Czynniki warunkujące rozwój i zachowanie się człowieka!! (biologiczne,środowiskowe)

Rozwój psychiczny, fizyczny, emocjonalny w ciągu całego życia człowieka począwszy od narodzin, a skończywszy na dojrzałym życiu jest bardzo skomplikowany. Wymaga od naszego organizmu bardzo wielu zmian, które następują bez przerwy. Proces ten jest długotrwały jednak stabilizuje się. W niniejszym referacie postaram się przedstawić czynniki warunkujące rozwój i zachowanie się człowieka. Postaram się przedstawić w skrócie teorie na ten temat, tylko w skrócie, ponieważ temat jest niezwykle obszerny, obejmujący wiele dziedzin wiedzy.

Zmiany rozwojowe, czyli zmiany uniwersalne, są to takie zmiany, które występują powszechnie na całym świecie i w całej historii, są uwarunkowane dojrzewaniem biologicznym i uniwersalnymi doświadczeniami społecznymi, zmiany wspólne są wynikiem pewnych charakterystycznych doświadczeń grupy ludzi o podobnych doświadczeniach, żyjących w tym samym czasie i miejscu wywołane czynnikami, które działają tylko na indywidualna jednostkę. Człowiek się rozwija, co powoduje zmiany, według teorii czterech czynników są to zmiany:
- genetyczne uwarunkowania rozwoju
- środowiskowe (ekologiczne) uwarunkowania rozwoju
- nauczanie i wychowanie – wyznaczniki rozwoju (czynniki przyczynowe)
- aktywność własna - wyznaczniki rozwoju (czynniki przyczynowe)
Według innych teorii czynniki determinujące rozwój i zachowanie człowieka można zawrzeć w cztery grupy podstawowe:

• czynniki biologiczne,
spośród wielu istotne są: genetyczne wyposażenie (świadectwem są choroby recesywne i dominujące, które mogą prowadzić do upośledzenia umysłowego), sprawność układu nerwowego, konstytucja ciała. Należy główną uwagę zwrócić na budowę systemu nerwowego. Warto też zwrócić uwagę na korę mózgową jako podstawę życia psychicznego. W korze wyodrębniane są cztery płaty – czołowy, ciemieniowy, skroniowy i potyliczny. W każdym z wymienionych płatów znajdują się ośrodki odpowiadające za konkretne czynności. Uszkodzenia ogniskowe kory mózgowej mogą prowadzić do afazji (zaburzeń mowy), apraksji (zaburzenia działania) i agnozji (zaburzenia w zakresie rozpoznawania). Istotne jest także system limbiczny odpowiedzialny za zachowania o charakterze emocjonalnym.
• środowisko,
Drugi zespół czynników tworzy środowisko rozumiane jako względnie trwały układ elementów otoczenia i podmiotu ważnych dla jego życia i funkcjonowania. Ważne są 4 rodzaje środowisk – biologiczne (przyrodnicze), fizyczne, społeczne i kulturowe. O wadze środowiska świadczy wiele zjawisk (zasoby biopierwiastków, umysłowość tworzona przez dana kulturę, następstwa rozwoju cywilizacyjnego – biurokratyzm, hierarchiczność, nadmiar informacji, i in. ). Istotne jest uchwycenie mechanizmów oddziaływania środowiska społecznego (jako szczególnie podstawowego dla rozwoju jednostki) na podmiot.
Mechanizmy oddziaływania środowiska na podmiot
1. Empatia (emocjonalna, poznawcza).
2. Naśladowanie, identyfikacja, modelowanie.
3. Kara i nagroda.
4. Role społeczne.
5. Perswazja i sugestia.
6. Tradycje kulturowe, system wartości.

Empatia jest wczuwaniem się w stany drugiej osoby (emocjonalna empatia jest formą zarażania się klimatem emocjonalnym; empatia poznawcza wymaga świadomej decyzji w sprawie gotowości otwierania się na świat drugiej osoby); naśladowanie to efekt upodobań prowadzący do przejmowania zachowań, stylu myślenia, reagowania, itp. od innych osób; identyfikacja jest przejmowaniem zachowań od tych osób w stosunku do których jednostka ujawnia silne zaangażowanie uczuciowe.
W zrozumieniu roli perswazji można odwołać się do tzw. przekazu perswazyjnego (istotne są w nim 4 elementy: nadawca i jego cechy, kanały przekazu, cechy przekazu, cechy odbiorcy.

• sytuacja,
Kolejny czynnik wyznaczający zachowania człowieka to sytuacja. Sytuacja to układ elementów otoczenia i podmiotu ważnych dla jego życia i funkcjonowania w określonym momencie (okresie) czasowym. Sytuacja jest swego rodzaju zadaniem, które sprowadzić można do układu możliwości i wartości. Jeśli w danej sytuacji występują ograniczone możliwości wykonania zadania lub cele prezentują się w formie więcej niż jednej wartości, mówimy o sytuacjach trudnych. Sytuacje posiadające więcej niż jedną wartość są sytuacjami konfliktowymi. Ważne są 3 rodzaje konflikty: dążenie – dążenie (+ +), dążenie – unikanie (+ -), unikanie – unikanie (- -).
Istotne są mechanizmy oddziaływania sytuacji na podmiot. Do nich należą głównie stres i frustracja. Stres to stan pobudzenia (napięcia) emocjonalnego powstający w wyniku oceny zdarzenia jako czegoś znaczącego i prowadzący do zmian w różnych sferach zachowania. Celem uchwycenia znaczenia stresu należy uwzględnić trzy podstawowe elementy: rodzaj stresora (czynnika wywołującego stres), właściwości podmiotu (osoby) oraz środki zaradcze pozostające w dyspozycji podmiotu. Kwestią podstawową pozostaje ocena poznawcza stresora oraz ocena poznawcza środków zaradczych. Od tych właściwości zależy rodzaj i siła reakcji (sprowadzonych do fizjologicznych, behawioralnych, emocjonalnych, poznawczych).
• aktywność własna podmiotu.
Kolejnym podziałem czynniki warunkujące rozwój człowieka: modyfikatory, determinatory i stymulatory rozwoju. Ontogeneza wykazuje zróżnicowanie międzyosobnicze warunkowane genetycznie i ekologicznie. Tempo rozwoju może być szybsze lub wolniejsze, a wartości ostateczne cech mogą być większe lub mniejsze. Procesy rozwojowe organizmu są warunkowane i regulowane przez grupy czynników:
• Czynniki endogenne genetyczne, czyli determinatory rozwoju
• Czynniki endogenne paragenetyczne, czyli stymulatory rozwoju
• Czynniki egzogenne, czyli modyfikatory rozwoju:
-Biogeograficzne modyfikatory naturalne, w tym: flora i fauna, zasoby mineralne, skład wody, gleby oraz powietrza, klimat, ukształtowanie terenu;
-Społeczno – kulturowe – modyfikatory kulturowe, w tym: pochodzenie społeczne, charakter i wielkość środowiska (miasto, miasteczko, wieś), poziom wykształcenia, wysokość zarobków, tradycje i zwyczaje społeczne.

Wydziela się również czwarty czynnik – tryb życia, który wiąże się z uwarunkowaniami genetycznymi i środowiskowymi. Grupą czynników genetycznych i paragenetycznych zajmuje się genetyk, zaś grupą czynników egzogennych ekologia człowieka. Fenotyp jednostki w trakcie rozwoju zależy od genotypu, który w sposób w zasadzie bezpośredni i niezmienny determinuje cechy jakościowe, które modyfikująco wpływają na cechy ilościowe, które stanowią wypadkową oddziaływania czynników endogennych i egzogennych. Realizacja fenotypu na podłożu określonego genotypu to epigeneza. W procesie epigenezy następuje dostrajanie się funkcjonowania zespołów genów oraz interakcja genotypu ze środowiskiem. Niezwykle ważną właściwością epigenezy jest zróżnicowanie czasowe początku, długości trwania i końca funkcjonowania różnych zespołów genów. W takiej sytuacji zakodowane genetycznie zakresy możliwości realizacji torów rozwojowych, w obrębie danego kanału nie mogą być urzeczywistnione w ciągu jednego życia, gdyż organizm poprzez działanie warunków środowiskowych wybiera jeden wariant – tor rozwojowy. Niekiedy czynniki egzogenne wywołują fenotypowo efekt podobny do tego, który jest determinowany genetycznie. Zjawisko to określa się mianem fenokopii. Rezystencja jest to opór stawiany przez rozwijający się organizm w stosunku do czynników środowiska, które stara się odkształcić plastyczne struktury biologiczne ustroju. Istnieją międzysosobnicze różnice rezystencji, jak również zmienia się ona w ciągu życia jednostki. Do określenia względnego udziału determinant genetycznych i modyfikatorów zewnętrznych w wartości cech ilościowych w trakcie rozwoju służą różnego rodzaju miary odziedziczalności.
Adaptabilność, czyli przystosowalność, nieodwracalne zmiany w trakcie rozwoju osobniczego nie utrwalające się w cechach dziedzicznych w zasadzie nie może być mierzona u jednostek, bowiem realizują one określony tor rozwojowy. Można ją szacować u osobników identycznych genotypowo (bliźnięta MZ ) rozwijających się w różnych warunkach. Można też ją oceniać w próbkach z jednej populacji żyjących w skrajnie różnych warunkach lub też w grupach osobników o znanych właściwościach genotypów. Genetyczna determinacja rozwoju przejawia się tym, że jedne geny kontrolują ten proces przez odpowiednie funkcjonowanie układu wewnątrzwydzielniczego, gdy inne geny decydują o różnicach dynamiki rozwoju. Wydaje się, że w różnych sekwencjach czasy różna jest aktywność genów odpowiedzialnych za rozwój osobniczy.
Prawidłowości genetycznego ukierunkowania cech ilościowych zaczęto wyjaśniać na przełomie XIX i XX w. Genetyczne zdeterminowanie płci człowieka warunkuje zasadnicze różnice rozwoju chłopców i dziewcząt, które dotyczą odmiennego tempa wzrastania, różnic w zakresie ostatecznych wymiarów i proporcji ciała. Sądzi się, że mniejsze zaawansowanie procesów rozwojowych w stosunku do wartości ostatecznych chłopców niż dziewcząt w tym samym wieku, mniejsza odporność biologiczna chłopców ( np. wyrażona wyższą śmiertelnością okołoporodową) i łatwiejsze odchylanie się ich szlaku rozwojowego warunkowane jest heterochromosomami płciowymi XY. Lepsze ukierunkowanie ontogenezy dziewcząt (rezystencja) warunkowane jest posiadaniem przez nie chromosomów XX, co powoduje większą stałość tego procesu i mniejszy wpływ czynników środowiskowych. Jednak dziewczęta odchylone od prawidłowego szlaku rozwojowego powracają nań trudniej niż chłopcy. O roli genów chromosomu Y możemy wnioskować na podstawie obserwacji zespołów anomalii genetycznych. Tak np. w zespole Klinefeltera XXY również rozwój fizyczny jest opóźniony. Opóźnienie rozwoju przejawia się w później przebiegających procesach kostnienia, co przedłuża proces wzrastania i warunkuje większe ostateczne wymiary ciała dla chłopców. U płodów ludzkich dymorfizm płciowy wyrażony jest słabo. Dotyczy on wcześniejszego przebiegu kostnienia, a w okresie okołoporodowym widoczne są różnice długości i ciężaru ciała. U małych dzieci dymorfizm jest słabo zaznaczony, choć bezwzględne wartości wysokości i ciężaru ciała wyższe są u chłopców, zaś grubości fałdów skórno-tłuszczowych – u dziewcząt. Najsłabiej dymorfizm w wysokości i ciężarze ciała zaznacza się w wieku 10-11 lat, gdy dziewczęta zrównują się wartościami tych cech z chłopcami. Różnice w rozwoju w zależności od płci można ująć w następujące punkty:
-Do okresu dojrzewania płciowego różnice cech antropometrycznych i proporcje budowy ciała są niewielkie i w liczbach bezwzględnych cechy te niższe są u dziewcząt.
-Dojrzewanie płciowe jest wcześniejsze u dziewcząt o 16-18 miesięcy i w tym czasie w wieku 12-13 lat przewyższają one przeciętnie chłopców w zakresie licznych cech antropometrycznych, np. wysokością i ciężarem ciała. U dziewcząt wcześniejsze jest wyrzynanie zębów, kostnienie nasad kości i uzyskiwanie ostatecznych wymiarów ciała.
-W okresie dojrzewania kształtują się u obu płcie ostateczne różnice dymorficzne przejawiające się w różnicach proporcji budowy ciała, np. u dziewcząt szersze są biodra w stosunku do barków, dłuższy jest tułów w stosunku do kończyn dolnych, głębsza jest klatka piersiowa w stosunku do jej szerokości.
-Przez cały okres wzrastania dziewczęta są bardziej zaawansowane w stosunku do wartości ostatecznych niż chłopcy- posiadają słabszą siłę mięśniową, mniejszą pojemność płuc, wielkość serca, szybsze tętno, grubszy fał skórno-tłuszczowy, a po okresie dojrzewania odmienny rozkład tkanki tłuszczowej (biodra, podczas gdy u chłopców – pas barkowy). Różnice dotyczą też rozmieszczenia na ciele owłosienia i wielu innych cech.
-Dziewczęta wykazują większą odporność biologiczną na oddziaływanie wpływów środowiska, w tym również na czynniki chorobowe, na działanie niekorzystnych warunków bytowych.
Pewien wpływ na zróżnicowanie rozwoju zdają się mieć różnice konstytucjonalne, m.in. określane na podstawie somatotypu. Osobnicy endomorficzni charakteryzujący się dużym ciężarem ciała w stosunku do wysokości, znaczną grubością fałdu skórno-tłuszczowego, znacznymi wymiarami szerokościowymi rozwijają się i dojrzewają fizycznie szybciej osobnicy o budowie mezomorficznej, a zwłaszcza ektomorficznej, którą cechuje przewaga wymiarów długościowych, mały ciężar ciała, nieznaczny fałd skórno-tłuszczowy i małe wymiary szerokościowe. Zależność ta przejawia się między innymi wcześniejszym o około 1-2 lat występowaniem pierwszej menstruacji u dziewcząt i polucji u chłopców endomorficznych.
Szczególną cechą osobników później dojrzewających są nieco wyższe wartości wysokości ciała, zwłaszcza długie są kończyny dolne w stosunku do tułowia. Później dojrzewające dziewczęta maja budowę i sylwetkę bardziej chłopięcą, zaś wcześnie dojrzewający chłopcy budowę bardziej zbliżoną do dziewczęcej. Ważnym czynnikiem rozwoju jest dobór małżonków pod względem różnic i podobieństw genetycznych. Przy krańcowych niezgodnościach genotypu rodziców zapłodnienie może nie dochodzić do skutku, a duże różnice stanowić mogą przyczynę poronień. W przypadku małżeństw niespokrewnionych szansa wystąpienia genów homozygotycznych w danym loci jest mała i szacuje się ją jako 3 na tysiąc. Natomiast u małżeństw spokrewnionych, zwłaszcza w pierwszym stopniu, jest ona znacznie większa. Homozygotyczność małżeństw może obniżać wartość cech rozwojowych dzieci. Dlatego też krzyżowanie wsobne nie jest korzystne z punktu widzenia rozwoju potomstwa (gorszy rozwój, większa szansa ujawnienia się wad i zaburzeń rozwojowych, mniejsza odporność biologiczna). Odmiennie biologicznie skutki wynikają z kojarzenia krzyżowego. Podkreśla się tu efekt zjawiska heterozji, czyli wyższych wartości cech u mieszańców w pierwszym pokoleniu. Badania efektów heterozji szczególnie dobrze udokumentowano w odniesieniu do tych populacji, które znalazły się w trakcie rozrywania barier izolacyjnych (gwałtowny wzrost zmienności cech). Zjawisko heterozji w różnych populacjach jest jeszcze mało poznane. W zasadzie efektu zwiększenia wymiarów ciała nie stwierdza się we wszystkich fazach rozwoju, m.in. brak go u płodu i noworodków. Zdaniem niektórych badaczy efektem heterozji jest zwiększenie wrażliwości ustroju na czynniki zewnętrzne. Przejawem tego jest nie tylko akceleracja rozwoju w korzystnych warunkach zewnętrznych, lecz również większe niż u bardziej homozygotycznych osobników reakcje na niekorzystne wpływy środowiska w postaci późnienia rozwoju. Ze społecznego i medycznego punktu widzenia ważne jest również zagadnienie mutacji chromosomowych i ich wpływu na ontogenezę, a także mutacji genowych. Problem ten szczególnej wagi nabiera w związku z narastaniem czynników mutagennych, co w konsekwencji powoduje zwiększanie się w puli genowej populacji liczby genów zmutowanych. Problemami planowania rodziny w przypadkach ujawnionych niekorzystnych skutków mutacji zajmują się obecnie w coraz szerszym zakresie poradnie genetyczne.
Mimo, że połowa zestawu genów przekazywanych potomstwu pochodzi od ojca i połowa od matki, to jednak w większości cech ilościowych występują silniejsze związki między cechami dziecka i matki niż dziecka i ojca. Stwierdzono to np. w odniesieniu do różnych cech takich, jak np.
- cechy kośćca (wysokość ciała, kształt głowy),
- cechy części miękkich (rozwój i kształt mięśni, kształt nosa, uszu, warg itp.),
- rozkład pigmentu (barwa włosów, oczu),
- pamięć ruchowa (uczucie prioprioceptywne),
- właściwości fizjologiczne (ciśnienie tętnicze krwi itd.).
Co się tyczy wysokości ciała potomstwa to większy wpływa matki zaznacza się już w momencie urodzenia. Uzasadnienie dla tych faktów można szukać we wpływach endogennych paragenetycznych i niegenetycznych. Wpływ matki wywierany jest na rozwijający się w jej łonie organizm potomny przez właściwości jej genotypu. Biotyp matki, cechy jej konstytucji warunkują bowiem specyfikę środowiska, w którym odbywa się rozwój zarodka i płodu. Nie przekazane przez matkę geny szczególnie te, które występują w niej w zestawach heterologicznych oddziaływują na organizm potomny za pośrednictwem właściwości matabolicznych matki. Podnosi się też rolę dziedziczenia niegenetycznego. Chodzi tu mianowicie o to, że ilość cytoplazmy przekazanej przez matkę w komórce jajowej jest znacznie większa od tej, która pochodzi z plemnika ojca. Fakt ten może we wczesnych etapach rozwoju embrionalnego posiada wpływ na specyfikę rozwoju.
Po urodzeniu wpływ metabolizmu matki na dziecko jest przedłużony w przypadku karmienia piersią. Tryb życia matki w czasie trwania ciąży wpływa również na rozwój organizmu potomnego. Tryb ten jest związany z nawykami, sposobem życia, rodzajem pracy, sposobem żywienia, czasem snu, z przeżyciami psychicznymi. Czynniki te w podobny sposób oddziaływają na organizm matki i na organizm potomny. Niedobory pokarmowe, witaminowe, nikotynizm i alkoholizm mogą wpływać np. na przebieg rozwoju w okresie życia wewnątrzmacicznego. Wiek rodziców może wpływać na rozwój dzieci w sensie wpływów biologicznych i społeczno-kulturowych. Niektóre badania sugerują, że stan rozwoju noworodków z matek młodocianych jest gorszy. Podnosi się też znaczenie dla rozwoju dziecka wieku ojca i matki w momencie poczęcia w zależności od środowiska miasto-wieś. W miastach najlepiej rozwijają się dzieci matek w wieku 25-32 lata i ojców o trzy lata starszych od matek. Na wsiach najlepszy rozwój wykazują natomiast dzieci matek 20-25 letnich. Dzieci w tym przypadku wykazują szybsze wyrzynanie się zębów, szybsze kostnienie szkieletu i dojrzewanie płciowe. Gorszy jest rozwój dzieci, gdy ojciec jest młodszy od matki o trzy i więcej lat. Nie bez znaczenia dla rozwoju dziecka jest kolejność urodzenia. W wyniku uprzednich ciąż w organizmie matki zachodzą zmiany anatomiczne i funkcjonalne, które wpływają na rozwój kolejnych dzieci. Utrzymuje się więc, że wraz z kolejnymi ciążami W czasie kolejnych ciąż wzrasta możliwość niezgodności przeciwciał między matką a płodem, co zapewne decyduje o selekcji okołoporodowej i narastaniu po drugiej ciąży liczby defektów urodzeniowych. Wrażliwość organizmu i sposób reakcji na wpływa czynników środowiskowych są uwarunkowane genetycznie i wskazują w procesie rozwoju pewną zmienność. Charakter reakcji organizmu na różnorodne oddziaływanie czynników środowiskowych zależy od rodzaju czynnika, jego intensywności, czasu trwania oraz rezystencji ustroju i jego poszczególnych struktur.
Wiele właściwości fizjologicznych i właściwości rozwoju morfologicznego kształtują cechy klimatu, na które składa się temperatura, wilgotność i ciśnienie powietrza, nasłonecznienie, ruchy powietrza. Powszechnie przyjmuje się, że najodpowiedniejszy dla przebiegu rozwoju biologicznego jest klimat umiarkowanie ciepły o przeciętnych wartościach temperatury powietrza około 18-25oC. W tych warunkach najszybsze jest dojrzewanie biologiczne oraz najdłuższy okres płodności kobiet. Różnice klimatyczne nie powodują jednak zasadniczych różnic w tempie wzrastania i w czasie dojrzewania. W klimacie tropikalnym i zimnym stwierdza się pewną tendencję do opóźnienia rozwoju. U dziewcząt, które pochodzą z krajów europejskich, a zamieszkują strefę klimatu umiarkowanie ciepłego stwierdzono pewne przyśpieszenie wieku wystąpienia menarchy.
Na człowieka wpływa również mikroklimat pomieszczeń, odzieży. Zależności pomiędzy wpływem klimatu na procesy rozwoju wyjaśniają zmiany rytmu wzrastania związane z przemiennością pór roku. Okazuje się, że największe przyrosty wysokości ciała mają miejsce w okresie wiosny – od połowy marca do połowy czerwca; szybsze jest również w tym okresie kostnienie szkieletu. Również urodzone wiosną dzieci są dłuższe. Jesienią obserwuje się natomiast większe przyrosty ciężaru ciała, co również widoczne jest u noworodków. Być może różnice owe są powodowane sezonowymi zmianami żywienia, gospodarki hormonalnej, metabolizmu itp. Również wysokość nad poziom morza wpływa na rozwój człowieka. Na ogół u mieszkańców wysokich gór stwierdza się większą liczbę czerwonych krwinek, niższe wartości ciśnienia tętniczego, zwolnioną pracę serca, większe stężenia Hb, mniejszą liczbę limfocytów i monocytów. Modyfikatory cywilizacyjno-kulturowe powodują zmiany sposobu działania lub konfiguracji modyfikatorów naturalnych. Zalicza się tu takie czynniki, jak pochodzenie społeczne, warunki zamieszkiwanego środowiska, poziom wykształcenia rodziców i poziom ich kultury, tradycje i zwyczaje, formy żywienia; pewien wpływ wywierać przebywanie w zakładach wychowawczych i przeżycia psychiczne.
Wpływ środowiska społecznego na rozwój fizyczny był wielokrotnie badany. Dzieci pochodzące ze środowisk uprzywilejowanych lub inteligenckich wykazują przyśpieszony rozwój biologiczny w stosunku do dzieci wywodzących się z warstw pośrednich, a zwłaszcza z warstw robotniczych i chłopskich. Najwyższe wartości cech somatycznych i najszybsze dojrzewanie występuje u dzieci rodziców posiadających wyższe wykształcenie, którym ustępują dzieci rodziców z wykształceniem średnim, zwłaszcza zaś z podstawowym pełnym i niepełnym.
W rozwoju fizycznym wyraźnie zaznacza się też zależność od zamieszkiwania w środowisku wielkomiejskim, małomiejskim lub wiejskim. Przyspieszone wzrastanie i szybsze dojrzewanie dzieci w środowiskach wielkomiejskich zapewne wynika z lepszej opieki i warunków życia. Podkreśla się tu wpływa bodźców działających na układ nerwowy i narządy zmysłów. Opóźnienie rozwoju dzieci wiejskich wynika zarówno z braków w higienie i opiece lekarskiej, jak i z przeciętnie gorszego, bardziej monotonnego odżywiania, często wczesnego obciążenia pracą fizyczną. W związku z tym, że ma to wpływ na przebieg rozwoju fizycznego dla jego oceny często stosuje się odrębne normy dla dzieci z miast i wsi.
Często za czynnik rozwoju uważa się wielkość rodziny. Wiąże on wpływ kolejności urodzenia, wieku rodziców, odległości czasowej między kolejnymi ciążami, z podziałem dochodu przypadającego na jednego członka rodziny, elementami wyposażenia mieszkania przypadającego na jedną osobę, ze zwiększoną możliwością zakażeń chorobotwórczych, w końcu z możliwością zapewnienia odpowiedniej opieki ze strony rodziców wyrażoną czasem poświęconym dzieciom.. Warto pokreślić, że dzieci pochodzące z rodzin wielodzietnych przeciętnie cechuje gorszy rozwój fizyczny niż dzieci z rodzin małodzietnych. Dotyczy to niższych przeciętnych wysokości i ciężaru ciała oraz innych cech rozwojowych, a także stwierdza się często przeciętnie słabsze wyniki testów zdolności umysłowych. Ćwiczenia fizyczne również należą do grupy czynników związanych z trybem życia. Aktywność ruchowa i wypoczynek są uwarunkowane w mniejszym lub większym stopniu czynnikami genetycznymi, np. temperamentem i właściwościami konstytucjonalnymi, jak również czynnikami biogeograficznymi, np. temperaturą otoczenia, typem pogody. Zorganizowany, ukierunkowany i racjonalny ruch działa bodźcowo na organizm przyśpieszając wzrastanie układu mięśniowego, kostnego, a także doskonalenie innych układów – krwionośnego, oddechowego, nerwowego i wewnątrzwydzielniczego. Zorganizowany i dostosowany do danego wieku ruch w postaci zajęć wychowania fizycznego wpływa na rozwój korzystnie, zaś ćwiczenia siłowe prowadzą do ujemnych skutków (zahamowanie wzrastania, wcześniejsze zakończenie produkcji chrząstek wzrostowych, kształtowanie krępej budowy ciała). Energia uzyskana z pożywienia jest niezbędna dla funkcjonowania organizmu – działania mięśni, normalnego przebiegu rozwoju, zachowania stałej ciepłoty. Czynnik żywieniowy jest w głównej mierze odpowiedzialny za przebieg rozwoju. Braki pokarmowe mogą doprowadzać do opóźnienia rozwoju i dojrzewania i mają wpływ na ostateczne wartości wysokości i ciężaru ciała, nie powodują jednak istotnych zmian w proporcjach budowy ciała. Braki i niedobory pokarmowe mogą przerywać cykle menstruacyjne kobiet i powodować bezpłodność mężczyzn.
Przeżycia psychiczne mogą spowodować zwolnienie tempa rozwoju. Pobyt w żłobku rozluźnia więzy psychiczne z matką, powoduje ograniczenie ruchliwości dziecka. Jedna opiekunka nie może zaspokoić indywidualnych potrzeb wszystkich dzieci. W przeciwieństwie do żłobka przedszkole posiada dodatni wpływ na rozwój dzieci, zapewnia partnerstwo w zabawach, w grupach rówieśniczych. Podobnych kontaktów nie są w stanie zorganizować rodzice dzieci wychowywanych w domu. Przedszkole wyrabia sprawność ruchową, koleżeńskość, rozwija intelekt, wyrównuje różnice kulturowe i środowiskowe. Stymulację rozwoju zapewnia regularność posiłków, właściwa organizacja zajęć. Rozpoczęcie nauki szkolnej przypada na wiek, w którym ma miejsce szybki rozwój motoryczności dzieci. Organizacja zajęć szkolnych winna uwzględniać ów fakt, bowiem ograniczenie ruchliwości w pierwszych klasach powoduje szereg ujemnych skutków – nerwowość dzieci, zaburzenia rozwoju motorycznego, wady postawy. W tym okresie dzieci powinny mieć dużą ilość zajęć ruchowych, odpowiednio dobrany sprzęt szkolny. Dzieci szkolne powinny być pogrupowane w klasy bardziej na zasadach wieku biologicznego niż chronologicznego, co warunkowałoby względnie równoległy przebieg rozwoju fizycznego, motorycznego i umysłowego oraz poprawiałoby stosunek jednostki w grupie. Różnice w czasie dojrzewania chłopców i dziewcząt rodzą niekiedy problemy stanowiące pewne trudności w szkołach koedukacyjnych. Stwierdzono, że tempo wzrastania i ciężaru ciała jest u dzieci i młodzieży szkolnej mniejsze w czasie trwania nauki niż w czasie wakacji. Zjawisko to spowodowane bywa zapewne nadmiernym niekiedy przeciążeniem umysłowym i często złą organizacją zajęć szkolnych.

Przedstawię teraz ogólnie czynniki zaburzające rozwój człowieka w kolejnych stadiach życia, gdzie w każdym momencie może nastąpić zaburzenie. Ma się to w ten sposób, iż w czasie kształtowania się danego układu wszelkie negatywne oddziaływanie na owy proces spowoduje zaburzenie w większym lub mniejszym stopniu.

CZYNNIKI ZABURZAJĄCE ROZWÓJ W OKRESIE PRENATALNYM

Rozwój zależy od czynników genetycznych, paragenetycznych i pozagenetycznych. Zaburzenia rozwoju o charakterze genetycznym: przekazywane dziedzicznie lub spowodowane działaniem na komórki rozrodcze, zygotę i embrion szkodliwych czynników powodujących zmianę materiały dziedzicznego np. zespół miauczącego kota, Downa, Turnera, hemofilia, fenyloketonuria, choroby psychiczne. Zaburzenia paragenetyczne
genetyczno-konstytucjonalne właściwości matki stanowiące tzw. regulator matczyny wpływający na modyfikację predyspozycji genetycznych dziecka. Zaburzenia pozagenetyczne są przyczyną chorób i wad wrodzonych powstałych w okresie jajowym (1-2 tydzień) zarodkowym (3-8 tydzień) i płodowym (od 9 tyg.) mogą być spowodowane:
wirusem (np. różyczki, świnki, żółtaczki zakaźnej, grypy) bakterią (np. kiły) pasożytem (np. toksoplazmozy) promieniowaniem (np. rentgenowskim, ultrafioletowym)
toksynami ( są nimi najczęściej: alkohol, nikotyna, narkotyki, leki, zwłaszcza hormonalne, psychotropowe i antybiotyki, oraz związki ołowiu, rtęci i azbestu a także środki ochrony roślin) niedotlenieniem ( z powodu np. zaburzonego krążenia krwi w organizmie matki, dziecka lub łożysku) stanami niedoborowymi ilościowymi (niedożywienie) lub jakościowymi (np. niedobór witaminy A, B2) chorobami matki (np. cukrzyca, choroba nerek, serca)
komplikacjami ciążowymi (np. zagrażające poronienie, krwawienie w ciąży, zatrucia ciążowe, wysokie miano przeciwciał w wyniku niezgodności głównych grup krwi lub czynnika Rh),stresem matki.

ROLA ZWIĄZKU MATKI Z DZIECKIEM I CZYNNIKÓW EMOCJONALNYCH
ROZWÓJ W OKRESIE NIEMOWLĘCYM
STADIUM NOWORODKA (WŁAŚCIWOŚCI DZIECKA)

Pierwszy miesiąc życia to okres przystosowawczy do życia w nowym, pozamacicznym środowisku. Dziecko musi przystosować się do: zmian temperatury, nowego sposobu oddychania, nowego sposobu przyjmowania pokarmu i wydalania zbędnych produktów ,w chwili urodzenia 3,37 kg i 51,2 cm, duża głowa z małą częścią twarzową stanowi 30 % masy ciała; długi tułów i krótkie kończyny, duży udział tkanki chrzęstnej w układzie kostnym
ciemiączko duże (zarasta ok. 15 miesiąca), ciemiączko małe (zarasta w pierwszym kwartale życia), przyjmuje postawę leżącą asymetryczną.Leżąc na plecach zwraca głowę w jedną stronę a kończyny asymetrycznie (jedna wyprostowana – ta po stronie głowy a druga zgięta
noworodek przewaga zginaczy nad prostownikami. Wszystkie odruchy u noworodka można podzielić na 2 grupy: wspólne dla noworodka i człowieka dorosłego, odruch źrenicowy, mrugania, ssania, połykania, odruch wydalania moczu i kału występujące tylko u noworodków i/lub niemowlęcia a zanikające lub patologiczne u człowieka dorosłego
odruch Babińskiego (unoszenie dużego palca przy podrażnieniu stopy, odruch toniczno-szyjny (wraz z odwróceniem głowy wyprostowują się kończyny po tej samej stronie a kurczą po przeciwnej, odruch Moro (unoszenie kończyn i przyciąganie ich do ciała w geście obejmowania, odruch chwytny ( zaciskanie dłoni na przedmiocie i mocne trzymanie tak, że można dziecko unieść i oderwać od podłoża), odruch marszu automatycznego
naturalny rytm aktywności: snu i czuwania, noworodek głęboko śpi, jeśli regularnie oddycha a jego oczy nie poruszają się (8-9 godz. Na dobę); sen lekki szybkie ruchy gałek ocznych i nieregularny oddech; drzemie oczy otwarte, ale nieprzytomne; otwarte i przytomne oczy bierne czuwanie. Noworodki śpią 16-18 godz. na dobę. Możliwość odbierania bodźców przez noworodka: równowagi –kiedy płacze podniesienie uspokaja go, dotyku – dotknięcie okolicy ust wywołuje znieruchomienie, smaku – potrafi odróżnić smaki: słodki, słony, kwaśny i gorzki (lubi słodki), węchu – reaguje na zapach pewnych pokarmów tak samo jak dorosły.
Rozpoznaje zapach mleka matki może zlokalizować zapach i odwrócić się od nieprzyjemnych zapachów słuchu – preferuje dźwięki o czystych tonach różnicuje niemal wszystkie dźwięki mowy ludzkiej odwraca się w kierunku dźwięku preferuje dźwięki wysokie wypowiedzi z wysoką intonacją oraz głos swojej matki, wzroku – akomodacja wzroku i ostrość widzenia są ograniczone przygląda się i próbuje śledzić poruszający się obiekt widzenie kolorów nie jest jeszcze dobrze rozwinięte. Dzieci w 2-3 dobie życia zdolne są do naśladowania wyrazów mimicznych swoich opiekunów. W 2-3 tyg. patrząc na wyraz twarzy rodzica jak on wysuwa język, otwiera usta, zaciska wargi naśladują nie tylko ruchy mimiczne, ale także ruchy głowy
noworodka kładziemy na boku coraz lepiej reaguje odruchami bezwarunkowymi.

ZMIANY ROZWOJOWE NIEMOWLĘCIA

Wzrost zwiększa się o 50 % w 3-4 miesiącach. Faza bierności – do 6. miesiąca gdyż cechy funkcjonowania ustroju dziecka i parametry biochemiczne są takie same jak w okresie płodowym. Piąty a siódmy miesiąc „fizjologiczne urodziny” po nim „faza ekspansji”, której pierwszy podokres związany jest z rozwojem umiejętności panowania nad własnym ciałem
doskonalą się wówczas fizjologiczne i biochemiczne mechanizmy prowadząc do stanu równowagi- homeostazy. W tym okresie szybko rozwija się aparat ruchu (kościec+ mięśnie)
z pierwotnej kifozy ok. 304 miesiąca życia. Lordoza szyjna (umiejętność podnoszenia i utrzymania głowy), a ok. 9-12 miesiąca życia lordoza lędźwiowa, powstaje w efekcie pionizacja postawy. Intensywny rozwój tkanki tłuszczowej – sprzyja termoregulacji odruch ssania pojawia się w odpowiedzi na bodźce dotykowe, kinetyczne przy ułożeniu w pozycji karmienia a następnie wzrokowe widok piersi. Poważne wewnątrz ustrojowe przemiany biochemiczne od 6. miesiąca życia wyżynanie się zębów mlecznych, trwa do 3 roku życia.

ROZWÓJ MOTORYCZNY

Rozwój psychoruchowy (powiązania psychiki i motoryki). Cefalokaudalny kierunek rozwoju
rozwój postępuje od części głowowej (ruchy gałek ocznych, ruchy mięśni szyi) poprzez część tułowia (ruchy rąk, tułowia) a następnie nożna (dowolne ruchy nóg, chodzenie)
proksymodystalny kierunek rozwoju. Zmiany postępują w kierunku od osi podłużnej ciała na boki, czyli najpierw mięśnie położone blisko kręgosłupa, mięśnie ramion, przedramion, dłoni i palców. Łokciowo-promieniowy kierunek rozwoju w osi poprzecznej ciała rozwój przebiega od 5 palca dłoni do kciuka dwie prawidłowości rozwoju ruchowego: przejście od globalnych, rozlanych do zlokalizowanych reakcji ruchowych (noworodek reaguje na dźwięk nieskoordynowanymi ruchami całego ciała zaś niemowlę potrafi w odpowiedzi odwrócić głowę), wcześniejsze przyswajanie ruchów cyklicznych (dwufazowych np. potrząsanie grzechotką) niż acyklicznych (trójfazowych np. spostrzeganie, sięganie i chwytanie)
postawa: 3 miesiąc dziecko podniesione do pozycji pionowej zdolne jest sztywno trzymać głowę, w 8 miesiącu samodzielnie siedzieć, w 10 miesiącu życia stać, trzymając się oparcia, 11 miesiącu stoi bez oparcia. Rozwój lokomocji: obroty w pozycji leżącej, z pleców na bok 3 miesiąca, z brzucha na plecy 5 miesiąc, z pleców na brzuch 6 miesiąc, posadzone lub podciągnięte siedzi 5/6 miesiąc. Samodzielne siadanie i pełzanie – 8 miesiąc (nawet i 6/7 miesiąc). Raczkowanie – 10/11 miesiąc.Chodzenie 12 m (Ew 13). Chwyt i manipulacja
4-5 miesięcy. Ruch wahadłowy, uruchomiony staw barkowy chwyt prosty; całą dłonią od góry; palce owijają przedmiot; dłoń poziomo do podłoża, symetryczne ruchy obiema rękami ku przedmiotowi, zbliżanie do ust, wypuszczanie 5-6 miesiąc. Ruch łukowaty; uruchomiony staw łokciowy, chwyt dłoniowo-łokciowy prosty; chwytanie całą dłonią (bez kciuka)
sięga jedną ręką, postukuje, potrząsa; nie jest zdolne utrzymać dwóch przedmiotów jednocześnie. 6-8 miesiąc ruch łukowaty; pochylanie całego ciała ku przedmiotowi
chwyt nożycowy; przywodzenie kciuka do pozostałych palców, sięga jedna ręką (zaznacza się przewaga jednej ręki), trzyma po jednym przedmiocie w jednej ręce; ogląda je i przekłada z ręki do ręki.8-9 miesiąc zbliżanie bezpośrednie ręki ku przedmiotowi; uruchomiony staw nadgarstkowy. Chwyt pęsetkowy; przeciwstawienie kciuka i p. wskazującego; chwytanie opuszkami palców, chwyta jednocześnie kilka przedmiotów; angażuje obie ręce
manipuluje przedmiotami używając obu rąk. Istotny aspekt manipulacji: koordynacja wzrokowo-ruchowa. W 1 Roku życia manipulacja niespecyficzna (taki sam schemat czynności chwytania do wszystkich przedmiotów) pod koniec 1 roku życia działania stają się specyficzne (np. wie, że piłkę się turla a klocki do wiaderka).

ROZWÓJ POZNAWCZY

Wrażenia i spostrzeżenia (percepcja). Od pierwszych dni dziecko identyfikuje bodźce
powoli dziecko uczy się różnicować i czasem potrafi to robić w odniesieniu do przedmiotów podobnych. Uczą się dostrzegać tożsamość w obiektach (ujmują stałość liczby obiektów bez względu na ich ułożenie w przestrzeni), wzrok, wczesne dzieciństwo-intensywny rozwój
noworodek reaguje na zmianę intensywności światła: otwiera oczy w ciemności i zamyka przy ostrym świetle. Do ok. 3 m proces akomodacji soczewek nie przebiega prawidłowo, co powoduje, że: niemowlę widzi obiekty znajdujące się bardzo blisko (do 21 cm), widzi twarz matki czy opiekuna od karmienia i zabiegów pielęgnacyjnych w 12 miesiącu ostrość wzroku dorównuje dorosłemu człowiekowi. Noworodki częsta patrzą na obiekty układające się we wzór zaś niemowlęta patrzą dłużej na wzory ułożone z gęsto umieszczonych elementów
po urodzeniu dziecko rozróżnia jedynie jednolicie szarą powierzchnie od powierzchni pokrytej biało-czarnymi pasami o szer. 2,5 centymetrów. Aktywność wzrokowa dziecka jest od początku sensowna między 1-3 miesiącem dziecko widzi nie tylko szczegóły, ale dostrzega organizację obrazu proces ten zależy od rodzaju obrazu wzrokowego oraz doświadczenia dziecka między 3 a 5. m pojawia się a ok. 13 m rozwija, widzenie stereoskopowo-binakularne zapewniające widzenie głębi dla prawidłowości widzenia binekularnego istotne znaczenie mają wczesne doświadczenia związane z odbiorem bodźców wzrokowych ruchy gałek ocznych niemowlęcia są podobne jak dorosłego ruchy skakkadowe przy przenoszeniu wzroku z obiektu na obiekt pełne ruchy skakkadowe pojawiają się ok. 2 m
niemowlęta skupiają wzrok na brzegach przedmiotów a następnie kierują go do środka; tak samo z twarzą najpierw na brzegach a potem do środka w kolejności: oczy, oczy+nos, oczy+nos+usta dzieci patrzą dłużej na twarz osobowy mówiącej lub uśmiechającej się
noworodki odróżniają kolor czerwony od zielonego a wieku m 4 podstawowe barwy (preferują żółtą i czerwoną w stosunku do zielonej i niebieskiej) współdziałanie wzroku i słuchu pojawia się ok. 2 m a następnie zanika z powodu reorganizacji systemów percepcyjnych by znów zaznaczyć się w 5 m, niemowlęta w 2-4 m są wrażliwe na brak synchronizacji ruchu warg i dźwięków, reagują na odpowiednie miny i tony głosu
każdy akt percepcji ma dwufazową strukturę (wg S.Szumana) faza inicjująca (jednostka zostaje pobudzona i zaktywizowana przez bodziec), faza finalizująca (niesie uspokojenie związane z osiągnięciem efektu poznawczego). Rozwój przechodzi przez 3 etapy:
spostrzegania monosensorycznego pierwotnego
spostrzegania polisensorycznego (spostrzeganie za pomocą wielu zmysłów)
spostrzegania monosensorycznego wtórnego to bodziec przyciąga uwagę dziecka, uwaga jest mimowolna.

Myślenie (czynności eksploracyjne) pojawiaja się w kontekście nowych bodźców i sytuacji, prowadzą do zaspokojenia potrzeb poznawczych jednostki, występują w formie nastawienia receptorów, zbliżania się do przedmiotu, manipulowania nim, stawiania wobec niego pytań i hipotez. Właściwości eksplorowania przedmiotów rozpoczyna stadium inteligencji sensoryczno-motorycznej. Dwa zjawiska: (Piaget) dziecko stosuje wiele różnych schematów czynnościowych do jednego przedmiotu przejawia tendencję do modyfikowania czynności w celu wykrycia różnych właściwości przedmiotu. Szuman: Dziecko poznaje obiekt polisensorycznie. Przekształca go w procesie polisensorycznej identyfikacji podejmowane przez dziecko działanie badawcze należy odróżnić od działania wykonawczego nastawionego na osiągnięcie celu działania badawcze są krótkie nie tak pewne jak wykonawcze
nie towarzysza im negatywne emocje w eksplorowaniu obiektów dziecko stosuje 2 rodzaje środków: przekształcająco -odtwarzające (pozwala odkryć własności obiektu, które nie zostały zauważone przy pierwszym kontakcie z nim), środki klasyfikujące (rozpoznanie własności obiektów związanych z ich przynależeniem do jakiejś klasy obiektów), czynności eksploracyjne prowadzą do zdobycia informacji i doświadczeń poznawczych (dzięki nim wyższy etap rozwoju), poprzez te czynności budzi się u dziecka zainteresowanie nowością, następuje poszukiwanie nowych sposobów działania, tworzą się dynamiczne powiązania między spostrzeżeniami czynności eksploracyjne zależą od cech podmiotu (wiek płeć, poziom lęku, nieśmiałość) a także od własności obiektu (nowość, złożoność), różnice indywidualne w eksplorowaniu uwarunkowane motywacją dziecka jak i kontekstem społecznym
dobre relacje emocjonalne między dzieckiem a opiekunem stanowią podstawę badawczej aktywności małego dziecka. Uwagę dziecka skupiają stosowane przez matkę strategie fizyczne ( wskazywanie, postukiwanie, kierowanie ręką dziecka) kształtuje się wiedza o przedmiotach odkrycie umysłu – J.Astington: następuje stopniowo a jego przejawami są
społeczny uśmiech 3m różnicowanie ekspresji podstawowych emocji 5m lek społeczny 7/8m
zabawy „daj-masz” 9m stają się podstawą intencjonalnej komunikacji komunikowanie się dziecka z dorosłymi sprawia, iż zaczyna ono rozumieć, iż są ludzie są istotami myślącymi i czującymi dziecko odkrywa, że ludzie są różni od przedmiotów = dziecięca teoria umysłu.
Mowa (przedwerbalne formy komunikacji) dzieci mają „wbudowaną” zdolność do różnicowania dźwięków mowy ludzkiej zdolność ta jest wrodzona i zmniejsza się miedzy 10 a 12 m.ż. do komunikowania się dziecko używa zachowań niewerbalnych tj.: płacz, spojrzenia, ruchy ciała, gesty, mimika, wokalizacja kilka rodzajów płaczu: podstawowy
monotonny, przerywany kszykiem, staccato płacz z bólu krzyk z nagłym początkiem, którego siła narasta; głośny, przeraźliwy, ostry płacz gniewny długi czas trwania.Płacz ma wartość komunikacyjną: 4m dziecko płacze, gdy przestaje się je nosić, 5m wzmaga krzyk, gdy obcy zwróci na niego uwagę, 9m dziecko płacze, gdy opiekunka zbliża się do innego dziecka
gesty wskazujące, 9-13 m, wyrażają prośbę o przedmiot, podawanie przedmiotu dorosłemu, pokazywanie oraz wskazywanie przedmiotu reprezentujące tworzą względnie trwały układ ruchów ciała rąk, mimiki, którym odpowiadają znaczenia zastępują lub reprezentują informację, 14 m charakterystyczna w tym okresie (do porozumiewania prewerbalnego) jest komunikacja ostensywna polegająca na zwracanie uwagi na obiekty przez ich wskazanie
dwa rodzaje gestów w tej komunikacji w celu uzyskania danego obiektu będące sposobem komentowania aktualnego stanu rzeczy i wywierania wpływu na uwagę odbiorcy funkcje wczesnych prób komunikowania się: regulacja zachowania (aby uzyskać coś), interakcja społeczna (dla zwrócenia uwagi), połączenie uwagi (zwrócenie uwagi na wspólne z partnerem obserwowanie obiektu lub zdarzenia), gdy dziecko zaczyna posługiwać się językiem, łączy wyrażenia deiktyczne („tu” „tam”) z gestami najpierw (10m) służą zwróceniu uwagi partnera na obiekt później (ok. 16m) dziecko określa położenie przedmiotu w okresie niemowlęcym- bogata mimika duża wartość uśmiechu.
Rozwój wokalizacji wg Starka (5 stadiów)
0-8 tydzień
- stadium odruchowego krzyku i życiowych odgłosów
8-20 tydzień
- stadium Gruchania i śmiechu
16-30 tydzień
- stadium zabaw wokalnych (proste sylaby, dźwięki podobne)
25-50 tydzień
- stadium samo naśladującego gaworzenia (kombinuje samogłoski i spółgłoski i je powtarza)
9-18 miesiąc
- stadium gaworzenia i ekspresywnej mowy niezrozumiałej

ROZWÓJ EMOCJONALNY I ROZWÓJ SPOŁECZNY

Do 3 miesiąca zdolne do przeżywania niezadowolenia bądź zadowolenia pod koniec okresu niemowlęcego przeżywa wiele stanów emocjonalnych: radość, miłość, zazdrość stany te są nietrwałe i łatwo się zmieniają od pozytywnych do negatywnych źródłem przeżyć relacje z dorosłymi. Już w 1 miesiącu dziecko reaguje na podniecenie czy niepokój osoby karmiącej i odmawia karmienia w 2 miesiącu ożywia się w kontaktach z dorosłym uspokaja pod wpływem pieszczotliwego przemawiania 3miesiąc odwzajemnia uśmiech dorosłego 4 miesiąc dzieci wyrażają niezadowolenie, gdy dorosły nie zwraca na nie uwagi 5 miesiąc reaguje strachem na nieznane osoby 7-8miesiąc próbuje zwrócić na siebie uwagę, płacząc, gaworząc
10 miesiąc naśladuje ruchy dorosłego w tym okresie kształtuje się zalążek poczucia odrębności fizycznej mimika w wyrażaniu emocji: 1 miesiąc radość zadowolenie uśmiechem
3-4 miesiąc złość smutek mimicznie 7 miesiąc strach pod koniec 1 roku życia nieśmiałość wstyd wzmacnianie emocji pozytywnych= częstsze wyrazy pozytywnych emocji w 6 miesiąc rozpoznawanie mimicznych wyrazów emocji u dorosłego uczucia dziecka ściśle związane z jego działaniem, potrzebami, dążeniami i zainteresowaniami a także z wydarzeniami w jego bezp. Otoczeniu (np. konflikty rodziców) dla prawidłowego rozwoju dziecka niezbędne jest przywiązanie, które rozwija się od chwili urodzenia, ale wyraźne przejawy można zaobserwować w drugim półroczu 1 roku życia 3 etapy przywiązania(Ainsworth) dzieci lękowe – unikające nie przejawiają emocji negatywnych podczas rozstania z matką a po powrocie unikają jej dzieci ufne przywiązane (zdrowe) wykazują emocje negatywne w czasie rozstania z matką i cieszą się na jej powrót dzieci lękowo ambiwalentne silne emocje negatywne w czasie rozstania z matką agresja po jej powrocie reakcja na inne dzieci: pod koniec 1 półrocza obserwuje dzieci i uśmiecha się w 3 kwartale gaworzy do nich, naśladuje ruchy, daje zabawkę, reaguje na jej zabranie pod koniec 1 roku życia zwraca na siebie uwagę dzieci np. gaworząc; złości się, gdy rówieśnik oddala się dziecko traktuje rówieśnika jak inne obiekty w otoczeniu: popycha, pociąga dotyka, dziecko postrzega dorosłego jako człowieka a rówieśnika jako przedmiot.

ROZWÓJ W OKRESIE PONIEMOWLĘCYM
ROZWÓJ MOTORYCZNY

Sylwetka ulega wyszczupleniu, ostateczne ukształtowanie się postawy stojącej, zautomatyzowany chód. Postawy dziecka charakterystyczne: 15 miesiąc – wchodzi po schodach na czworaka; chodzi samodzielnie, choć czasem się przewraca, 18 miesiąc ciągnie za sobą przedmioty na sznurku; wchodzi po schodach z pomocą dorosłego, 25-30 miesiąc schodzi po schodach bez trzymania się poręczy i stawiając nogi na przemian skacze biega
36 miesiąc jeździ na trzykołowym rowerku, staje na palcach u dziecka 2-letniego zauważa się wyraźne wydłużenie kroku, lepszą koordynację, zanikanie ruchów zbędnych, niższe unoszenie stóp 2 rok życia okres rozwoju manipulacji specyficznych dziecko uczy się dostrajać ruchy do kształtów przedmiotów, ich wielkości, oddalenia, ruchy dziecka nabierają precyzji osiągnięcia rozwojowe najlepiej widać w zabawie klockami: najpierw piętrzy klocki budując wieże ( 18miesiąc-z 3-4 klocków, 21miesiąc z 5 klocków, 24miesiąc z 6 klocków, 30miesiąc z 8 klocków), potem zestawia klocki jeden za drugim na płaszczyźnie budując pociągi (ok. 21m) w końcu tworzy budowle trójwymiarowe np. mosty (ok. 30m)
okres nauki dziecka posługiwania się przedmiotami codziennymi. Rozwija się apraksja – ruchy narzędziowe na przedmiotach codziennego użytku działa tutaj mechanizm naśladowania dorosłych 2 rok życia łyżka, ołówek, 2,5 przenoszenie szklanki w ¾ z płynem, części ubrania, 3 rok życia mycie twarzy, rąk i wycieranie ręcznikiem.

ROZWÓJ POZNAWCZY

Maleje rola dotyku. Rozwój inteligencji sensoryczno- motorycznej okres ten trwa 2 lata
3 podstawowe formy asymilacji: powtarzanie reakcji, wykonywanie tej samej reakcji w odpowiedzi na różne bodźce, różnicowanie reakcji w zależności od kontekstu, schematy czynności różnicują się w okresie inteligencji sensoryczno- motorycznej. Stadium I schematy czynności pierwotnych (np. schemat ssania). Stadium II połączenie tego schematu z elementami sensomotorycznymi (np. ruch ręki do ust) prowadzi do powstania 1-ych przystosowań nabytych- ssanie kciuka. Stadium III schemat czynności wtórnych (4-8 miesięcy) skierowanie aktywności dziecka ku światu przedmiotów (np. schemat potrząsania, pociągania). Stadium IV łączenie schematów czynności wtórnych w działaniu dziecka (8-12 miesięcy) dzięki temu jeden schemat może być wykorzystany w funkcji celu (schemat chwytania) zaś inny w funkcji środka (schemat pociągania) oznacza to, że dziecko może raz wypracowany schemat stosować w nowych sytuacjach, ale może także łączyć schematy z innymi i używać w innej funkcji. Stadium V (12-18 miesięcy) dziecko wykorzystuje wiele różnych schematów w kontakcie z 1 przedmiotem (postukuje, obmacuje, ogląda, smakuje, potrząsa). Stadium VI (18-24 miesięcy) dziecko może zastąpić realny przedmiot i działanie obrazami umysłowymi, co wiąże się z przekształceniem schematów czynnościowych w umysłowe przejście od działań związanych z własnym ciałem do działań na przedmiotach, oraz od powtarzania (potrząsanie grzechotką) do powtarzania z modyfikowaniem (wyrzucanie klocka poza łóżko z różnych wysokości, różna siłą itp.) w toku zmian dziecko odkrywa stałość i obiektywność przedmiotów w jego otoczeniu do IV stadium dziecko nie szuka przedmiotu, który znika z jego pola widzenia dopiero dzięki koordynacji schematów wtórnych przedmioty nabierają cech stałości (istnieją, choć zniknęły z pola widzenia) oraz cech obiektywności (przedmiot istnienie niezależnie od działań dziecka). W III stadium asymilacja funkcjonalna: prowadzi do powstania schematów funkcjonalnych klas obiektów, (np. przedmiot do potrząsania, turlania) dziecko wykrywa metody działania służące do wywoływania interesujących je rezultatów asymilacja uogólniająca: dziecko nie kieruje się powiązaniem przyczynowo skutkowym jego odkrycia w tym zakresie mają charakter magiczno-zjawiskowy dziecko odkrywa związek między pewnymi zdarzeniami w otoczeniu a odczuwaniem przyjemności asymilacja różnicująca, na jej podstawie odkrycie relacji między elementem oznaczającym i oznaczanym np. ułożenie do karmienia jest elementem oznaczającym karmienie (element oznaczany) w toku rozwoju elementy oznaczające zmieniają się: przestają być związane z ciałem dziecka a odnoszą się do przedmiotów lub zachowań innych osób sposób rozwiązywania problemów zmienia się. W stadium V dziecko próbuje znane schematy w nowej sytuacji (czynne eksperymentowanie). W VI stadium rzeczywiste działania na obiektach zostają zastąpione przez kombinacje myślowe możliwych, wyobrażonych działań w danej sytuacji.Pod koniec okresu inteligencji sensoryczno-motorycznej – nowa forma inteligencji oparta na umysłowych obrazach przedmiotów i zjawisk, umożliwiająca upośrednienie relacji między dzieckiem a otaczającym je światem. Wrażenia i spostrzeżenia 18-24 miesiące okres rozwoju obrazu
w dzieciństwie doświadczenia fizyczne dotyczące cech przedmiotów i zjawisk, które zwykle się nie zmieniają w toku życia a jedynie są zastępowane lub uzupełniane (np. kwaśny smak cytryny, kulisty kształt piłki), doświadczenia logiczno-matematyczne dotyczące relacji są modyfikowane w toku rozwoju oraz doświadczenia semiotyczne – odkrycie relacji między oznaczanym oznaczającym pod koniec 1 r.ż. opanowuje niektóre symbole rozumie i umie się posługiwać kilkoma słowami. W VI stadium inteligencji s-m – funkcja symboliczna:
zdolność do przywoływania nieobecnych przedmiotów za pomocą symboli i znaków
jej przejawy to: przyswajanie mowy, zabawa symboliczna, naśladownictwo odróżnicowane (od wzoru)- punkt wyjścia do wyobrażeń, pierwsze przejawy wyobrażeń w wieku poniemowlęcym fascynacja dziecka symbolami i szybkość nauki w ich posługiwaniu się
w ciągu 3 pierwszych lat dziecko opanowuje język na poziomie podstawowym: zna ok. 2 tys. Słów i podstawowe reguły gramatyczne, co pozwala mu porozumiewać się w sprawach codziennych i rozumieć proste historie i opowiadać o zdarzeniach, w których uczestniczyło
obok języka dziecko.

Uwaga
Uwagę przyciąga bodziec. Uwaga krótkotrwała. W dzieciństwie doświadczenia fizyczne dotyczące cech przedmiotów i zjawisk, które zwykle się nie zmieniają w toku życia a jedynie są zastępowane lub uzupełniane (np. kwaśny smak cytryny, kulisty kształt piłki). Doświadczenia logiczno-matematyczne dotyczące relacji są modyfikowane w toku rozwoju oraz doświadczenia semiotyczne – odkrycie relacji między oznaczanym oznaczającym
pod koniec 1 roku życia opanowuje niektóre symbole rozumie i umie się posługiwać kilkoma słowami. W VI stadium inteligencji sensoryczno- motorycznej – funkcja symboliczna:
zdolność do przywoływania nieobecnych przedmiotów za pomocą symboli i znaków
jej przejawy to: przyswajanie mowy, zabawa symboliczna, naśladownictwo odróżnicowane (od wzoru)- punkt wyjścia do wyobrażeń, pierwsze przejawy wyobrażeń w wieku poniemowlęcym fascynacja dziecka symbolami i szybkość nauki w ich posługiwaniu się
w ciągu 3 pierwszych lat dziecko opanowuje język na poziomie podstawowym: zna ok. 2 tys. Słów i podstawowe reguły gramatyczne, co pozwala mu porozumiewać się w sprawach codziennych i rozumieć proste historie i opowiadać o zdarzeniach, w których uczestniczyło
obok języka dziecko opanowuje takie systemy symboliczne jak: muzyka, rysunek, gesty czy liczby.

Wyobraźnia
Dziecko ma wyobraźnie, o czym chociażby świadczy rozwój zabawy w okresie poniemowlęcym. Kilka rodzajów zabawy: najważniejsze to zabawy manipulacyjne, konstrukcyjne i symboliczne – podstawa późniejszych zabaw tematycznych, zabawy manipulacyjne wywodzą się z zabaw funkcjonalnych, swobodne czynności podejmowane przez dziecko dla przyjemności zwykle prowadzą do osiągnięcia określonego stanu rzeczy przez manipulacje na przedmiocie np. potrząsanie grzechotką, wkładanie przedmiotów do pudełek, przenoszenie czy przewożenie klocków stanowią podstawę zabaw konstrukcyjnych
zabawy konstrukcyjne wywodzą się z manipulacyjnych w wyniku, których dziecko (w sposób mniej lub bardziej zaplanowany) dąży do uzyskania jakiegoś wytworu i dostrzega rezultat swego działania np. wieża 5-30 z klocków, rysunek, zamek z piasku w tym wieku bardziej zainteresowane samym działaniem niż rezultatem. Zabawa w udawanie stanowi ważną przesłankę w rozwoju dziecięcej wiedzy o umyśle. Strukturę wczesnej zabawy w udawanie (ok. 18miesiąca) możemy odczytać jako relacje między trzema elementami: podmiotem (zwykle jest nim samo dziecko),podstawową reprezentacją (aktualny przedmiot, którym bawi się dziecko, np. klocek), rozkojarzoną reprezentacją, tj. reprezentacją drugiego rzędu, dotyczącą treści udawania, np., że klocek jest filiżanką. Proces rozkojarzenia pozwala dziecku traktować udawaną treść odrębnie od rzeczywistych cech i relacji zdolność do udawania (18-24miesiąc) – dzieci nie tylko same zaczynają odgrywać sytuacje na niby, lecz rozumieją udawanie innych osób, np., gdy matka w zabawie udaje, że banan to słuchawka telefoniczna.
Trzy formy zabawy w udawanie:
Forma udawania substytucyjnego – jakiś obiekt jest tym, czym naprawdę nie jest.
Forma prawdy – traktowaniu obiektu tak jakby posiadał jakieś cechy, których w rzeczywistości nie ma ( np. udawanie, że ma się mokre ubranie).
Forma istnienia – wyobrażenie sobie czegoś, czego nie ma (np. kapelusz na czyjejś głowie).

Pamięć
Pamięć dziecka ma charakter mimowolny.

Myślenie Wyobraźnia
Dziecko ma wyobraźnię. Myślenie włączone w działanie proces interioryzacji od 1,5 roku życia
w wieku 2 lat połączenie myślenia z rozwojem mowy. Mowa intelektualna – zaczyna wyrażać myśli. Myślenie staje się myśleniem językowym – za pomocą słów myślenie konkretno-obrazowe. Połowa 2 roku życia ważny moment nabywania przez dziecko wiedzy na temat stanów mentalnych (dziecięca teoria umysły). Dziecko staje się zdolne do myślenia o rzeczach nieobecnych (poszukiwanie ukrytego przedmiotu) i możliwych, wyobrażonych zdarzeniach mówienie o przeszłości, planowanie przyszłości, przejawy zadowolenia, gdy plan się powiódł i niezadowolenia, gdy nie powiódł. 2-3 lata dzieci rozumieją, że umysł zawiera niewidzialne stany mentalne – myśli, które różnią się od przedmiotów. Nie rozumieją natomiast, czym jest aktywność umysłowa, moment ten następuje w wieku 4 lat dziecko musi, więc dokonać 2 odkryć: umysł jest sumą stanów psychicznych, zbiorem myśli i pragnień, umysł reprezentuje świat, aktywnie produkuje te stany mentalne. Dopiero to drugie odkrycie pozwala zrozumieć fałszywe przekonania, żarty, kłamstwa i metafory.

Mowa
Nazywa po swojemu przedmioty w wieku 2 lat połączenie myślenia z rozwojem mowy,
mowa intelektualna – zaczyna wyrażać myśli. Myślenie staje się myśleniem językowym – za pomocą słów dziecko nie używa pojęć tylko słowa. Słowo odnosi się do konkretnego obiektu lub do obiektu, które dziecko zna. Przy tworzeniu słów kieruje się powszechnymi regułami semantyczno-syntaktycznymi), co prowadzi do hiperregularyzacji (np. dać jeść „piesowi” – bo: koniowi). W procesie opanowywania języka biorą udział: mechanizmy wrodzone,
materiał językowy, który słyszy dziecko, kontekst sytuacyjny i środowiskowy w 2 roku życia
dziecko używa słów w sposób nieprecyzyjny (nadprodukcja znaczeń) zna wiele nazw dźwiekonaśladowawczych, wymawia słowa, popełniając wiele zniekształceń fonetycznych
jego wypowiedzi początkowo mają formę holofraz (wypowiedzi jednowyrazowych, jedno słowo w funkcji zdania). Następnie zlepki dwuwyrazowe bez reguł gramatycznych ( np. mama lala). Mowa dziecka ściśle związana z jego działaniem i zrozumiała w połączeniu z rozgrywającą się sytuacją = mowa sytuacyjna zaznacza się przewagą funkcji ekspresywnej (wyrażanie przeżyć, postaw) i impresywnej (wywieranie wpływu na słuchacza) nad symboliczną. Mowa telegraficzno-autonomiczna łączy słowa, ale nie gramatycznie w 3 roku życia
słownik liczy 100-1500 słów, znaczenia słów wyraźnie określone, słowa bez zniekształceń fonetycznych, zdanie zgodnie z regułami gramatycznymi, zdania 3-4 słowa a nawet z 20 i więcej. Między 2 a 3 roku życia wzrasta długość wypowiedzi, zaznaczają się różnice związane z płcią. Wyraźniejsze różnice występują w 2 roku życia dziewczynki tworzą dłuższe wypowiedzenia niż chłopcy. 2 roku życia wypowiedzenia, które nie maja jeszcze formy zdaniowej, liczba zdań wzrasta wyraźnie między 18 a 30 miesiącem, znaczący przyrost formy zdaniowej = pogranicze wczesnego i średniego dzieciństwa. W drugim półroczu 2 roku życia wypowiedzenia jednokrotnie złożone współrzędnie. W 3 roku życia wypowiedzenia jednokrotnie złożone współrzędnie i podrzędnie. Dziecko zaczynające przedszkolny wiek potrafi budować zgodnie z zasadami gramatycznymi wszystkie rodzaje zdań.


ROZWÓJ EMOCJONALNY I SPOŁECZNY
Emocja – krótkotrwały stan
Uczucie – stały stan, trwały

W drugim roku życia dziecko pragnie przebywać z dorosłymi, szczególnie tymi wzbudzającymi pozytywne emocje uczestniczą w codziennych pracach naśladując dorosłych
dziecko wprost wyraża swoje pragnienia i potrzeby rozumie pragnienia i potrzeby innych osób. Psychologia pragnień: w trzecim roku życia dziecko często mówi o swoich i innych ludzi potrzebach, skłonność dziecka do mówienia o własnych emocjach i refleksjach nad nimi oraz rozumienie emocji innych sprzyja nawiązywaniu kontaktów społecznych i umożliwia dzielenie się doświadczeniami. Uczucia dziecka w wieku poniemowlęcym są żywe, zmienne, szybko przechodzą w przeciwstawne ich reakcjie – gwałtowne, silnie związane z zaspokajaniem potrzeb biologicznych oraz zaciekawieniem. Rozwój emocjonalny zależy od dojrzewania układu nerwowego procesy pobudzenia nadal dominuje nad procesem hamowania. Zjawisko to związane jest z temperamentem między 2 a 3 roku życia pojawiają się uczucia złożone (zazdrość, duma, wstyd poczucie winy, zakłopotanie) wiąże się to z poczuciem własnego „ja” oraz rozumienia sytuacji społecznych wzajemność oddziaływań między rozwojem poznawczym a emocjonalnym nowe emocje wymagają dojrzałości poznawczej . Lepsze rozumienie siebie i innych osób. Dziecko zaczyna być inicjatorem kontaktów społecznych pierwsze kontakty z rówieśnikami spojrzenia lub „zachowania zaczepne”. Zabawy ze społecznego punktu widzenia to zabawy samotne lub równoległe.

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

Rozwój odrębności psychicznej i poczucia własnego „ja” poczucie to wiąże się ze zrozumieniem stałości przedmiotu oraz rosnącą samodzielnością, która staje się podstawą poczucia sprawstwa (autorstwa zdarzeń i zmian). Pierwsze przejawy poczucia „ja” – rozpoznawanie siebie w lustrze między 15 a 24 miesiącem życia. Najważniejszym lustrem dla dziecka są inni ludzie i ich opinie (lustro społeczne). Kształtowaniu się odrębności sprzyja komunikowanie się (rozmowa o przyczynach zdarzeń, uczuciach i potrzebach) a także słyszenie własnego imienia. Tworzenie się własnego „ja” wyraża się w: używaniu słowa „ja”,
dziecięcym negatywizmie (przeciwstawianie się prośbą i konsekwentna werbalna odmowa- upór). Wiek trzech lat to wiek przekory. Erikson drugi rok życia nazywa: autonomia – wstyd (zwątpienie). Dziecko uniezależnia się od rodziców.

ROZWÓJ W OKRESIE PRZEDSZKOLNYM
ROZWÓJ MOTORYCZNY

Wzrost sprawności motorycznej ten okres nazywany 1 apogeum motoryczne lub złoty okres motoryczny (biegi, skoki, kopnięcia piłki, chwyt i rzut piłką). Zwykle opanowują kilka czynności jednocześnie.


ROZWÓJ POZNAWCZY

Wrażenia i spostrzeżenia. Intensywny rozwój funkcji symbolicznej dziecko nie rysuje tego, co widzi tylko to, co wie. Egocentryzm przedszkolaka polega na tym, iż dziecko nie potrafi przyjąć cudzej perspektywy.

Uwaga
Trwałość uwagi się zwiększa. Pod koniec tego okresu stopniowe przechodzenie od funkcji mimowolnej do dowolnej uwagi. Pamięć percepcji oznacza, iż dziecko zaczyna kierować swoimi procesami poznawczymi.

Pamięć
Zwiększa się pojemność pamięci a także trwałość i szybkość zapamiętywania. Przedszkolaki lepiej pamiętają obrazy. Pamięć ma charakter emocjonalny (reminiscencja) po pewnym czasie pamiętają lepiej niż zaraz po wyuczeniu się.

Myślenie
Występuje myślenie konkretno – obrazowe. Trzy fazy wg Piaget: Rozwój obrazów umysłowych, najpierw wyobrażenia statyczne potem dynamiczne, i transformacyjne przekształcanie – od 2 do 3,5/4 lata. Rozwój funkcji symbolicznej (4-5,5 r rok życia) coraz lepiej korzysta z symboli, postęp funkcji symbolicznej także w mowie pod koniec obserwujemy przyswajanie pojęć stałości myślenie przedszkolaka można scharakteryzować jako:
animizm (nadawanie cech żywych przedmiotom), antropomorfizm (nadawanie cech ludzkich)
artyficjalizm (przekonanie, że zjawiska i obiekty powstały specjalnie dla potrzeb człowieka, np., że księżyc świeci żeby oświetlać drogę. Myślenie ma charakter magiczny
egocentryzm przedszkolaka polega na tym, iż nie potrafi on przyjąć cudzej perspektywy. Dzieci tworzą wiele nowych słów neologizmów (korzystając z zasad gramatyki), umiejętność opowiadania i stosowania opisów, umiejętności narracyjne. Umiejętności te związane są z rozwojem myślenia.

Mowa
Dzieci tworzą wiele nowych słów- neologizmy (korzystając z zasad gramatyki), umiejętność opowiadania i stosowania opisów, umiejętności narracyjne, konwersacje, mowa egocentryczna, kiedy dziecko mówi samo do siebie. Na pytania, które zadaje przedszkolak (a zadaje ich bardzo wiele) odpowiadamy zgodnie z prawdą.

ROZWÓJ EMOCJONALNY

Emocje łatwo i spontanicznie wyrażane. Dziecko próbuje dostosować emocje do sytuacji
intelektualizacja uczuć. Uczucia wyższe związane z poznaniem świata, relacji w grupie, przedszkolak jest zdolny do współczucia, uczucia moralne i estetyczne. Dziecko zaczyna się bać tego, czego nie ma (jemu się wyobraża, działanie wyobraźni). Źródła lęku zmieniają nie tylko