Przyjęcie ustawodawstwa UE warunkiem członkostwa

Mieszkańcy zjednoczonej Europy już od lat mają do czynienia z podwójnym systemem prawnym: pierwszy to ustawodawstwo kraju – członka Unii, drugi zaś kształtuje porządki prawne i wyznacza ogólne zasady postępowania wszystkich krajów członkowskich. Trzeba przy tym wiedzieć, że prawo wspólnotowe jest nadrzędne wobec wszystkich innych regulacji, dlatego jednym z najważniejszych zadań jakie czekają państwa, które chcą wstąpić do Unii Europejskiej jest dostosowanie, ujednolicenie oraz zbliżenie własnych rozwiązań prawnych do ustawodawstwa wspólnoty, by mogły z nim współistnieć bez większych zgrzytów.
Mianem prawa wspólnotowego określa się system regulacji prawnych stworzonych i obowiązujących w Unii Europejskiej. Składają się na niego akty prawa pierwotnego:
- Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali – EWWiS (European Coal and Steel Community – ESCC) z 18 kwietnia 1951r
- Dwa traktaty rzymskie z 25 marca 1957r., jeden powołujący Europejską Wspólnotę Gospodarczą – EWG (European Economic Community – EEC), a drugi powołujący Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (European Atonomic Energy Community – EURATOM)
- Traktat o Unii Europejskiej z 7 lutego 1992r
- Traktat Amsterdamski (Amsterdam Treaty) z 2 października 1977r
- Traktat Nicejski z 26 lutego 2001r

oraz akty prawa wtórnego:
- rozporządzenia
- dyrektywy
- decyzje
- zalecenia i opinie

Prawo wspólnotowe z jednej strony wiąże Wspólnoty, a z drugiej państwa członkowskie i ich organy. Celem Traktatów było stworzenie odrębnego systemu prawnego, z którym normy prawa wewnętrznego nie mogą być sprzeczne. Traktat z Maastricht określił zasadę poszanowania prawa wspólnotowego i każde państwo, które przystępuje do Unii Europejskiej musi ją całkowicie i bezwzględnie akceptować. Jednak Unia nie jest tylko tworem prawa, lecz także realizuje swoje cele posługując się wyłącznie prawem. Inaczej mówiąc jest to wspólnota „przez” prawo: stosunki między narodami państwa członkowskich nie są regulowane siłą, lecz prawem wspólnotowym, które jest podstawą systemu instytucjonalnego. Reguluje ono stosunki między instytucjami wspólnotowymi i określa ich procedury decyzyjne.
Prawo wspólnotowe określa stosunki między Wspólnotą a jej państwami członkowskimi. Państwa te muszą podejmować wszelkie właściwe środki, mające im pomóc sprostać obowiązkom, które na nie spadają na mocy traktatów lub aktów instytucji wspólnotowych. Należy do nich pomoc Wspólnocie we właściwym wypełnianiu swojej misji i powstrzymywaniu się od podejmowania działań mogących zagrażać realizacji celów traktatowych. Państwa członkowskie są odpowiedzialne za wszystkie szkody wyrządzone obywatelom Unii z powodu pogwałcenia prawa wspólnotowego.
Ponieważ Traktaty nie regulują stosunków pomiędzy prawem Wspólnoty a prawem krajowym państw członkowskich, Trybunał Sprawiedliwości, aby uniknąć problemów, które mogłyby wyniknąć z tego powodu, w swoich orzeczeniach sformułował trzy zasady:

1. Zasada autonomii.
Zasada ta mówi, iż prawo wspólnotowe jest niezależne od prawa wewnętrznego państw członkowskich, więc pomimo tego, że staje się jego częścią zachowuje swoją odrębność i niezależność. Podstawą zasady autonomii jest konstytucja Wspólnoty oraz podział funkcji pomiędzy Wspólnoty a państwa członkowskie. Państwa członkowskie oddając część swoich praw suwerennych upoważniły Wspólnoty do regulowania poszczególnych dziedzin gospodarczych. Interpretacją jak i stosowaniem prawa zajął się oczywiście Trybunał Sprawiedliwości, który w stosunku do sądów narodowych jest sądem apelacyjnym. Trybunał nie ma mocy do unieważnienia prawa narodowego nawet w przypadku gdy uzna je za sprzeczne z prawem wspólnotowym, może jedynie wyrazić to w formie deklaracji, która skierowana jest do odpowiednich instytucji narodowych. Deklaracja jest częścią orzeczenia Trybunału, a nie zapominając, iż orzeczenia te są wiążące, państwo zmuszone jest do wprowadzania i stosowania we własnym systemie prawnym danego przepisu prawa wspólnotowego. Aby przepisy krajowe nie pomieszały się ze wspólnotowymi data danego przepisu musi być podana w krajowym dzienniku ustaw. Krajowe ustawodawcze lub sądowe organy nie mogą zmienić ani uchylić prawa Wspólnoty. Zasada autonomii zapewnia jednolitość stosowania prawa wspólnotowego, które stosowane jednakowo we wszystkich krajach członkowskich, z czasem łączy ich wewnętrzne systemy prawne w jeden wspólny system prawny.


2. Zasada bezpośredniego stosowania prawa wspólnotowego
„Zasada bezpośredniego stosowania wywodzi się z monistycznej doktryny prawa międzynarodowego i samowykonalnych klauzul traktatów.” To właśnie na tej zasadzie, którą wszystkie państwa członkowskie przyjęły w swoich konstytucjach lub za pomocą specjalnych ustaw, opiera się Wspólnota. Mówi ona, iż zasady prawa wspólnotowego, również te, które pochodzą z obcego źródła, stają się automatycznie częścią państw członkowskich, posiadają moc wiążącą na ich terytorium i nie wymagają przekształcenia w prawo wewnętrzne. Konieczne jest to tylko w przypadku umów międzynarodowych. Ustawodawstwo Wspólnoty nie musi być ogłaszane w krajowych gazetach urzędowych gdyż wystarcza jego publikacja w Dzienniku Oficjalnym Wspólnoty. Według orzecznictwa Trybunału norma prawa wspólnotowego nadaje się do bezpośredniego zastosowania wtedy gdy jest jasno i bezwarunkowo sformułowana, nie budzi żadnych wątpliwości, nie posiada żadnego zastrzeżenia i do jej wykonania nie jest potrzebne żadne działanie państwa członkowskiego lub któregoś z organów Wspólnoty. Jednak obecnie o bezpośrednim skutku decyduje to, czy zobowiązanie zawarte w danym przepisie jest na tyle jasne i precyzyjne, aby można było na jego podstawie domagać się ochrony uprawnień przed sądem krajowym. Treść takiej normy powinna zawierać obowiązki i prawa jednostki wobec państwa, natomiast prawa krajowe nie powinny utrudniać ich realizacji. Ponadto stwierdzenie, iż akt prawny ma bezpośredni skutek w prawie wewnętrznym państwa, umożliwia osobom fizycznym powoływanie się na prawo Wspólnotowe przed organami, a szczególnie sądami krajowymi. Bezpośrednie stosowanie prawa oznacza, że prawo wspólnotowe nie tylko wiąże bezpośrednio państwa członkowskie ale nadaje prawa i nakłada obowiązki na jednostki, czyli osoby fizyczne i prawne.

3. Zasada pierwszeństwa prawa Wspólnoty
Zasada pierwszeństwa prawa Wspólnoty przed prawem krajowym oznacza, że w przypadku pojawienia się sprzeczności pomiędzy normą prawa wspólnotowego, a normą prawa wewnętrznego, odpowiedni organ, w szczególności sąd, powinien zastosować normę prawa wspólnotowego odrzucając normę prawa krajowego. Sądy krajowe, które stosują przepisy prawa wspólnotowego działają jako sądy wspólnotowe. Prawo wspólnotowe nie może być podważane prze prawo krajowe bez względu na to jak dany przepis jest ważny. Należy jednak pamiętać, iż sprzeczność przepisu krajowego z przepisem prawa wspólnotowego nie wywołuje jego nieważności tylko zakaz jego stosowania. Przepis taki jest bezskuteczny. Dyskusję stanowi natomiast stwierdzenie Trybunału, iż prawo wspólnotowe ma pierwszeństwo bezwzględnie przed wszystkimi normami prawa wewnętrznego, a więc również przed normami konstytucyjnymi. Stwierdzenie to nie zostało przyjęte przez niektóre sądy państw członkowskich, które zastrzegły sobie możliwość sprawdzenia konstytucyjności normy prawa wspólnotowego. Trybunał uwzględnił zasadę pierwszeństwa prawa Wspólnoty w swoim orzecznictwie ponieważ uznano, iż Wspólnota będąc federacją, która integruje państwa członkowskie, musi mieć rolę nadrzędną i likwidować wszelkiego rodzaju rozbieżności prawne. W praktyce ciężko jest jednak mówić o nadrzędności czy też wyższości jednego prawa nad drugim, ponieważ prawo Wspólnoty tak jak i prawo krajowe oddziaływają na to samo terytorium. Jednak logiczny jest fakt, że gdyby uznano pierwszeństwo prawa krajowego, Wspólnoty, która opiera się na wspólnym prawie, które jest stosowane przez wszystkie państwa członkowskie, by nie było.

Powołując do życia Wspólnoty, państwa członkowskie ograniczyły swoje suwerenne uprawnienia prawodawcze i stworzyły niezależny ład prawny wiążący państwa i ich obywateli, który musi być stosowany przez sądy. Niezależność wspólnotowego porządku prawnego jest fundamentalna dla Wspólnoty Europejskiej gdyż zapobiega pozbawieniu prawa wspólnotowego jego charakteru przez prawo państwowe i pozwala na jego jednolite stosowanie we wszystkich krajach członkowskich. Dlatego dzięki niezależności wspólnotowego porządku prawnego, wspólnotowe pojęcia prawne są zawsze definiowane w zależności od potrzeb prawa wspólnotowego i założeń Wspólnoty. Ta definicja pojęć specyficznych dla Wspólnoty jest niezbędna, gdyż prawa gwarantowane przez wspólnotowy porządek prawny byłyby łamane, gdyż każde państwo członkowskie mogło ostatecznie określić za pomocą swojej własnej definicji swobody gwarantowane przez Wspólnotę. Chociaż prawo wspólnotowe stanowi porządek prawny niezależny od porządków prawnych państw członkowskich to nie należy sądzić, że nakładają one się na siebie. Trzeba zdawać sobie sprawę, że prawo wspólnotowe może zaistnieć tylko pod warunkiem, że zostanie zaakceptowane w porządkach prawnych krajów członkowskich. W rzeczywistości wspólnotowe i państwowe porządki prawne są niezależne od siebie i wzajemnie o siebie zazębione.
W przeciwieństwie do państwowych systemów prawnych, system Wspólnoty nie jest zamknięty. By mógł być stosowany konieczne jest wsparcie państwowych porządków prawnych. Wszystkie instytucje państw członkowskich – władza prawodawcza, rząd, sądownictwo muszą zatem przyjąć, że wspólnotowy porządek prawny nie jest dla nich czymś zewnętrznym czy obcym, ale że państwa członkowskie i instytucje wspólnotowe tworzą nierozłączną i solidarną całość dla realizacji wspólnych celów. Wspólnota Europejska nie jest zatem jedynie wspólnotą interesów, ale także przede wszystkim wspólnotą solidarności. Co za tym idzie państwa członkowskie muszą nie tylko przestrzegać traktatów wspólnotowych i dyspozycji prawnych uchwalonych przez instytucje wspólnotowe, lecz również stosować je i wprowadzać w życie. Podstawowe zasady prawa wspólnotowego zapewniają podział kompetencji między Wspólnotą a państwami członkowskimi (zasada subsydiarności) i wprowadzają zakaz dyskryminacji ze względu na przynależność państwową (zasada równości wobec prawa).
Państwa członkowskie Unii Europejskiej mają obowiązek zastosować we własnych systemach prawnych wszystkie akty prawne wydawane przez organy Unii Europejskiej. Organy władzy państwowej (jeśli posiadają odpowiednie kompetencje) oraz sądy krajowe zobowiązane są do dokonywania takiej wykładni prawa wewnętrznego aby cele i zalecenia zawarte w aktach prawa wspólnotowego zostały osiągnięte. Państwo nie może powoływać się na swoje prawo wewnętrzne celem usprawiedliwienia nie wydania odpowiednich przepisów zapewniających realizację zaleceń aktów w terminie (wskazując np. jako uzasadnienie długotrwałość procesu legislacyjnego lub fakt, że parlament krajowy jest rozwiązany). Nie może też w tym celu powoływać się na zaniedbania innych państw w zakresie wykonywania danych przepisów.
Podobnie jak każdy inny porządek prawny, tak i porządek prawny Wspólnoty stanowi zwarty system ochrony prawnej w sytuacjach, kiedy prawo wspólnotowe jest podważane a trzeba je stosować. Na straży przestrzegania prawa wspólnotowego stoi Trybunał Sprawiedliwości i Sąd Pierwszej Instancji. Każda osoba fizyczna, prawna lub państwo członkowskie, które uzna, że poniosło szkodę ze strony Wspólnoty, w zależności od przypadku, może wnieść skargę do Sądu Pierwszej Instancji lub Trybunału Sprawiedliwości, jeżeli nie może uzyskać odszkodowania przed sądem krajowym. Sądownictwo krajowe jest zobowiązane do stosowania prawa wspólnotowego. Ponieważ prawo to jest nowe i może nie być do końca zrozumiałe dla prawników krajowych istnieje ryzyko wystąpienia dużych różnic w interpretacji przepisów prawnych. Jedną z funkcji Trybunału jest wydawanie orzeczenia wstępnego na wniosek państwa członkowskiego. Wydawanie orzeczenia wstępnego jest więc współpracą pomiędzy sądem krajowym, a Trybunałem, w celu zapewnienia jednolitości interpretacji prawa wspólnotowego.
Pomimo tego, iż Wspólnota Europejska uważana jest za jedną z międzynarodowych organizacji, jej prawo, inaczej niż prawo międzynarodowe, podchodzi do osób fizycznych i prawnych. Jednostki są bowiem podmiotami prawa wspólnotowego. Chociaż nie wynika to bezpośrednio z traktatów, zostało wyraźnie określone w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości. Jednostce przyznaje się prawa i nakłada obowiązki, jako obywatela państwa lub członka Wspólnoty, podlegającego porządkowi prawnemu na różnych szczeblach, jak w federacyjnym ustroju konstytucyjnym.
Do uprawnień obywateli Unii Europejskiej należą:
- Prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich
- Czynne i bierne prawo wyborcze w miejskich wyborach w państwie zamieszkania, które nie jest państwem obywatela
- Czynne i bierne prawo wyborcze w wyborach do Parlamentu Europejskiego w państwie zamieszkania, które nie jest państwem obywatela
- Prawo do opieki dyplomatycznej i konsularnej
- Prawo petycji do Parlamentu Europejskiego
- Prawo skargi do Rzecznika Praw Obywatelskich Unii Europejskiej

Państwa członkowskie muszą również przestrzegać cztery swobody Unii Europejskiej.
Należą do nich:
1. Swoboda przepływu osób
2. Swoboda przepływu towarów
3. Swoboda przepływu usług
4. Swoboda przepływu kapitału

Państwa członkowskie utworzyły Wspólnotę wyposażoną we własne instytucje, osobowość i zdolność prawną, a przede wszystkich w uprawnienia ograniczające kompetencje czy też będące przyczyną przekazania uprawnień poszczególnych państw na rzecz Wspólnoty. Ograniczyły, choć w niektórych tylko materiach, swoje prawa suwerenne i stworzyły w ten sposób system norm prawnych obowiązujących nie tylko ich obywateli, ale nie same.