Metodologia socjologii polityki

? Definicja przedmiotu socjologii polityki ( czy też socjologii stosunków politycznych) nie doczekała się we współczesnej nauce rozwiązania zadowalającego wszystkich i przez wszystkich akceptowanego?. Najogólniej mówiąc socjologia polityki obejmuje badania sposobów funkcjonowania oraz kształtowania się struktur władzy i instytucji politycznych w różnych okresach historycznych i w różnych warunkach społecznych. Główne przedmioty analizy to: reakcje władzy, struktury przywództwa, grupy rządzące, elity polityczne, systemy i procesy polityczne oraz ugrupowania polityczne. Socjologia polityki nie jest tylko kierunkiem teoretycznym, obejmuje swym zakresem szeroko pojęte prowadzenie badań empirycznych, których celem jest dostarczenie materiału faktycznego typu opisowego, empiryczna weryfikacja hipotez teoretycznych a w konsekwencji przyczynianie się do rozwoju teorii.
Zadaniem badań empirycznych jest poznawanie nowych faktów politycznych, inaczej mówiąc tworzenie nowych źródeł. Rozwój badań empirycznych rozwinął się głównie pod wpływem praktyki politycznej potrzebującej paradygmatycznej wiedzy w tym zakresie jak np. ocena efektywności propagandy politycznej, indokrynacji prowadzonej przez establishmen . Ale badań empirycznych w zakresie socjologii polityki nie można sprowadzić jedynie do takich analiz. Stanowią one także samodzielną dziedzinę badań rzeczywistości politycznej, a ich wyniki są fundamentem rozwoju teorii. We współczesnej dziedzinie socjologii polityki wyróżniamy cztery główne podejścia metodologiczne:
- socjologiczna teoria polityki uprawiana na bazie zarówno własnego dorobku empirycznego socjologii polityki jak i dorobku innych nauk społecznych,
- empiryczne badania socjologiczne nad różnymi dziedzinami życia politycznego, wykorzystujące socjologiczne techniki pozyskiwania i analizy informacji,
- empiryczne badania porównawcze, których celem jest ustalenie ponadnarodowych prawidłowości, a w konsekwencji prowadzi to do weryfikacji hipotez teoretycznych,
- badania socjologiczno ? historyczne, stanowią one pomost między socjologicznie zorientowaną historią polityki a nauką o polityce. Celem tych badań jest poszukiwanie socjologicznych prawidłowości w historycznie zmieniających się formach życia politycznego.
Empiryczne badania w zakresie socjologii stosunków politycznych najlepiej i najszybciej rozwinęły się w państwach mających ustabilizowane systemy demokratyczne, gdyż właśnie w tych krajach widoczne były i są rywalizacja polityczna, kampania wyborcza, powodowała, że była ona w kręgu zainteresowań polityków i mediów.

Szczególne znaczenie w empirycznych badaniach współczesnej socjologii polityki mają:
- badania nad zachowaniem politycznym, zwłaszcza wyborczym,
- badania nad partiami politycznymi,
- badania establishmentu,
- badania nad świadomością polityczną, opinią publiczną i kulturą polityczną,
- badania nad socjologicznym aspektem procesów decyzyjnych w polityce,
- badania stosunków międzynarodowych.
Metody badawcze stosowane w empirycznej socjologii polityki nie różnią się zasadniczo od analogicznych metod wykorzystywanych w innych dziedzinach empirycznych badań socjologicznych. Socjologia polityki stosuje te same techniki analizy statystycznej, sondaży opinii publicznej, wywiadów, obserwacji czy eksperymentów, które występują w innych dziedzinach socjologii. Socjolog polityki musi być świadomy potencjalnych utrudnień wynikających z politycznego charakteru badanych zjawisk i musi uwzględniać je w doborze technik badawczych. Inaczej wygląda natomiast sprawa, gdy chodzi o ewolucję typów stosowanych metod. Zarówno Marks, Weber, Pareto opierali się na podstawach empirycznych, w sensie dowodzenia twierdzeń ich prace miały niewątpliwie metodologiczny charakter, jednakże nie prowadzili oni badań, których efektem byłoby dostarczenie nowych nie znanych wcześniej faktów. W XX wieku do socjologii polityki szeroko weszły metody empiryczne, zwłaszcza :
- analiza statystyczna materiałów,
- wywiady z reprezentatywnie dobranymi próbami ludności, w tym sondaże wyborcze,
- obserwacje zachowań politycznych prowadzone w warunkach naturalnych lub laboratoryjnych.
Pod wpływem empirycznie zorientowanej socjologii polityki pojawił się w nauce tzw. kierunek behawioralny, którego istota polega na tym, aby o zjawiskach politycznych mówić na podstawie empirycznej analizy zachowań jednostki i grup. Metody behawioralne można zaklasyfikować do metod obserwacji zachowań jednostek lub grup. Za zachowanie polityczne rozumie się każde działanie jednostki o charakterze werbalnym lub niewerbalnym, które odnoszą się do jej roli jako członka danej zbiorowości. Obserwację należy rozumieć jako każdego rodzaju uzyskiwanie empirycznych informacji. Obserwacja może być bezpośrednia jak i pośrednia, może mieć charakter naturalny i sztuczny. Cztery metody behawioralnych badań politycznych są dominujące:
- statystyczne badania uczestnictwa politycznego,
- badania ankietowe, wywiady,
- eksperymenty laboratoryjne,
- zastosowania teorii gier do badania podejmowania decyzji politycznych.
Stosowanie statystycznych analiz uczestnictwa politycznego nie ograniczyło się jednak tylko do zachowania wyborczego. W ostatnich latach coraz popularniejsze staje się tzw. podejście ?ekologiczne?. Polega ono na szukaniu statystycznych zależności między zachowaniami politycznymi a cechami społecznymi środowiska np. związek między dochodami ludności czy bezrobociem a udzieleniem poparcia partiom o różnych programach wyborczych. W tej metodzie badacz nie obserwuje zachowań jako takich, lecz ich rezultaty np. wyniki wyborów. Badania ankietowe na wielką skalę zapoczątkowane zostały w latach 30- tych, gdy Gorge Gallup rozpoczął przedwyborcze sondaże postaw politycznych. Od tego czasu przyjęły się one w większości krajów kapitalistycznych. Istotą ankietowych badań wyborczych jest ustalenie na podstawie badania statystycznej reprezentacji, jak kształtują się preferencje wyborcze wyborców. Przed wyborami pozwala sformułować prognozy dotyczące przyszłego podziału głosów między poszczególne partie. Na tej podstawie możliwe jest w ostatniej chwili koncentrowanie wysiłku przedwyborczego na okręgach potencjalnie szczególnie ważnych dla zwycięstwa. Pozwalają one bowiem analizować w sposób naukowy czynniki wpływające na decyzję wyborczą. Dokonuje się to w drodze badania zależności między cechami socjologicznymi wyborcy. Badania ankietowe i wywiady mają wiele ograniczeń. Dwa z nich wydają się szczególnie ważne:
- badania te nie mogą uwolnić się od subiektywizmu narzuconego przez fakt, iż operują relacjami, a nie rzeczywistymi zachowaniami,
- badania stwarzają sytuację sztuczną. Niejednokrotnie rzeczywiste zachowania wyborcze odbierają nie tylko od sondażowych przewidywań, ale nawet od relacji o tym, jak badani głosowali.
Eksperymenty laboratoryjne znajdują się w nauce o polityce w fazie bardzo wstępnej i nie mają one takiego zasięgu jak masowe badania sondażowe czy analizy statystyk politycznych. Eksperymentowanie w nauce o polityce stwarza dwa fundamentalne zastrzeżenia:
- natury metodologicznej - dotyczy prawdopodobnej rozbieżności między zachowaniami,
- natury etycznej ? polega na tym, że eksperymentując z ludźmi, powinniśmy zawsze nakładać pewne ramy naszym poczynaniom z uwagi na ewentualną szkodliwość dla badanych.
Zastosowanie teorii gier do analizy podejmowania decyzji politycznych to czwarty kierunek metodologiczny w behawioralnych badaniach nad polityką. Powstał on w latach 60- tych w znacznej mierze w wyniku przeniesienia pewnych doświadczeń nauk ekonomicznych. Jego istotą jest konstruowanie reguł gry dających się wyrazić w języku liczb i tworzenie zachowań. ?a metoda jest często wykorzystywana w analizie i prognozowaniu zachowań wyborczych. W ostatnim czasie daje się zauważyć wzrost krytycyzmu w stosunku do sposobu, w jaki stosuje się je w badaniach nad życiem politycznym.
Badania nad zachowaniem politycznym utożsamiane są w większości przypadków ? niezbyt trafnie ? z zachowaniem wyborczym. Dla socjologa polityki badania wyborcze stanowią dziedzinę zainteresowań z różnych punktów nader ważną. Zachowanie wyborcze, jeśli tym mianem nazwiemy całość czynności wykonywanych w związku z kampanią wyborczą i udziałem w akcie głosowania, a także kompleks postaw kształtujących się w trakcie tych czynności oraz czynności te warunkujących ? jest szczególną formą zachowania politycznego. Najbardziej masowym uczestnictwem politycznym cechują się wybory powszechne. Zagadnienia wchodzące w zakres studiów nad zachowaniem wyborczym można usystematyzować następująco:
- socjologiczna interpretacja wyników wyborów,
- mechanizm kampanii wyborczej, funkcjonowanie środków propagandy, ich oddziaływanie na wyborców,
- kontrowersyjne zagadnienia i stanowiska występujące w programach rywalizujących partii i ich wpływ na decyzje wyborców,
- związek preferencji wyborców w stosunku do tej lub innej partii z cechami charakteryzującymi ich pozycję społeczną, zawód, wiek, wykształcenie i inne czynniki,
- zmienianie się postawy i decyzji wyborczej badanych wyborców w trakcie kampanii wyborczej.
W zależności od typu głównych zainteresowań badawczych, od wybranych metod badawczych można wyróżnić kilka kierunków socjologicznych badań wyborczych:
- kierunek statystyczny . Ten typ badań kontynuowany jest zarówno w postaci różnych, nie tylko statystycznych studiów nad zachowaniem wyborczym w wybranych miejscowościach, jak i w postaci tzw. ekologicznych badań wyborczych. Z drugiej strony rozwinął się typ badań porównawczych,
- kierunek sondażowy. Badania oparte na danych statystycznych nie dają odpowiedzi na wszystkie pytania, co skłoniło badaczy do poszukiwania innych metod badawczych. Sondaż opinii publicznej uzyskał w dziedzinie badań wyborczych szczególnie ważną pozycję, stając się jedną z najważniejszych i najczęściej stosowanych metod badawczych.
Istotną cechą sondażowych badań wyborczych jest to, że ich przedmiotem bezpośrednim są próbki reprezentatywne. Sondaże pozwoliły socjologom poddać analizie motywację wyborców i ustalać zależności między cechami socjologicznymi czy psychologicznymi wyborców, a ich decyzją wyborczą. Mimo wielkich zalet, jakie kierunek sondażowy ma w dziedzinie badań nie rozwiązuje on wszystkich kwestii.
Sondaż opinii dostarcza nam danych na temat postaw respondentów w danym momencie. Dlatego konieczne jest, aby kilka razy powtórzyć badanie z tymi samymi respondentami. Metoda tzw. ?badań panelowych? jest próbą rozwiązania tych zagadnień. O badaniach ?panelowych? mówimy gdzie jedna próba ankietowa jest co najmniej dwukrotnie w tej samej sprawie. Metoda ? panelowa? stosowana jest między innymi w celu ustalenia wpływu poszczególnych czynników na zmianę decyzji wyborczej.
Kierunek ? historyczny?. Zasadniczą cechą metody ?historycznej? jest potraktowanie badania wyborczego jako studium kampanii rozpatrywanej z punktu widzenia danych ?obiektywnych? oraz opinii jej organizatorów. Badacz dąży do opisania i przeanalizowania przebiegu kampanii wyborczej. Wykorzystane są tu materiały propagandowe, materiały które można zgromadzić w czasie kampanii wyborczej. Przedmiotem badania metodą ? historyczną? jest mechanizm kampanii nie zaś sam wyborcza. Dlatego takie badania dotyczą przede wszystkim działających instytucji i organizacji, nie zaś opinii ludności. We współczesnej socjologii zachowania wyborczego różnice metod nie mają charakteru teoretycznych czy nawet metodologicznych kontrowersji, lecz traktowane są jako różnice wzajemnie się uzupełniających punktów widzenia.
Obok badań empirycznych nad zachowaniem wyborczym badania nad partiami politycznymi i ich ?elitami? przywódczymi stanowią najbardziej charakterystyczny i rozwinięty kierunek empiryczny studiów socjologiczno- politycznych w XX wieku. Jednym z największych badaczy badających partie polityczne był Maurice Durerger, który zastanawiał się np. dlaczego niektóre państwa wykształciły system dwupartyjny, a inne wielopartyjny. Wyjściowy, analizowany przez niego stan rzeczywistości był chaotyczny ? składało się nań dwadzieścia państw, z różnorakimi systemami partyjnymi. Dureger zaproponował teorię, wg której:
- jeżeli konflikty społeczne nie nakładają się,
- jeżeli system wyborczy danego państwa nie jest krzywdzący dla małych partii,
to wtedy państwo to wykształci system wielopartyjny. W przeciwnym razie będzie to system dwupartyjny. System dwupartyjny wg Duregera wykształci się również wtedy, gdy w danym państwie system wyborczy będzie niekorzystny dla małych partii. Wtedy te partie zmuszone będą do kompromisów i łączenia się w większe partie mające większą szansę w wyborach. W państwie wykształci się dwupartyjny system wtedy, gdy:
- istnieją w nim dwie przeciwne siły polityczne,
pomimo istnienia większej ilości sił politycznych, lecz aby zaistniały one w polityce muszą osiągnąć kompromis i skonsolidować własne siły. Dureger traktował partie nie jako wyraz istniejących w społeczeństwie tendencji ideologicznych czy politycznych, lecz jako machiny służące kształtowaniu opinii publicznej. Tym samym ukazał wielką rolę, jaką aparaty partii politycznych odgrywają w formowaniu tego, co następnie przedstawione jest jako opinia publiczna. Podobnie do Durergera zagadnienia partii politycznych ujmowali inni socjologowie i politolodzy zachodni, szczególnie S. Neumann i R. Mckenzie, których prace należą do najgłębszych dzieł empirycznych o partiach politycznych w latach 50- tych XX wieku. Partie polityczne rozpatrywane są jako organizacje służące określonym elitom przywódczym w walce o władzę. Koncentracja uwagi na instytucjonalnym i organizacyjnym aspekcie partii politycznych marginalizuje programy partyjne oraz treści polityki, którą partie realizują. Badania amerykańskie, których pionierem był V. O. Key poszły w innym kierunku. Analizował on partie polityczne jako konstelacje grup interesów i jako koalicje różnych, kierujących się rozbieżnymi interesami i celami grup polityków. W USA zarówno partię republikańską jak i demokratyczną cechuje duże wewnętrzne zróżnicowanie. Do badań Keya nawiązał Samuel J. Eldersveld, który przedstawił bogato udokumentowany obraz obu partii politycznych jako struktur społecznych i jako hierarchii władzy. Eldersveld wykazał charakter tych zależności w świetle danych faktycznych.
W Europie zachodniej badania nad partiami politycznymi odzwierciedlają bardziej zróżnicowaną ideologicznie i klasowo sytuację tych partii. Szczególnie ciekawy jest z punktu widzenia socjologii polityki przypadek włoskiej Partii Socjalistycznej. Badania prowadzone przez włoskiego uczonego F. Cazzoli wykazały wewnętrzną ewolucję strukturalną i ideologiczną w kierunku polityki reformy w ramach systemu kapitalistycznego. Odrodzenie demokracji w krajach postsocjalistycznych wytworzyło możliwości do podejmowania badań empirycznych nad partiami politycznymi. Metodologia i problematyka wzorowana jest na badaniach prowadzonych na Zachodzie. Jednak szczególnym aspektem tych badań są trudności powstawania pluralistycznego życia partyjnego, a także badania nad nowymi elitami politycznymi w powstających systemach demokratycznych.
Z socjologicznych badań empirycznych nad wyborczym zachowaniem wyrosły także badania nad opinią publiczną i kulturą polityczną. Przez długi czas socjologia polityki sprowadzała niemal zupełnie studia do aspektów związanych z kampanią wyborczą i samymi wyborami. Takie były cele sondaży np. Gallupa. Ale rozwijała się także teoretyczna refleksja nad opinią publiczną. Początkowo niezależnie od badań empirycznych rozwijała się teoretyczna refleksja nad opinią publiczną zapoczątkowana wydaną w 1922r. pracą amerykańskiego publicysty W. Lippmana ? Opinia publiczna? Lippman dowodził, że opinia publiczna nie może kierować sprawami państwa, jest nieracjonalna, emocjonalna i nie nadąża za tokiem wydarzeń. Takie spojrzenie wywarło znaczny wpływ na formowanie się prawicowo ? konserwatywnych, ektystycznych poglądów politycznych. Poza badaniami dotyczącymi roli opinii publicznej w wyborach studia nad tą kwestią poszły w kilku kierunkach min. badań nad funkcjonowaniem środków informacji i propagandy i ich wpływem na opinię publiczną. Innymi kierunkiem jest ustalenie głównych prądów opinii w jakiejś dziedzinie polityki. Kolejnym kierunkiem zainteresowań reprezentowały studia nad ideologicznymi aspektami opinii publicznej. W Polsce systematyczne badania opinii publicznej rozpoczęły się w 1958r., gdy powstał OBOP. W warunkach liberalizacji i reform, badania opinii publicznej rozwinęły się i przybrały masową formę badań społecznych.
Empiryczne badania socjologiczne objęły w ostatnim czasie również problematykę stosunków międzynarodowych. VI Światowy Kongres Socjologiczny, który odbył się we wrześniu 1966r. w Evion był pierwszym, na którym poruszono kwestię stosunków międzynarodowych. Problem metody socjologicznej w badaniu stosunków międzynarodowych jest rozpatrywany w dwóch odrębnych aspektach:
- zastosowanie socjologicznej metody interpretacji zjawisk politycznych ( analiza zależności istniejących miedzy zmiennymi społecznymi a stosunkami międzynarodowymi, na oglądzie instytucji międzynarodowych itp.)
- wykorzystanie w dziedzinie stosunków międzynarodowych metod zbierania, przetwarzania, interpretacji informacji, które zostały wytworzone lub rozwinięte w badaniach socjologicznych.
Porównawcze badania międzynarodowe rozwinęły się na wielką skalę w latach 60- tych. W 1963r. Gabriel Almond, Sidney Verba opublikowali przełomową pod tym względem pracę o ? kulturze obywatelskiej? w 5 krajach ( USA, Wielka Brytania, RFN, Włochy, Meksyk). Od czasu tamtej publikacji problematyka kultury politycznej, w szczególności zaś kwestia wpływu, jak i wynikające z tradycji postawy i wartości wywierają wpływ na funkcjonowanie instytucji politycznych. Wkrótce po opublikowaniu The Civic Culture, amerykański uczony zainicjował badania porównawcze nad rolą elit lokalnych w czterech krajach ( Indie, Jugosławia, Polska, USA). Badania wykazały wpływ cech lokalnych przywódców na aktywność społeczną. Porównawcze analizy postaw i systemów wartości elit politycznych stanowią obecnie jeden z ważniejszych kierunków badań. Komparatystyka socjologiczno- polityczna nie ogranicza się jednak do badań empirycznych. W ostatnim 30- leciu wystąpił wyraźny powrót socjologow polityki do analiz historyczno- porównawczych. Historyczno ? kompartywistyczne zainteresowania powojennej socjologii polityki skupiły się wokół czterech podstawowych tematów:
- problematyka krajów zacofanych,
- analiza powstania i funkcjonowania zachodniej demokracji,
- rewolucje i przewroty polityczne, które tak często wybuchały w państwach demokratycznych jak i autokratywnych,
- mechanizmy przechodzenia od dyktatury do demokracji oraz konsolidacja nowych systemów demokratycznych.
Rozwój metod empirycznych w dziedzinie socjologii polityki spowodował odejście od uprawiania tych studiów poprzez refleksję teoretyczną i skierowanie większej uwagi ku badaniom empirycznym. Ewolucja socjologii polityki w tym kierunku doprowadziła do powstania i rozwoju wielu dziedzin w zakresie studiów socjologii polityki. Konsekwencją tego jest pojawienie się nowych hipotez i analiz. Socjologia polityki poprzez swą wielozakresowość jest bardzo ważną dziedziną, która ma istotny wpływ na uprawianie polityki.