Systemy niewolnicze w średniowieczu

1. Pojecie niewolnictwa:

Niewolnictwo to jedna z najstarszych formacji społecznych. Oparta jest na idei wykorzystywania pracy danej osoby lub grupy osób bez wynagrodzenia. Osoby te są zniewolone, to znaczy, że należą do swojego pana, nie mogą zrezygnować z pracy u niego, on zaś może je kupować i sprzedawać.
Niewolnictwo było rozpowszechnione w starożytności w Grecji, Rzymie, Mezopotamii, ich praca była podstawą egzystencji innych grup społecznych. Niewolnicy wywodzili się zazwyczaj z jeńców wojennych. Z czasem jednak asymilowali się, przyjmując język i obyczaje swojego pana, należąc często do jego "domu". Niewolnicy w Rzymie mogli liczyć na nagrodę za dobrą służbę: uwolnienie, czyli stanie się wyzwoleńcem. Nie cieszyli się oni tymi samymi prawami co obywatele. Na wyzwoleńcach ciążył także obowiązek pomagania byłemu właścicielowi na jego życzenie. Wykwalifikowani niewolnicy przynosili spore korzyści swoim właścicielom, ponadto w ich wyuczenie zainwestowano sporo pieniędzy, przez co panom nie zawsze opłacało się złe traktowanie takich niewolników.
Ustrój feudalny wczesnego średniowiecza także był oparty na pewnego rodzaju niewolnikach, chłopach pańszczyźnianych, zobowiązanych do płacenia pańszczyzny i podległych jego sądownictwu. Feudalizm europejski został stopniowo wyparty przez nowy system monetarny. Milowym krokiem było bicie florena. Pozwalał on na bardziej poręczne rozliczenie wartości pracy w przeciwieństwie do pańszczyzny i lenna. Dodatkowo, "Czarna śmierć" spustoszyła Europę i spowodowała niedobór rąk do pracy, a tym samym nowy układ społeczny, gdzie feudalizm nie mógł już funkcjonować.
Mimo tego, Europa (w tym kraje muzułmańskie) korzystała stale z niewolnictwa praktykowanego na innych kontynentach, głównie w Afryce i Azji (złoto, barwniki, przyprawy). Jeńcy pracowali fizycznie, w kopalniach czy na galerach. Sułtani i inni bogaci muzułmanie stawiali haremy, w których trzymali niewolnice, dostarczające im usług seksualnych. W dzisiejszych czasach również zmusza się kobiety do prostytucji.
Odkrycie Ameryki przez Kolumba w 1492 spowodowało zniewolenie rdzennych mieszkańców, którzy zostali w większości wymordowani w przeciągu kilku - kilkudziesięciu lat, w zależności od rejonu. Niedobór rąk do pracy w nowych koloniach (głównie plantacje trzciny cukrowej na Karaibach, tytoniu oraz bawełny) spowodował potrzebę importu niewolników z Afryki. Nie tylko praca, ale i sami niewolnicy stali się popularnym towarem handlowym europejskich bankierów. Niemniej jednak, chwytaniem niewolników zajmowali się głównie Arabowie.
Kolejny przełom nastąpił w roku 1562, kiedy angielski handlarz niewolnikami, John Hawkins, wymyślił okrężną drogę handlu przez Atlantyk. Kupował towar w Anglii, wymieniał go na niewolników w Gwinei (obecnie całe atlantyckie wybrzeże Afryki Środkowej), tych wymieniał na towar w Ameryce, który z kolei dostarczał do Anglii. Na każdym etapie uzyskiwał wielokrotne przebicie. Później dodano etap kolonii Ameryki Północnej. Szacuje się, że pomiędzy XVI i XIX wiekiem przez Atlantyk przewieziono od 12 do 25 milionów Afrykańczyków. Podczas trwających od 3 do 13 tygodni podróży przez ocean umierało średnio 30% niewolników.
Z czasem biali zaczęli zdawać sobie sprawę z niemoralności tego systemu. Pierwszym państwem, które formalnie zakazało niewolnictwa była 4 lutego 1794 r. Francja, jednak wkrótce Napoleon Bonaparte przywrócił je (1802). Niewolnictwo zniesiono postanowieniami kongresu wiedeńskiego w 1815. Na stałe jako pierwsza zakazała go Wielka Brytania 25 marca 1807. Idea zniesienia niewolnictwa (abolicjonizm) była jedną z przyczyn wojny secesyjnej w USA. Liga Narodów w roku 1926 zakazała handlu niewolnikami, jednak niewolnictwo przetrwało formalnie aż do połowy XX wieku, Arabia Saudyjska zabroniła go dopiero w 1962 r. Chociaż system ten jest obecnie powszechnie potępiany, to w wielu rejonach świata wciąż istnieje, np. w Brazylii (produkcja tytoniu w Rio Grande do Sul), czy w Afryce (kakao do czekolad).Za współczesną formę niewolnictwa uważany jest też międzynarodowy handel dziećmi, jako tanią siłą roboczą, uprawiany głównie w krajach Azji i Afryki oraz międzynarodowy handel kobietami 1, zmuszanymi przez mafie na całym świecie do prostytucji. Z punktu widzenia gospodarczego niewolnictwo było krytykowane już przez Adama Smitha, który wskazywał na nieefektywność tego typu pracy. Potwierdzeniem głoszonych przez niego tez może być fakt, że po zniesieniu niewolnictwa zwiększyła się produkcja.


2. Niewolnictwo w starozytnisci

Niewolnictwo w najstarszych cywilizacjach (Mezopotamia, Egipt) nie miało charakteru masowego - nazywa się je "niewolnictwem pałacowym". Także u Germanów i Słowian nie miało dużego znaczenia. W starożytnej Grecji, Rzymie praca niewolników była natomiast podstawą egzystencji innych grup społecznych. Niewolnicy wywodzili się często z jeńców wojennych. Z czasem jednak asymilowali się, przyjmując język i obyczaje swojego pana, należąc często do jego familii. Często, ku uciesze mieszkańców miast, niewolników wykorzystywano jako gladiatorów. Niewolnicy w Rzymie mogli liczyć na nagrodę za dobrą służbę: uwolnienie, czyli stanie się wyzwoleńcem (uzyskanie wolności osobistej). Na wyzwoleńcach ciążył obowiązek pomagania byłemu właścicielowi; nie posiadali oni ponadto pełni praw obywatelskich (libertas sine suffragio). Wykwalifikowani niewolnicy przynosili spore korzyści swoim właścicielom, ponadto w ich wyuczenie zainwestowano sporo pieniędzy, przez co panom nie zawsze opłacało się złe traktowanie takich niewolników.
Niewolnik - inaczej nazywany w Rzymie za "narzędzia mówiące". Całkowicie należał do swojego pana, ten zaś miał prawo traktować jak rzecz. Każdy niewolnik miał plakietkę a na niej "Schwytaj mnie, gdy będę chciał zbiec, i odeślij mnie do mego pana".


3. Istota niewolnictwa


Istota starożytnego niewolnictwa było wykorzystywanie pracy, zdolności i możliwości niewolnika. Każdy z właścicieli wykorzystywal swojego niewolnika w dowolny sposób, nie było normowanego czasu pracy, zakresu wykonywanych robot.

4. Niewolnictwo w starożytnej Grecji:



Cały system społeczny i gospodarczy starożytnej Grecji oparty był na niewolnictwie. Nawet Arystoteles uważał, że niewolnicy są niezbędni, choć jednocześnie ubolewał nad ich losem. Traktował ich jak "żywe narzędzie". Jedynie Platon, kreśląc obraz państwa idealnego, nie widział potrzeby korzystania z pracy niewolników. Nie da się ukryć, że bez niewolników tak dynamiczny rozwój Cywilizacji Greckiej nie byłby możliwy.



a) Źródła niewolników
Niewolnictwo miało dość szacowną genezę. Początkowo istniał zwyczaj zabijania jeńców wojennych. W pewnym momencie zrezygnowano z takich praktyk. Darowano jeńcom życie, ale jednocześnie przejmowano ich pod swoją władzę. Przeznaczano ich do pracy na roli lub służby u zwycięzców. Tak więc początkowo głównym źródłem niewolników były wojny. Niewolnikami mogli zostać zarówno barbarzyńcy, jak i Grecy. Najwięcej niewolników pochodziło z Tracji i wybrzeża Azji Mniejszej. Bardzo często za armią żołnierzy maszerowali handlarze niewolników, którzy od razu przekazywali ich na targi niewolników. Największymi centrami handlu "żywym towarem" w Vw. p.n.e. były Chios, Efez i Delos. Ale praktycznie każde duże miasto miało swój targ niewolników.
W miastach greckich powszechna (i legalna) była praktyka porzucania niechcianych dzieci, zwłaszcza dziewczynek. Wystawione przez rodziców na ulicę automatycznie stawały się niewolnikami i własnością znalazcy. Niewolników pozyskiwali też piraci, wyszukujący swych ofiar na dalekich wybrzeżach. Jeszcze innym powodem stania się niewolnikiem mogło być zadłużenie. Prawie w całym Greckim Świecie praktykowano niewolenie zwykłych obywateli, za niespłacone długi. Wyjątkiem były tylko Ateny, w których Solon zakazach tych praktyk, a co więcej - nakazał wyzwolenie wszystkich takich niewolników.
Oprócz "typowych" niewolników, traktowanych i wymienianych jak towar, istniała jeszcze druga grupa ludzi zniewolonych - poddańców (chłopów pańszczyźnianych). W odróżnieniu od niewolników poddańcy przywiązani byli do ziemi, którą wcześniej uprawiali na własny użytek. Na skutek podboju tej ziemi, wolni chłopi stawali się poddanymi najeźdźców. Od tej pory uprawiali oni tę samą ziemię dla swych panów i nie mogli jej opuścić. Największą grupę poddańców stanowili heloci w Sparcie. Ale można ich też było spotkać w Attyce. Byli to biedni chłopi, którzy stali się poddanymi za niespłacone długi. Z racji wielkich rzesz helotów (było ich w pewnym momencie nawet siedmiokrotnie więcej niż wolnych obywateli) gospodarka Sparty bardziej niż innych miast oparta była na niewolnictwie.
Wśród niewolników ci, którzy urodzili się w niewoli stanowili mniejszość. Zdecydowana większość stała się niewolnikami z ludzi wolnych. Odwrotne proporcje dotyczyły poddaństwa - tu z czasem liczba urodzonych w tym stanie przewyższyła liczbę tych, którzy stracili wolność. Szacuje się, że w Atenach okresu klasycznego niewolnicy stanowili około 30% ludności. W całej Attyce niewolników mogło być nawet 100 tysięcy - i tyle samo wolnych obywateli. W Sparcie helotów było kilkakrotnie więcej niż wolnych obywateli.
b) Życie niewolników
Niewolnicy służący w miastach jako pomoc domowa wiedli życie podobne do codziennego życia ubogich obywateli czy metojków ("obcokrajowców"). Nie wyróżniali się wśród ludzi wolnych noszonym ubraniem, choć z reguły musieli nosić krótko obcięte włosy. Niewolnice dzieliły prace i obowiązki ze swoimi paniami. Niewolnik domowy stawał się członkiem rodziny - brał udział w kultach domowych i miał prawo się żenić - jednak zawsze był zależny od swego pana. Niektórzy niewolnicy ateńscy mogli pracować na wpół niezależnie, oddając jednak swemu panu zarobione pieniądze. Czasem mogli zachować dla siebie napiwki. Niewolnik mógł czasem być zarządcą posiadłości ziemskiej, gdzie w zastępstwie właściciela nadzorował prace innych niewolników lub sprzedawał plony. Niewolnicy zajmujący się wyłącznie pracą w domu, nie będący źródłem żadnego dochodu, stanowili symbol bogactwa swoich panów. Przeciętni obywatele ateńscy mogli pozwolić sobie na kilku niewolników - najbogatsi nawet 50. Nie posiadanie żadnego niewolnika było oznaką ubóstwa.
O wiele trudniejsze warunki życia mieli niewolnicy pracujący w większych grupach na wsi lub w warsztatach rzemieślniczych. Zatrudnieni w rzemiośle wytwarzali głównie proste przedmioty powszechnego użytku. Istniała też spora grupa niewolników stanowiących własność państwa. Pracowali oni pod nadzorem urzędników i nie mieli osobistych panów. Byli zatrudnieni przy różnych pracach porządkowych (sprzątanie ulic), jako nadzorcy miar i wag czy kaci.
Najgorzej wiodło się niewolnikom zatrudnionym w kopalniach. W należących do państwa ateńskiego kopalniach srebra w Laurion w V-IVw. p.n.e. zatrudniano około 30 tysięcy niewolników. Wykopaliska archeologiczne na ich terenie ukazały nieludzkie warunki pracy. Niewolnicy (także dzieci) pracowali nawet po 10 godzin czołgając się w ślepych tunelach pozbawionych wentylacji. Taniej było pozwolić niewolnikowi umrzeć i zastąpić go nowym, niż poprawić warunki pracy.
Heloci - zniewoleni przez Spartę dawni mieszkańcy Mesenii i Lakonii - prowadzili dość spokojne życie, jako chłopi pańszczyźniani. Uprawiali oni rolę, która kiedyś stanowiła ich własność. Ich podstawowym obowiązkiem było uiszczanie rocznej daniny właścicielowi ziemi w postaci określonej ilości płodów rolnych (jęczmienia, wina czy oliwy). To co pozostawało, miało wystarczyć na utrzymanie ich wraz z rodzinami. Heloci nie mogli być sprzedawani ani zabijani. Mogli posiadać własne dobra ruchome. Stanowili oni własność państwa i tylko ono miało prawo ich uwolnić. Uwolnienie helotów następowało dość często, szczególnie po odbyciu przez nich służby wojskowej w charakterze hoplitów. Dzieci helotów często wychowywane były z dziećmi spartiatów. Czasem dochodziło też do mieszanych małżeństw wolnych z poddanymi.
Życie niewolników było zawsze uzależnione od woli i kaprysów właścicieli. W niektórych miastach jednak otoczeni byli pewną ochroną. W Atenach okresu klasycznego niewolnicy mieli swój kodeks. Prawo chroniło ich przed surowością panów. Nie można było zabić niewolnika bez ważnego powodu. Niewolnicy mogli uczestniczyć w publicznych kultach i mieli wstęp do obiektów sakralnych, ale nie mieli żadnych praw w rządzeniu. W sądach mogli świadczyć w sprawach o zabójstwo, a czasem reprezentować swego pana.
Obdarzeni szczególnym zaufaniem niewolnicy mogli spodziewać się, że pewnego dnia uzyskają wolność. Właściciele nagradzali w ten sposób dobrą pracę i ofiarną służbę. Niektórzy niewolnicy pracujący w rzemiośle mieli prawo do zachowywania dla siebie napiwków. Jeśli więc uzbierali odpowiednią sumę mogli sobie kupić wolność. Wyzwolenie odbywało się przez złożenie przez właściciela deklaracji przed sądem lub świadkami albo na mocy testamentu. W Atenach wyzwoleńcy otrzymywali status metojków - stałych mieszkańców obcego pochodzenia.


5. Niewolnictwo w starożytnym Rzymie:

Niewolnikami stawali się jency wojenni, ludzie wolni schwytani przez piratów i sprzedani w niewolę, dzieci urodzone przez niewolnicę oraz osoby, które nie mogły spłacić długów. Ludzie, którzy stracili wolność, trafiali na targ niewolników. Handlarze, w zależności od walorów "towaru", zachwalali tężyznę fizyczną, umiejętności bądź wykształcenie. Kupujący mogli więc dokładnie obejrzeć kandydatów i dokonać zakupu zgodnie ze swoimi potrzebami.
Położenie niewolników uzależnione było od pracy, którą musieli wykonywać. Najgorzej żyło się tym, którzy trafiali do kamieniołomów, kopalni bądź wykonywali ciężkie prace polowe. Często zakuci w kajdany, pracowali ponad siły od świtu do nocy. Według niektórych Rzymian niewolnik po pracy powinien być tak zmęczony aby marzyc tylko o śnie. Ci niewolnicy nie mogli liczyć na odpowiednie pozywienie i jakakolwiek opieke. Umierali przedwczesniez powodu niedozywienia, wyczerpania badz chorob. Lepszy lod spotykał niewolnikow pracujacych w warsztatach ziemieslniczych, kucharzy czy sluzbe domowa. Najlepiej natomiast wiodło sie niewolnika wykształconym. Byli wsrod nich muzykanci, pisarze oraz nauczyciele, ktorym właściciele powierzali wychowanie i edukację dzieci bądź prowadzenie ich korepondencji. Przebywając w domu pod okiem pana, niewolnicy byli wprawdzie narażeni na wszelkie jego kaprysy, ale mieli lepsze warunki do zycia: pożywienie, mieszkanie, odzież i lżejszą prace. Niektórzy niewolnicy za wierną służbę otrzymywali wolność. Niewolnicy nie posiadali żadnych praw. Można było nimi nie tylko handlować, ale również surowo karać i zabijać. Piękne niewolnice musiały zostawać kochankami swoich panów. Wszyscy byli oznakowani lub nosili obroże identyfikacyjne, co miało zapobiegać ucieczkom. Lojalni niewolnicy bywali nagradzanani wolnością lub przynajmniej mogli się wykupić. Inni kupowali wolność dzięki walkom gladiatorów lub udziale w wyścigach rydwanów, jeśli je przeżyli.