (temp. -160C do -180C), po wstępnym okresie schłodzenia, powoduje następowe rozszerzenie naczyń krwionośnych, a przez to znaczne zwiększenie przepływu krwi w tkankach poddanych zabiegowi. Im niższa temperatura wychładzania tym większy jest wzrost ciepłoty skóry, do którego dochodzi po terapii. Dodatkowym efektem pozytywnym jest fakt, że temperatura skóry pozostaje podwyższona – tym dłużej, im niższej temperatury użyto. Przy zastosowaniu temperatury schładzania -180C temperatura powierzchni skóry obniża się zwykle do -2C bezpośrednio po zabiegu, aby po 14 minutach osiągnąć poziom wyjściowy i wzrosnąć do +35C w 90 minucie. Potwierdza to fakt, że krioterapia pozwala uzyskać wyższą temperaturę skóry i utrzymać ją dłużej, niż inne metody fizykoterapeutyczne (w tym działanie ciepłem). Wynika stąd wniosek, że krioterapia, spośród licznych metod leczenia fizykoterapeutycznego, pozwala uzyskać największe rozszerzenie naczyń, co ma bezpośredni wpływ na skuteczne leczenie ww. schorzeń.
Potwierdza się to również w badaniu pletyzmograficznym (tzn. badaniu przepływu krwi). Wykonując pomiar pletyzmograficzny palucha podczas oziębiania obszaru od uda do okolicy poniżej kolana przez 4 minuty, uzyskano obkurczenie naczyń w 1 minucie i natychmiastowe poszerzenie po 4 minucie. W ciągu 3 minut po terapii nastąpił 4-krotny wzrost objętości krwi, w porównaniu do objętości wyjściowej. Po 2 godzinach pomiary nadal wykazywały wyższy poziom, niż przed terapią. Dla porównania – w terapii ciepłem pomiary pletyzmograficzne wykazały wzrost w trakcie zabiegu i powrót do wartości wyjściowych już po 30 minutach.
Leczenie i rehabilitacja z użyciem niskich temperatur prowadzona jest już w wielu ośrodkach w Polsce. Stosuje się krioterapię miejscową, na ograniczony obszar ciała lub całkowitą, z wykorzystaniem specjalnych komór, umożliwiających oziębienie całego ciała.
Szczególne uznanie i zastosowanie znalazła krioterapia w reumatologii. W Polsce wykorzystuje się tę metodę w wielu ośrodkach reumatologicznych, a pierwsze doniesienia w piśmiennictwie polskim na temat skuteczności krioterapii w leczeniu licznych schorzeń reumatologicznych opublikowane zostały w 1987 r.
Wskazania do stosowania krioterapii w reumatologii to: reumatoidalne zapalenie stawów, zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa, schorzenia zwyrodnieniowe kręgosłupa, wypadnięcie jądra miażdźystego, bakteryjne zapalenie stawów (równocześnie z antybiotykiem), zapalenie reaktywne stawów, tendopatie, mialgie, zmiany zwyrodnieniowe układu ruchu z towarzyszącymi odczynami zapalnymi.
Ze znanych dotychczas przeciwwskazań wymienić należy: obecność lokalnych odmrożeń skóry, zaburzenia krążenia obwodowego, zaawansowana miażdżyca, krioglobulinemia.
Na polu medycyny sportowej krioterapia jest także metodą leczniczą, stosowaną bardzo powszechnie.
Zabiegi wykonuje się w różnych urazach i schorzeniach układu ruchu, zarówno ostrych (zastosowanie zimnego nadmuchu bezpośrednio po urazie, niekiedy już na boisku lub w sali treningowej), jak i przewlekłych (zastarzałe, niewyleczone kontuzje, zespoły bólowe
i przeciążeniowe i in.). Przeważają:
– stłuczenia i ich następstwa (dolegliwości bólowe, obrzęki, wysięki w stawach),
– skręcenia stawów (gł. skokowego, kolanowego, łokciowego) i ich następstwa (jw.),
– przewlekłe zespoły bólowe i przeciążeniowe (gł. barku i kręgosłupa),
– tzw. „zespół łokcia tenisisty”,
– stany pooperacyjne (utrzymujące się dolegliwości po usunięciu łąkotki, operacyjnym leczeniu niestabilności „łokcia tenisowego” i in.).
Opisane powyżej rodzaje schorzeń i urazów są najczęstszymi dolegliwościami spotykanymi w traumatologii i ortopedii sportowej. Występują u zawodników z różnych dyscyplin i, niewłaściwie leczone, stają się często przyczyną długotrwałego (lub nawet stałego) wyeliminowania z działalności sportowej. Właściwe postępowanie lecznicze, wdrożone już na miejscu wypadku, prowadzone z użyciem sprawdzonych środków i metod leczniczych, pozwala na optymalne skrócenie okresu leczenia, a tym samym szybszy powrót zawodnika do czynnego uprawiania sportu. Wydaje się, że istotnym elementem
w terapii schorzeń i urazów układu ruchu występujących w sporcie, powinna stać się krioterapia. Oczywiście wszystkie przedstawione powyżej przypadłości dotykają nie tylko profesjonalnych sportowców
– mogą przytrafić się każdemu. Zastosowanie zimnego nadmuchu,
w większości opisywanych przypadków chorobowych, potwierdziło jego korzystne znaczenie terapeutyczne, opisywane już w innych specjalnościach medycznych (reumatologia, endokrynologia i in.).
Spośród licznych efektów pozytywnych występujących po zastosowaniu krioterapii w leczeniu schorzeń i urazów najistotniejsze to:
– zmniejszenie (lub całkowite zniesienie) dolegliwości bólowych,
– zapobieganie występowaniu lub szybsze ustępowanie wysięków w stawach, obrzęków i wylewów krwawych,
– zwiększenie zakresu ruchów w obrębie wychładzanych stawów,
– przyspieszenie odnowy i powrotu do pełnej wydolności przeciążonych i bolesnych grup mięśniowych (często już po 1 zabiegu) i inne.
Opisane obserwacje i zachęcające wyniki stosowania krioterapii, przekonują o potrzebie szerszego wykorzystania tej formy leczenia
w licznych schorzeniach i urazach narządu ruchu, w tym także podczas udzielania pierwszej pomocy na miejscu wypadku.
OGÓLNE PODSUMOWANIE ZASAD DZIAŁANIA KRIOSTYMULACJI MIEJSCOWEJ
Jest to jedna z form fizykoterapii. Strumień par azotu o temperaturze od -160C do -180C skierowany jest na daną powierzchnię ciała w ciągu 1 do 3 min. Przez cały czas trwania zabiegu należy przemieszczać końcówkę roboczą (wykonując ruchy półkoliste), aby nie spowodować odmrożenia skóry. Zabieg należy powtarzać nie wcześniej niż po trzech godzinach od momentu zakończenia pierwszego zabiegu, ale najczęściej stosuje się terapię jeden raz dziennie.
Po zastosowaniu tak intensywnego bodźca dochodzi do chwilowego zwolnienia przepływu krwi, a następnie ogrzania tkanek, tym większego im wychłodzenie było niższe.
Bezpośrednio po zabiegu następuje:
1) zmniejszenie bólu,
2) zmniejszenie obrzęku,
3) poprawienie siły mięśniowej oraz zwiększenie zakresu ruchu w obrębie wychłodzonego stawu.
Świadczy to o działaniu przeciwzapalnym.
Kilkanaście minut po zabiegu w obrębie tkanek poddanych wychłodzeniu pojawia się czynne przekrwienie, które sprzyja lepszej przemianie materii, zwiększonemu nasyceniu tkanek tlenem i wzmożonej eliminacji nagromadzonych produktów przemiany materii, w wyniku czego obrzęk tkanek ulega zmniejszeniu.
Po zabiegach krioterapii możliwa i wskazana jest intensywna kinezyterapia, która poprawia bezpośrednie efekty leczenia (np.
w schorzeniach reumatycznych lub innych związanych z bólowym ograniczeniem ruchu w stawach).
Korzystne działanie krioterapii związane jest z:
1) rozszerzeniem naczyń
2) zmniejszeniem bólu i działaniem przeciwzapalnym.
Liczba zabiegów krioterapii zależy od rodzaju schorzenia. Przy ostrych stanach zapalnych wystarczy jeden zabieg dziennie przez dwa, trzy tygodnie. W stanach przewlekłych zabiegi należy przeprowadzać przez sześć do ośmiu tygodni.
Wskazania
1) RZS (reumatoidalne zapalenie stawów) w okresie ostrym
i przewlekłym
2) ZZSK (zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa)
3) łuszczycowe zapalenie stawów w okresie ostrym
4) zapalenie okołostawowe ścięgien, mięśni, torebek stawowych spowodowane różnymi przyczynami, najczęściej przeciążeniowymi (np. u sportowców)
5) dna moczanowa w okresie ostrym
6) zapalenie splotów i nerwów obwodowych o różnej etiologii
7) choroby zwyrodnieniowe kręgosłupa
8) dyskopatie
9) stany pourazowe
10) zapalenie bakteryjne stawów
11) niedowłady spastyczne.
Pomiędzy siódmym a dziesiątym dniem zabiegowym może pojawić się zwiększony obrzęk i ból. Nie jest to przeciwwskazaniem do przerwania leczenia.
Przeciwwskazania
1) krioglobulinemia
2) hemoglobulinuria napadowa
3) stan ogólnego osłabienia i wyniszczenia
4) niewydolność krążeniowa
5) zaawansowana choroba wieńcowa
6) zaawansowana miażdżyca
7) miejscowe odmrożenie
8) stany ropno-zgorzelinowe skóry.
Krioterapia nie jest przeciwwskazana w:
• toczniu rumieniowatym układowym
• stwardnieniu rozsianym
• niezaawansowanej cukrzycy
• częstoskurczu napadowym.