Starożytność - skrypt.

Antyk
Mitologia Jana Parandowskiego
BOGOWIE:
1. Zeus władca bogów, nieba, ziemi, ludzi, światła, piorunów
2. Hera żona i siostra Zeusa, patronka małżeństwa i wierności małżeńskiej
3. Apollo syn, bóg słońca, światła, wyroczni, patron sztuk pięknych, muzyki, poezji, przewodnik muz
4. Afrodyta córka, bogini miłości i rozkoszy
5. Ares syn, bóg wojny
6. Hades brat, władca podziemnego świata umarłych
7. Demeter siostra, bogini urodzaju i płodów ziemi, rolnictwa
8. Hefajstos syn, bóg ognia, pracy, patron kowali, złotników
9. Hermes handel, bóg kupców, złodziei, żeglarzy, patron podróżnych, przewodnik dusz zmarłych
10. Nike bogini zwycięstwa
11. Posejdon brat, bóg morza, świata podwodnego, wysp, wybrzeży, przystani
12. Temida bogini sprawiedliwości
13. Tanatos bóg śmierci
14. Eros bóg miłości
15. Dionizos bóg wina i płodnych sił natury
16. Psyche dusza
związki frazeologiczne:
1. stajnia Augiasza miejsce wyjątkowo brudne J
2. koszula Dejaniry coś, co miało być dobre, a w rzeczywistości sprawia wielki ból
3. praca Syzyfowa praca żmudna i z góry skazana na niepowodzenie
4. męki Tantala wieczne męki (Tantal w nie do końca wyjaśniony sposób naraził się bogom, i od tej pory woda i owoce uciekały mu sprzed nosa - został skazany na wieczny głód i pragnienie)
5. strzała Amora miłość od pierwszego wejrzenia
6. puszka Pandory przyczyna wszystkich nieszczęść
7. róg obfitości źródło nie kończących bogactw
8. jabłko niezgody rzecz skłócająca ludzi
9. pięta Achillesa słabe miejsce, czuły punkt
Reinterpretacja mitów
nike
M. Pawlikowska-Jasnorzewska „Nike”
„Ty jesteś jak paryska Nike z Samotraki,
o miłości nieuciszona!
Choć zabita, lecz biegniesz z zapałem jednakim
wyciągając odcięte ramiona…”

Z. Herbert „Nike która się waha”
„Najpiękniejsza jest Nike w momencie
kiedy się waha
prawa ręka piękna jak rozkaz
opiera się o powietrze
ale skrzydła drżą (…)”
(widzi młodzieńca idącego na wojnę i zastanawia się, czy nie pocałować go w czoło, ale boi się, że gdy pozna on słodycz pieszczot, będzie uciekał w czasie bitwy - pozostaje w pozycji „której nauczyli ją rzeźbiarze” rozumiejąc, że ten chłopak musi zginąć)
wątki mitologiczne w sztukach plastycznych
Peter Bruegel, Upadek Ikara
Sandro Botticelli, Narodziny Wenus
Definicja mitu jako opowieści o:
teogonii - czyli opowieści o powstawaniu bogów
antropogenii - o powstawaniu człowieka
kosmogonii - o powstawaniu świata

mit - opowieść narracyjna organizująca i wyrażająca wierzenia danej społeczności
- ucieleśnienia wartości, odczuć. Te uczucia i poglądy ludzkie, które zawsze są ważne, chociaż w różnych interpretacjach. Narracyjne, krótkie opowieści o bogach, bohaterach, powstaniu świata. Obrazują także kondycję psychiczną człowieka i jego wartości. Początkowo przekazywane ustnie, przez co uzupełniane z pokolenia na pokolenie wytworzyły się różne wersje. Mity wprowadzają człowieka w sfery święte, zbliżenie się do bogów.
Toposy
Stałe i powtarzające się w kulturze obrazy i motywy
1. topos Arkadii miejsca wiecznego szczęścia
2. topos rozpaczy matki po stracie dzieci podstawą mit Niobe (Apollin i Artemida zamordowali jej 14 dzieci, bo uważała się lepsza od Latony, ich matki)
3. topos przechodzenia do krainy umarłych
4. topos labiryntu przestrzeń pełna pułapek, wymagająca podejmowania decyzji, pokonania strachu
Mit o wojnie trojańskiej
Achilles - stał po stronie Grecji, ale się wkurzył i się wycofał, Troja zaczęła zwyciężać, zginął Patroklos, jego najbliższy przyjaciel, co wkurzyło go jeszcze bardziej, tak że wrócił, zabił Hektora i zbezcześcił jego zwłoki. Priam, ojciec Hektora, wybłagał oddanie mu zwłok
Hektor - syn Priama, wzór rycerza starożytnego, staje do walki w obronie ojczyzny chociaż wie, że nie ma szans
Andromacha - żona Hektora, w wojnie trojańskiej straciła całą rodzinę oprócz maleńkiego synka
Kasandra - córka Priama, ma zdolności przepowiadania przyszłości, pierwsza zobaczyła ciało pokonanego Hektora; synonim przepowiedni, strasznych wydarzeń, katastrof, które się spełnią, choć nikt nie chce w nie uwierzyć (uznali ją za szaloną)

Odyseusz - król Itaki, który wkurzył Posejdona (przez co wracał 10 lat z wojny trojańskiej, na której był drugie tyle, sprytny, mądry
Penelopa - żona Odyseusza, czekała na niego wiernie przez 20 lat
Troja w obliczu historii:
Troja (Illion) istniała naprawdę. Niemiec Heinrich Schliemann ustalił, że znajduje się (ta, o której mowa w Iliadzie) na IV poziomie - miasto to było wielokrotnie burzone i odbudowywane, poziomów jest 9 (chyba).
Wojna trojańska była podobno wojną handlową - Troja panowała nad całym handlem czarnomorskim, a Grecy mieli ochotę na monopol w Azji Mniejszej.
Homer i jego dzieła
Homer
Był aojdą (pieśniarzem), żył w VIII w. p.n.e., prawdopodobnie był ślepy, miejsce urodzenia nieznane, najprawdopodobniej jedna z wysp jońskich, być może Chios, dla starożytnych najwyższy autorytet w literaturze

wyznaczniki gatunkowe eposu
Inwokacja - rozbudowana apostrofa (zwrot do) umieszczona we wstępie utworu, skierowana do bóstwa, z prośbą o pomoc w tworzeniu dzieła. W Iliadzie autor zwraca się do Muzy, bogini, która podaje pieśń śpiewakom
Równoległość dwóch płaszczyzn - świata bogów i świata ludzi. W Iliadzie fabuła przebiega równolegle w świecie bogów (którzy mieszają się do wojny) i w świecie ludzi i ludzkich uczuć
Narrator - ujawnia swoje uczucia tylko w inwokacji, potem jest obiektywny, wszechstronny i zdystansowany wobec wydarzeń
Styl wysoki - podniosły, patetyczny, dostosowany do wagi opisywanych wypadków
Szczegółowy i realistyczny opis przedmiotów i sytuacji (realizm szczegółu) - dobrym przykładem jest opis tarczy Achillesa (włącznie ze sposobem wykonania i wiernym odtworzeniem 10 scen na niej widniejących)
Opisy scen batalistycznych - np. pojedynek Achillesa i Hektora, obraz oblężenia grodu, zasadzki i bitwy
Porównanie homeryckie - porównanie, którego drugi człon jest tak rozbudowany, że stanowi odrębną, epizodyczną scenkę, np. porównanie Achillesa i Hektora do orła i gołębicy
Epizodyczność akcji - epizod to odstępstwo od toku głównej akcji, opisanie wydarzenia mniej istotnego, pobocznego, nie związanego bezpośrednio z fabułą, np. opis tarczy Achillesa
Akcja - w przełomowym momencie historycznym
Księgi - części eposu, ich liczba jest podzielna przez 6
Epitety stałe - zwane też zdobniczymi, służyły pokazaniu kunszty stylistycznego, umiejętności niezwyczajnego, bogatego i plastycznego wysłowienia, np. Achilles prędkonogi, Apollo srebnołuki lub zdalekocelny, Zeus gromowładny, Hera wolooka.
Dramat grecki
korzenie
Teatr grecki wywodzi się z obrzędów ku czci Dionizosa, jego początki sięgają VI w. p.n.e.; Dionizyje Wielkie (Miejskie) dały początek tragedii, Dionizyje Małe (Wiejskie) - komedii. V w. p.n.e. to złoty wiek teatru greckiego, tworzyli wówczas: Ajschylos (Oresteja), Sofokles (Antygona, Król Edyp), Eurypides (Medea, Elektra), Arystofanes (komedie Ptaki i Żaby)

Antygona jako tragedia antyczna
Tragedia antyczna składała się z zupełnie innych części, a były to:
prologos - aktor wygłaszał zapowiedź tragedii
parodos - wejście chóru na scenę i odśpiewanie pieśni
epeisodion - część akcji
stasimon - komentarz chóru
epeisodion - kolejne wydarzenia
stasimon - kolejny komentarz
kommos - scena lamentu
exodos - końcowa pieśń i wyjście chóru

Poza tym obowiązywały reguły:
zasada trzech jedności (czasu, miejsca, akcji)
istotą tragedii był konflikt tragiczny
ilość osób występujących na scenie nie przewyższała trzech
aktorami byli tylko mężczyźni
aktorzy grali w maskach i butach na koturnie

tragizm - sytuacja, w której bohater musi dokonać wyboru pomiędzy dwoma równorzędnymi racjami; każda decyzja, jaką podejmie, będzie miała negatywne skutki
konflikt tragiczny - istota tragedii, istnienie dwóch równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru
katharsis - dosł. „oczyszczenie”. Funkcję oczyszczającą przypisywał tragedii Arystoteles. Katharsis to wstrząs uczuciowy, oczyszczenie duszy widza z win, wyzwolenie. Polega na tym, że widz przeżywa „litość i trwogę”, patrząc na akcję tragedii. Litość wzbudzana jest przez nieszczęście człowieka niewinnego, natomiast trwogę - nieszczęście człowieka, który jest do nas podobny.
decorum - poważny temat (tu: tragedia) wymaga poważnej formy (wysokiego stylu, wysoko urodzonych postaci, odpowiednio ważnych wydarzeń)

Źródło
Antygona oparta jest na micie Labdakidów, a dokładniej na micie tebańskim.
W skrócie: Antygona jest córką Edypa, siostrą Polinejksa i Etoklesa oraz Ismeny, narzeczoną Hajmona, syna Kreona, władcy Teb i Eurydike. Jej bracia pomordowali się w walce o Teby. Kreon każe pochować Etoklesa, a zakazuje chować Polinejksa (niby, że zdradził, bo poprosił państwo Argos na pomoc w przejęciu władzy po ustalonym roku panowania Etoklesa, który nie dotrzymał obietnicy). Antygona jednak dokonuje pochówku brata i zostaje skazana na powolną śmierć w lochu. Finisz: samobójstwa Antygony, Hajmona i Eurydike.

Liryka starożytna
Safona
Pierwsza poetka, patronka twórczości kobiecej. Z pochodzenia arystokratka, żyła na wyspie Lesbos J, zgromadziła wokół siebie krąg dziewcząt (thisasaos - wyznawczynie Afrodyty), które kształciła do czasu ich wyjścia za mąż.

strofa saficka - zwrotka zbudowana z 4 wersów, trzech 11-zgłoskowych i ostatniego, 5-zgłoskowego

M. Pawlikowska-Jasnorzewska nawiązywała do Safony - cykl „Róże dla Safony”
„Jak śmiałaś pisać o różach,
Gdy historia płonęła jak bór w letnim skwarze?” (z II) lub
„Safo śniada, Safo długooka (…)
Natchniona!
Więc się i doczekałaś zasłużonej wzgardy
Niejakiego - Faona.” (z V)
(Faon - rzekomy żeglarz w którym kochała się nieszczęśliwie Safona)

Tyrteusz
Symbol poety bojownika, patrioty głoszącego, że zaszczytnie jest się bić i umierać za ojczyznę.

motywy tyrtejskie - motywy walki za ojczyznę, patriotyzmu.

Horacy
Najsławniejszy poeta Rzymu, żył w I w. p.n.e. (złotym wieku poezji rzymskiej, razem z Wergiliuszem i Owidiuszem)
Z poezji Horacego emanuje filozofia ładu i harmonii, złotego środka, którego poszukuje on pomiędzy różnymi systemami filozoficznymi. Głosi epikurejskie hasło carpe diem (dosł. chwytaj dzień, żyj chwilą), ale także stoicką zasadę równowagi ducha, spokoju w obliczu nieszczęść. Świat Horacego to świat arkadyjski, wypełniony szczęściem i spokojem, poeta - to człowiek wyróżniony (motytw poety-ptaka: w połowie przywiązanego do ziemi, ale w połowie pogardzającego „ludnemi miasty”), jego poezja i sława zapewnią mu nieśmiertelność - topos exegi monumentum (stawiam sobie pomnik), non omnis moriar (nie wszystek umrę).
Horacy tworzy Pieśni, zwane Carminami - stąd gatunek carmen.
Filozofia antyku
Sokrates (470 - 399 r. p.n.e.)
Nie napisał ani jednego zdania, wszystko o nim wiemy od Platona (Dialogi)
Rozmawiał z ludźmi, początkowo zadając pytania, udając, że nic nie wie, po czym wskazywał błędy bądź sprzeczności w ich rozumowaniu. Miał przez to tyle samo zwolenników co i wrogów. Skazano go za deprawowanie młodzieży, mógłby ocaleć, gdyby zgodził się wyjechać z Aten, ale on wolał spokój własnego sumienia i wypił kielich trucizny.

Uważał, że on tylko pomaga „wydać na świat” prawdziwą wiedzę.
„wiem, że nic nie wiem”
mądrość daje szczęście

Platon (427 - 347 r. p.n.e.)
Uczeń Sokratesa, autor Obrony Sokratesa i Dialogów.
Zajmował się tym co wieczne i niezmienne w przyrodzie jak i tym co wieczne i niezmienne gdy chodzi o moralność ludzką (w odróżnieniu od Sokratesa, który nie zajmował się przyrodą). Usiłował pochwycić „rzeczywistość”, która jest wieczna i niezmienna. Wprowadził pojęcie „idei” i „cieni idei”, czyli rozróżnienie na rzeczy trwałe, pierwowzory zjawisk i rzeczy będących na ziemi (które są „ponad” lub „za” tym, co widzimy) i rzeczy, które powstały poprzez odbicie idei, a które są zmienne i nietrwałe.
Uznawał świat zjawisk za względny - tłumaczył to na podstawie jaskini (tzw. jaskinia platońska). Czyli: jest jaskinia, w niej związani ludzie nie mogący się obrócić siedzą tyłem do wejścia, za lecami mają ogień, widzą na ścianie tylko cienie (które są względne w zależności od położenia tego co je rzuca), nie widzą prawdziwego świata. Cienie idei to świat zjawisk względnych, idee stanowią wartość stałą i bezwzględną.

trójjednia - mądrość, piękno, dobro (najwyższe idee)

Arystoteles
Odrzucił platoński podział na idee i ich cienie. Istotą świata jest połączenie materii i formy, żadna z nich nie może istnieć samodzielnie. Materia jest wieczna i nieniszczalna, ale forma nadaje jej istnienie, cel, ideę.
Państwo ma się składać z indywidualności, ma to zapewnić rozwój. Głosił on ideę państwa-środka, czyli interesów klasy średniej. Uporządkował b. dużo dziedzin nauki (od fizyki, zoologi, medycyny do etyki i poezji).
Napisał Sztukę poetycką, dzieło o zasadach tworzenia literatury. Poezja jest mimetyczna, gatunki różnią się od siebie sposobami naśladowania, najlepsza jest tragedia.

złoty środek - szczęście daje umiar, człowiek popadający w skrajnośći nie zazna szczęścia

Marek Aureliusz
Cesarz rzymski, nie lubił rządzić.

stoicyzm - nurt materialistyczny zakładający, że człowiek by osiągnąć szczęście, musi zachować trzeźwość umysłu, równowagę duchową, powagę i spokój. Człowiek powinien kierować się rozumem, żyć zgodnie z naturą, odciąć się od nieszczęść go dotyczących.
Biblia
Informacje wstępne
biblia - (gr. biblios - zwój papirusowy, księga) jest sacrum, czyli księgą świętą dla chrześcijan i wysnawców judaizmu (Stary Testament). Jest autorytetem religijnym - wyjaśnia stworzenie świata, opisuje też jego koniec w zgodzie z wiarą swoich wyznawców. Jest też wybitnym dziełem powstającym przez wieki, wobec którego także wyznawcy innych religii nie mogą być obojętni, gdyż zawiera ona ogólnoludzki kodeks moralny. Jest wielką opowieścią o człowieku, o jego archetypowych uczuciach, o złożoności ludzkiej natury. Jest źródłem tematów i motywów dla artystów. Jest dziełem literackim, czasem o niezwykłym artyźmie (Pieśń nad pieśniami), Jest zapisem historii, choć czasami np. do opisu stworzenia świata, używa metafor.
powstawanie - najstarsze teksty (Pięcioksiąg, niektóre psalmy) w XIII w. p.n.e., potem w VIII - VI w. p.n.e. księgi Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela (proroctwa), V - IV w. p.n.e.: Księga Hioba, Ksiega Eklezjasty, Pieśń nad pieśniami, w I w. p.n.e. - Księga Mądrości, I w. n.e. - Nowt Testament.
części - Stary Testament (46 ksiąg, od powstania świata do narozin Chrystusa) składa się z Prawa (Tory), czyli Pięcioksięgu Mojżeszowego (Księga Rodzaju [Genesis], Ks. Wyjścia [Exodus], Ks. Kapłańska, Ks. Liczb, Ks. Powtórzonego Prawa), Proroków (część od śmierci Mojżesza, do upadku królestw izraelskiego i judzkiego) i Pisma (część złożona z utworów poetyckich, dzieł filozoficznych i ksiąg historycznych. Nowy Testament (27 ksiąg od narodzin Chrystusa po Apokalipsę) składa się z ksiąg dydaktycznych (listy), ks. historycznych (Ewangelie i Dzieje Apostolskie) i ks. prorockiej (Apokalipsa św. Jana).
przekłady - Septuaginta (przekład „siedemdziesięciu”, na grecki, III - II w. p.n.e.), Wulgata (św. Hieronim na łacinę w IV w. n.e., Biblia królowej Zofii (polski, XV w.), Biblia Leopolity (polski), Biblia Jakuba Wujla (polski, 1599 r.), Biblia Tysiąclecia (polski, 1965 r.), Biblia gdańska (Marcin Luter, z greki na niemiecki, 1534 r.), Biblia brzeska (kalwińska), Biblia nieświeska (ariańsko-socyniańska). Częściowo Biblię przetłumaczyli m. in. J. Kochanowski (psalmy), M. Sęp Szarzyński, Cz. Miłosz (psalmy, Ks. Hioba, Pieśń nad pieśniami, Ks. Eklejzasty, Apolalipsa św. Jana).

Znaczenie filozoficzne
Biblia obejmuje przyczyny powstania świata, reguły, którymi ma się kierować, a także jego przysłość. Zawiera kodeks moralny, przykłady postępowania, porządkuje sprawy życia i śmierci, definiuje człowieka.

Miłość człowieka
Przypowieść o miłosiernym Samarytaninie - prezentuje wzór prawdziwej miłości bliźniego. Samarytanin, kt®óry w przypowieśco jako jedyny pomógł rannemu człowiekowi, pielęgnował go, podzielił się swym majątkiem, jest symbolem miłosierdzia i współczucia człowieka dla człowieka. Samarytanin dziś wciąż oznacza człowieka litościwego i miłosiernego.
13 List św. Pawła do Rzymian - obowiązek miłości wobec bliźniego, system zakazów i nakazów, który prowadzi do zbawienia, przesłanie moralne
List do ludożreców (T. Różewicz) - nawiązuje do obowiązku miłości bliźniego, ale w odróżnieniu od tekstów biblijnych, celem nie jest zbawienie, ale powrót do pozytywnych wartości, przez co życie ma stać się lepsze i łatwiejsze.

list - przekazuje pouczenia, jest dydaktyczny, odbiorca jest najczęściej zbiorowy, nadawca występuje z pozycji więcej wiedzącego.
przypowieść - inaczej parabola, jest to utwór narracyjny należący do literatury moralistycznej. Fabuła jest silnie uschematyzowana i służy przedstawieniu pewnych prawd moralnych i filozoficznych. Oprócz znaczenia dosłownego, przypowieść ma znaczenie ukryte, alegoryczne lub symboliczne.
stylizacja biblijna - stylizacja na język i formę Biblii

Wątki biblijne
Samson - legendarny siłacz (ślubował Bogu, że nie zetnie włosów i został obdarzony nadluckę mocą), pozbawiony swej siły przez Dalilę, która przekupiona obcięła mu włosy podczas snu. Samson został pojmany i miał być sądzony, lecz do czasu procesu włosy mu odrosły i zburzył cały pałac zabijając siebie i innych ludzi.
Hiob - sprawiedliwy i bogobojny wyznawca Boga, który został poddany próbie wiary. Bóg zesłał na niego wszelkie nieszczęścia: trąd, trzęsienie ziemi, śmierć rodziny. Hiob rozpaczał, lecz nie zaparł się Boga, a Ten wynagrodził mu później straty.
potop - ludzie tak się rozbestwili, że Bóg postanowił zniszczyć ludzkość, ocalił tylko Noego i jego synów, którym nakazał zbudować arkę, na której schronić się miały zwierzęta (po parze z kazdego gatunku). Gdy deszcz się skończył, Noe wysłał kruka by odszukał ląd, gdy nie wrócił wysłał gołębicę, która powróciła z gałązką oliwną (znakiem przymierza między Bogiem a ludźmi)
grzech pierworodny - Adam i Ewa mieli cały raj dla siebie, oprócz jednego drzewa poznania dobra i zła. Wąż skusił Ewę, Ewa skusiła Adama i raj się skończył. (odtąd jabłko symbolem niezgody)
syn marnotrawny - opowieść o złym synu, który odszedł i stracił wszystko, po czym skruszony powrócił, a ojciec go przyjął. Drugiemu synowi, który zadowolony nie był, ojciec tłumaczyl, że kocha go nadal tak samo, lecz cieszy się także z odzyskanego syna (czyli wszyscy ludzie wierni Bogu są mu bliscy, ale ci co odeszli i powrócili, także mogą liczyć na miłość)
apokalipsa - opis czasów ostatecznych, odsłania obraz końca świata. Jest trudna do zrozumienia, zawiera wiele symboli, m. in. cztery (symbol świata ziemskiego - 4 strony, 4 żywioły), siedem (liczba mistyczna), biel - zwycięstwo, ogień - wojna, czerwień - głód, nędza, blady - śmierć, Baranek - Chrystus, Smok - szatan, zło, Jeźdźcy (niosą wojnę, zabór, głód, śmierć), pieczęć - wyroki Boże, księga - plany Boga, łuk - zwycięstwo, zabór, miecz - wojna, zniszczenie, lew - zwycięstwo, wół - wojna, orzeł - głód, zwierzę z twarzą człowieka - śmierć.

inspiracje plastyczne
Peter Bruegel, Wieża Babel
Michał Anioł, Dawid (rzeźba)
Rembrandt van Rijn, Ofiara Abrachama, Syn Marnotrawny, Mojzesz
Hieronimus Bosch, Przypowieść o synu marnotrawnym
Hans Memling, Sąd Ostateczny